Het gebeurt niet vaak in Nederland dat bodes politici uit een vergaderzaal zetten, maar vlak voor het zomerreces was het zo ver. Op de agenda? Een mestdebat met de kersverse minister Femke Wiersma. En er stond ook wel wat op het spel. Boeren worden bedreigd in hun bestaan omdat hun mestopslagen uitpuilen, ze mogen die niet langer meer op het land storten vanwege Brusselse regels. Al die ophopende stront en de dreiging van miljoenenboetes nopen tot een snelle oplossing, nog vóór de zomer, zo vond een groot deel van de Tweede Kamer.¹

Maar dat was buiten de nieuwe coalitie gerekend. Terwijl premier Dick Schoof en zijn bewindsliedenploeg hun regeringsverklaring² aflegden in de grote zaal, kroop het tijdstip van dat mestdebat steeds dichterbij. Het stond gepland in een verderop gelegen zaaltje om 17.30. Maar om 16.38 plofte er bij landbouwwoordvoerders een mailtje in hun inbox: op verzoek van BBB, gesteund door de andere regeringspartijen, werd het debat uitgesteld ‘tot na het zomerreces’.³

Tot woede van de oppositie. ‘U heeft hier de afgelopen jaren elke week gestaan om de oude coalitiepartijen er de les over te lezen dat ze dingen dichthielden’, sneerde CDA-leider Henri Bontenbal tegen Caroline van der Plas in de grote zaal van de Tweede Kamer. ‘Bij elke Regeling van Werkzaamheden stond u ons dat te verwijten! En nu doet u precies hetzelfde.’⁴

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Van der Plas legde uit dat ze met het uitstellen van het debat gewoon ‘haar mensen’ wilde ‘beschermen’. De nieuwe landbouwminister had ‘misschien wel twee nachten niet geslapen’. Het was een opmerkelijk betoog, de coalitiepartijen en Schoof hadden net beloofd dat er een wat wat lossere omgang zou komen tussen de nieuwe regering en de Tweede Kamer. De BBB-leider werd weggelachen en weggehoond door de rest van de Kamer. ‘“Aaaah!" en "boehoehoe!" hoor ik nu’, riep Van der Plas gefrustreerd terug. ‘Joh, man up een beetje, zeg. Kom op, zeg. Jeetje, wat is dit voor zielig gedoe.’⁵

Maar ze zat al klem. Schoorvoetend ging ze akkoord met een voorstel om het mestdebat alsnog door te laten gaan, landbouwminister Wiersma zou zich melden, maar dan een dag later.⁶

Tegen de achtergrond van al dat geruzie was het elders in het gebouw behoorlijk chaotisch geworden. Landbouwwoordvoerders van de oppositie waren alsnog in het commissiezaaltje gaan zitten waar het mestdebat had moeten plaatsvinden. Ze wilden laten zien hoe scherpe agendapolitiek er op de Haagse Apenrots uitziet door uit te stralen: wij willen debatteren, maar de macht wil het hier nú niet over hebben.

Toen ze dat deden, waren er dus die bodes om ze in opdracht van de griffie uit het zaaltje te zetten. Het debat stond niet meer op de officiële agenda voor die dag, dus ze hadden hier volgens de regels niets meer te zoeken.

Onzichtbare strijd
‘Wat ze ook over mij zeggen, ik begrijp macht. I know where to look for it, and how to use it’. Met die woorden van Lyndon Johnson opent Robert Caro het beroemdste deel, het derde, van zijn biografieënreeks over de Amerikaanse president. In Master of the Senate beschrijft Caro hoe Johnson de ingedutte senaat - oude mannen liggen er daadwerkelijk te dommelen - stapsgewijs naar zijn hand zet door de procedures, de tandwielen van het politieke apparaat, te beheersen.

Als Caro’s boek iets leert dan is het dat kennis over politieke procedures je in een papieren democratie oppermachtig kunnen maken. Of dus in zijn eigen woorden: Johnson wist waar de macht lag én hoe je die tot een instrument maakt voor je eigen politieke doelen. Dichterbij huis geldt dat ook. Zelfs zoiets kleins als Haags gekibbel over een mestdebat onthult dat: wie de agenda beheerst, heeft macht.

En zoals wel vaker ligt ook hier de macht niet zichtbaar voor het grijpen. De strijd om de Kameragenda is in hoge mate onzichtbaar. Zij vindt plaats op korte momenten in de week, ingeklemd tussen andere debatten in. De publieke tribunes zijn dan meestal leeg, de televisiecamera’s stoppen met registreren. Op de bordjes naast de zaaldeuren wordt vermeld dat binnen zich de Regeling van Werkzaamheden of de Procedurevergadering afspeelt. Voor buitenstaanders is het een ‘typisch zap-moment’, schrijft politiek historica Carla Hoetink in haar boek Macht der gewoonte. Het zijn momenten van ‘onnavolgbare discussies over het tijdstip waarop en in welke vorm een debat zal plaatsvinden’.

Tegelijkertijd weten effectieve politici dat deze stille bijeenkomsten cruciaal zijn. ‘De Regelingen van werkzaamheden en de Procedurevergaderingen zijn de allerbelangrijkste vergaderingen van Den Haag’, zei Sharon Dijksma, inmiddels burgemeester van Utrecht, in haar jaren als vicefractievoorzitter van de PvdA. ‘Daar wordt bepaald waar we het over hebben en waar we het niet over hebben.’ Haar latere opvolger Lilianne Ploumen noemt de strijd om de Kameragenda ‘het belangrijkste gevecht in Den Haag’. Zij was zich er zeer van bewust dat de partij die als eerste een debat aanvraagt ook als eerst mag spreken en zo de toon bepaalt. Ploumen zette daarom alles op alles om ervoor te zorgen dat Lodewijk Asscher als eerste sprak. Ze schiep er plezier in om bij Regelingen nét iets eerder te zijn dan ‘Fleur Agema van de PVV’.

‘Als je de agenda bepaalt, bepaal je een groot deel van de discussie’, zegt Joost Sneller van D66. Ook nieuwe Kamerleden leren al snel hoe belangrijk het is. ‘Als de agenda vol zit met allemaal onderwerpen waar jij het niet over wil hebben, tja, dan ga je niks bereiken’, zegt het VVD-Kamerlid Queeny Rajkowski die sinds 2021 in de Tweede Kamer zit. ‘Je wil dat jouw doelen terugkomen.’

Tegelijkertijd zegt ook iedereen: de druk op de agenda neemt toe en het spel wordt steeds ruwer gespeeld. De Tweede Kamer begint pas op dinsdagmiddag om twee uur met vergaderen en houdt daar op donderdagnacht mee op⁷. Per week is er dus maar twee-en-halve vergaderdag die tegemoet moet komen aan de wensen van inmiddels vijftien fracties. Dat is goed voor grofweg vijfhonderd debatten per jaar.⁸

Om de strijd om de Kameragenda in kaart te brengen, analyseerden Investico, De Groene Amsterdammer en de Data School (Universiteit Utrecht) alle Regelingen van werkzaamheden en Procedurevergaderingen sinds 2008.⁹ Welke partijen en politici bepalen de agenda in Den Haag? Wie geeft het meest om de beeldbepalende plenaire zaal en wie strijden er om agendapunten in achteraf commissiezalen? Wie krijgen het meeste steun voor hun debatverzoeken? En wat is er gebeurd met dat aloude principe dat ‘de meerderheid’ niet zomaar ‘de minderheid’ mag overschaduwen en je elkaar iets moet gunnen?

Onze dataset werd gevuld met 7.469 vergaderingen over de Kameragenda en daaruit blijkt: de helft van het aantal ingeplande debatten wordt uiteindelijk nooit gevoerd. Het aantal vervallen of geannuleerde debatten is in tien jaar tijd bijna verdubbeld.¹⁰ En terwijl de grote zaal van de Tweede Kamer steeds vaker het podium is voor profilering, wordt ook het gevecht om de agenda in de kleinere zalen politieker (zoals bij het mestdebat vlak voor het zomerreces).

Steeds vaker gaat het over waar het niet over mag gaan. Al geplande debatten worden last-minute geannuleerd, stiekem van tafel geveegd of vervallen omdat wetten plots zijn ingetrokken. Partijen proberen in een zo vroeg mogelijk stadium iets van de agenda te halen. Zelfs onschuldige bijeenkomsten zoals ‘rondetafelgesprekken’, waar politici in gesprek gaan met experts, staan tegenwoordig onder druk. ‘Je ziet bij de traditionele middenpartijen vertwijfeling’, zegt politiek historica Hoetink. ‘Zij domineerden altijd het spel rond de procedures en moeten nu met lede ogen toezien hoe hun kwaliteiten door uiterst rechts worden nagedaan of verbeterd uitgevoerd.’

Schieten met hagel
Neem de opmars van de PVV. Sinds de laatste Tweede Kamerverkiezingen spreken we over een doorbraak, maar Wilders en de zijnen hebben zich al in 2019 de meest iconische zaal van de Tweede Kamer toegeëigend: in het halfrond met de 150 blauwe zetels bemoeien zij zich het vaakst met de agenda.¹¹ Dat doen ze door zich steeds enthousiaster op de Regeling van werkzaamheden te storten, hier stelt de Kamer het plenaire vergaderschema op en ‘regelt’ ze de werkzaamheden. Tot 2019 bekommerde Wilders’ partij zich een stuk minder om die plenaire agenda. Maar in het jaar waarin politiek duiders massaal verkondigen dat Wilders misschien zijn beste tijd wel heeft gehad¹² - Forum voor Democratie heeft net de Provinciale Statenverkiezingen gewonnen¹³ - vindt er een kentering plaats.¹⁴

Wilders en zijn fractiegenoten duiken vaker op bij agendavergaderingen. Nog niet zolang geleden duurde die hoogstens een half uur, en was het een ordentelijk moment waar onderlinge vetes geen rol spelen. Maar sinds tien jaar kampt de Kamer steeds vaker met zeer lange Regelingen, zo blijkt uit onze analyse¹⁵, omdat er langer wordt gebekvecht over al die voorstellen.

De SP en de PVV klinken hier steevast het luidst en dienden de afgelopen zestien jaar veruit de meeste debataanvragen in, met respectievelijk 993 en 876 verzoeken¹⁶. Met name Fleur Agema (PVV) en Renske Leijten (SP) spanden de kroon, maar ook PVV’ers Gidi Markuszower en Geert Wilders klommen de laatste jaren gestaag omhoog in het rijtje van politici die zich het vaakst roerden bij de agenda-vergaderingen.¹⁷

Met resultaat: het aandeel debatten dat de PVV op de agenda krijgt is bijna verdriedubbeld.¹⁸ Hét PVV-thema ‘asiel en migratie’ wordt in de plenaire zaal het meest ingebrachte onderwerp in 2021 en zal vanaf dat moment in de top drie blijven staan.¹⁹ Na de laatste Tweede Kamerverkiezingen klonk vaak de analyse dat asiel en migratie als politieke onderwerpen de media domineerden en daarmee de laatste campagne, maar het was al jarenlang het meest geagendeerde onderwerp in de belangrijkste vergaderzaal van het land. Simpeler gesteld: Wilders’ partij domineerde al veel langer, het betaalde zich alleen bij de laatste nationale verkiezingen pas uit.²⁰

Hoe de PVV dat deed? Bij verschillende partijen hoor je politici klagen over hoe de PVV’er Markuszower week in week uit met dezelfde soort debataanvraag over asiel bij de Regeling verschijnt en Kamerleden telkens zuchtend ‘geen steun’ uitspreken. Fleur Agema doet hetzelfde met zorgonderwerpen.²¹

Veel van deze debatten komen er nooit maar ze passen in een strategie van flankpolitici: je dient een eindeloze stroom debatten in waarbij het niet uitmaakt dat je aan de lopende band bakzeil haalt. Het is schieten met hagel in de hoop dat er een paar kogeltjes het doelwit halen. Van de bulk debataanvragen die de PVV doet haalt uiteindelijk een kwart een meerderheid.²² Dat klinkt weinig maar de partij van Wilders doet zóveel debataanvragen dat ze vaak het meeste aantal debatten op de agenda krijgt.²³

Ook andere flankpartijen doen het zo. Zo’n dertig procent van de vele debatverzoeken van de SP wordt ingewilligd. DENK krijgt 17 procent erdoorheen, voor de PvdD is dat 15 procent. Forum voor Democratie vormt een opmerkelijke uitzondering: ze vragen weinig debatten aan en zien slechts zes procent van haar verzoeken ingewilligd worden.²⁴

Dat is ook onderdeel van een mediadynamiek. Het aanvragen van een debat wordt pontificaal in tweets en voor televisiecamera’s aangekondigd - ‘ik heb hierover een debat aangevraagd!’ - terwijl het annuleren of vervallen daarvan steevast in stilte gebeurt. Er zijn legio voorbeelden van luid aangekondigde debatten die nooit zijn doorgegaan. Zoals het debat dat Pieter Omtzigt vorig jaar aanvroeg over terroristen die een verklaring goed gedrag kregen, dat werd uiteindelijk nooit gevoerd.²⁵ Daar vraagt niemand meer naar. Omtzigt haalde wel de NOS²⁶ met zijn vragen. Ook de debatten die PVV-Kamerlid Markuszower aanvroeg over bijvoorbeeld mensensmokkel, extremistisch geweld of bevolkingsgroei als gevolg van massa-immigratie zijn er geen van allen gekomen.²⁷ ‘Het aanvragen van een debat is steeds vaker een einddoel’, zegt D66’er Joost Sneller. ‘Je hebt op die plek gestaan, bij die microfoon, je hebt het decor gehaald.’

Maar wat de één ‘kansloze debataanvragen’ noemt, zal de ander uitleggen als een noodzakelijke strategie. Bij een partij als de SP zit het in de kern van het denken dat wie politiek iets wil veranderen eerst het gesprek in de samenleving moet veranderen: het gevecht waar het over mag gaan ís een politieke strijd. ‘De Regeling is óók gewoon een podium in de plenaire zaal waar je steeds hetzelfde punt moet maken’, zegt ook een DENK-woordvoerder. Het is voor zijn partij niet alleen een administratief moment in de week waarbij de agenda wordt opgesteld, maar ook een communicatiemiddel. ‘Elke week leggen wij ons verkiezingsprogramma naast de actualiteit en vragen we op basis daarvan debatten aan. Zo kunnen we aan onze achterban laten zien waar wij voor strijden.’ Des te minder formele macht een partij heeft, des te meer ze Kamerinstrumenten gaat gebruiken om haar positie als underdog te regisseren en haar verbeten strijd te tonen.

‘Vaak zie ik dat debatten voor de show worden aangevraagd. Dan worden debatten aangevraagd in de plenaire zaal terwijl iedereen weet dat zo’n onderwerp al besproken gaat worden in een kleinere zaal’, zegt VVD-Kamerlid Queeny Rajkowski die elke week een hoop kansloze debatverzoeken voorbij ziet komen. Het tekent de houding van een partij die tussen 2010 en 2023 de machtigste van het land was. Niet voor niets is de VVD de partij die het vaakst een meerderheid haalt voor de debatten die ze aanvraagt: twee op de drie van hun debatverzoeken wordt ingewilligd.²⁸ Ook voor andere partijen geldt dat zodra ze in een coalitie stappen hun aantal debatverzoeken keldert.²⁹ Maar als ze wél zo’n verzoek indienen, slaagt het vaker.

Opvallend is hoe de traditionele middenpartijen steeds stiller worden als het over de beeldbepalende plenaire zaal gaat. Dit laten ze over aan partijen zoals de PVV, de SP, DENK en ook Groenlinks.³⁰

Tegelijkertijd worden debatten vaker geannuleerd of komen ze te vervallen.³¹ Sinds een paar jaar ‘vervallen’ debatten automatisch als ze niet binnen twaalf weken na toekenning hebben plaatsgevonden, politici kunnen nog twee keer om verlenging vragen maar als het dan alsnog niet gebeurt belandt zo’n verzoek op het kerkhof van nooit gevoerde debatten.³²

Waar in 2013 nog maar twintig procent van alle totaal ingewilligde debataanvragen niet doorging, was dat vorig jaar 48 procent. Meer dan een verdubbeling in tien jaar. In 2019 ging zelfs 56 procent van de ingeplande debatten nooit door.³³ Dat leidt tot een bevreemdende conclusie: Haagse politici kondigen steeds vaker met veel theater conflicten aan die in de praktijk nooit plaatsvinden.

Dat de Regeling gebruikt wordt voor doeleinden ‘waar het nooit voor is bedoeld’, komt ook doordat andere parlementaire instrumenten botter worden. Zo werd in 2011 een speciaal debat geïntroduceerd om minderheden meer ruimte te geven.³⁴ Een politicus hoefde slechts de steun van 29 collega’s te verkrijgen om een debat te laten plaatsvinden. Maar dat werkt niet, zo blijkt nu. Binnen tien jaar is het zogeheten ‘dertigledendebat’ een bloedeloos instrument geworden.³⁵ Elke week wordt er wel zo’n soort debat toegezegd maar ze vinden vrijwel nooit plaats. Afgelopen jaar vonden er van de negentig geplande dertigledendebatten op de lijst uiteindelijk maar drie plaats: 3,3 procent.

Het idee van zo’n minderheidsdebat draagt een treurige paradox in zich. Juist het introduceren van een formeel middel om de oppositie meer ruimte te geven, heeft ertoe geleid dat zij in de praktijk juist minder invloed over de Kameragenda heeft gekregen. Coalitiepartijen stemmen hun voorstellen vaker weg.³⁶

‘De Tweede Kamer is haar werkwijze de afgelopen twee decennia verder gaan formaliseren, waardoor er in de praktijk minder ruimte is voor geven en nemen’, zegt politiek historica Carla Hoetink. ‘Juist elkaar iets gunnen is altijd belangrijk geweest in de Nederlandse politieke cultuur, die is gestoeld op het idee dat we leven in een land vol minderheden.’

Begrijp haar niet verkeerd, politiek is altijd gegaan om hoe je het mag bedrijven en verandert constant. ‘Procedures zijn nooit heilig, er worden altijd vieze spelletjes gespeeld, maar het wordt overeind gehouden door mores en moraal. De grote traditionele partijen speelden die spelletjes ook, maar altijd vanuit het besef: we moeten met elkaar door, we hebben elkaar later weer nodig.’ Met de PVV als grootste fractie breekt er volgens Hoetink een spannende tijd aan. ‘Gaan populistische partijen nu diezelfde moraliteit omarmen? Juist dit soort partijen hebben nooit belang gezien in geaccepteerd raken.’

Als het om agendapolitiek gaat is het spel om zaken van de agenda weg te houden minstens zo belangrijk als de strijd om onderwerpen er wél op te krijgen. Zo beschermden Kamerleden van de VVD hun minister Yesilgöz maandenlang tegen vragen over haar beweringen dat er ‘duizenden mensen’ naar Nederland komen via ‘nareis-op-nareis’. Ze had dat genoemd als rechtvaardiging om Rutte IV te laten vallen, het bleken er uiteindelijk enkele tientallen te zijn.³⁷

Op 11 juni onderneemt Anne-Marijke Podt van D66 een vierde poging om hier een debat over af te dwingen. ‘Ik heb een verzoek over het zoveelste bericht in de krant over nareis op nareis: over de verzonnen getallen, over de informatie die werd achtergehouden.’ Podt vraagt exact hetzelfde debat aan als de eerder getorpedeerde verzoeken van haar collega van Groenlinks-PvdA, Kati Piri.³⁸ Als het verzoek wéér wordt weggestemd, pakt Piri de microfoon. ‘Schandalig’, vindt ze het. Ze stelt een hoofdelijke stemming voor. Dat zou betekenen dat alle Kamerleden zich moeten melden voor stemming en dat de aandacht van de pers gelokt wordt.³⁹

Dan gebeurt er iets opmerkelijks. Het VVD-Kamerlid Ruben Brekelmans die net nog het debat had weggestemd, stapt naar voren en maakt een draai. ‘Wat mij betreft is dat niet nodig’, zegt hij. ‘Dan gaan wij voor, dan is er gewoon een meerderheid.’ Een mengeling van verbazing en ongemakkelijk gelach stijgt op in de zaal.

‘Kijk eens aan, dat heeft u slim gespeeld mevrouw Podt’, zegt Kamervoorzitter Martin Bosma. ‘Dan gaan we het debat inboeken’.

Het meest strategische overlegmoment
In de plenaire zaal domineren mediagenieke thema’s zoals klimaat, toeslagen, zorg, migratie en islam terwijl in de Commissiezalen met name wordt gesproken over ruimtelijke ordening, milieu, onderwijs en cultuur.⁴⁰ Zo blijkt uit onze analyse van zestien jaar Haagse agendapolitiek. Het zijn ook twee totaal andere Haagse podia. ‘De plenaire zaal is een plek om iets te bewijzen’, zegt politiek historica Hoetink. ‘De commissiezaaltjes zijn een plek om iets te bereiken.’

De agenda hiervan wordt vastgesteld tijdens de Procedurevergadering. ‘Het meest strategische overlegmoment dat de Kamer rijk is’, aldus Hoetink in haar boek. Ze zijn pas sinds 2008 volledig openbaar, al worden er nog altijd geen publieke notulen gemaakt, het enige tastbare resultaat zijn weinig specifieke besluitenlijsten.⁴¹ Terwijl juist hier het taaiere beleidswerk plaatsvindt.

Maar dat het er hier ook hard aan toe kan gaan en dat met name de klassieke middenpartijen het spel dan scherp spelen, leert de BBB dit voorjaar. Procedurevergaderingen zijn in de regel dunbezette bijeenkomsten, maar op 28 maart schrikt het toenmalige BBB-Kamerlid Gijs Tuinman als het zaaltje volstroomt met backbenchers van de VVD en GroenLinks-PvdA. Bij hoge uitzondering zijn alle vijftien stoelen bezet en dat doet ertoe: bij procedurevergaderingen wordt hoofdelijk gestemd.⁴² Tuinman en zijn partij hadden een besloten debat willen inplannen om nog eens te praten over de aanschaf van nieuwe onderzeeboten, maar zien dat brave voorstel die middag in korte tijd ten onder gaan.

Zodra er gestemd moet worden, vraagt de voorzitter aan het publiek om de zaal te verlaten. De camera wordt op zwart gedraaid. Hier zal in beslotenheid over gestemd worden. Wanneer de camera weer aanspringt zijn er zes stoelen leeg, de backbenchers hebben het zaaltje verlaten. Het BBB-voorstel is vakkundig afgeschoten.⁴³ Terugblikkend vindt de BBB dat ze ‘te lief’ zijn geweest. Ze hadden het agendavoorstel beter niet vooraf kunnen aankondigen, zegt een partijgenoot. ‘We hadden het gewoon uit het niets moeten inbrengen, meer guerilla-stijl.’

Het tekent hoe de Commissiezaaltjes nog altijd het domein zijn van het brede midden. Het type agenda-vergadering voor deze zaaltjes, wordt vooral bijgewoond door partijen die de afgelopen decennia in coalities zaten: VVD, CDA, D66. De PVV is, zeker voor een consistent grote fractie, een opvallende afwezige. Al was er één uitzondering. In de jaren 2010 tot en met 2012, toen de partij voor het eerst dichtbij de macht kwam omdat het Rutte I gedoogde, bekommerde het zich ook om de agenda van de commissiezalen.⁴⁴

Nu Wilders zich naar het centrum van de macht heeft bewogen roert hij zich hier ook plots. Dat bleek dit voorjaar toen veel Kamerleden met asiel in hun portefeuille in Kiev waren voor een werkbezoek.⁴⁵ PVV-Kamerlid Gidi Markuszower greep zijn kans. Tijdens een besloten vergadering gooide hij het aankomende asieldebat van de agenda.⁴⁶ ‘Als je dan met vijf leden van de PVV een vergadering kaapt om een asieldebat van de agenda te vegen, dan vind ik daar wel wat van’, zegt Kati Piri, die als asielwoordvoerder van Groenlinks-PvdA vanuit Oekraïne moest ontdekken wat er in haar afwezigheid gebeurde.

Piri ziet de afgelopen maanden vaker dat al geplande debatten van de agenda worden gehaald. ‘Ongekend’, vindt ze. ‘Als we dit soort trucs vaker gaan zien, hebben Procedurevergaderingen geen enkel nut meer.’ Dan moeten Kamerleden volgens haar op zoek naar ‘oneigenlijke manieren’ om toch een debat te voeren. ‘Dat je bijvoorbeeld begrotingsdebatten gaat misbruiken om alsnog hele andere debatten af te dwingen.’

Wie er op let, ziet het overal: een mestdebat dat 52 minuten voor aanvang wordt geannuleerd⁴⁷, een debat over een EU-top dat werd afgezegd via een e-mailtje⁴⁸ en coalitiepartijen die ineens een wet willen intrekken waardoor het debat niet meer door kan gaan.⁴⁹ ‘Steeds vaker zeggen regeringspartijen: hier hoeven we het eigenlijk niet meer over te hebben’, zegt Esther Ouwehand van de PvdD. ‘Ik loop al heel lang mee en de Kameragenda is altijd al politiek geweest. Maar niet zó. Het gebeurt nu explicieter.’

Met name de vluchtig ingetrokken transgenderwet steekt haar. Die zou regelen dat iemand het geslacht op de geboorteakte makkelijker kon veranderen. Via een motie probeerden Nieuw Sociaal Contract en de SGP de volledige wet in te trekken nog voordat de Kamer erover had gesproken.⁵⁰ Door die actie werd volgens critici een belangrijk debat gedwarsboomd dat had moeten plaatsvinden, zelfs als het wetsvoorstel daarna zou worden weggestemd. NSC-Kamerlid Nicolien van Vroonhoven was het daar niet mee eens. Zij benadrukte dat het voorstel er al jaren lag en er ‘voldoende tijd’ en ‘ruimte’ was geweest om ‘met elkaar en met de samenleving’ in gesprek te gaan⁵¹.

Iets soortgelijks gebeurde in februari dit jaar. SGP’er Diederik van Dijk diende plots een motie in om een initiatiefwet van D66 in te trekken.⁵² Die motie werd niet aangenomen. Kamerleden van D66 waren woedend. Een initiatiefwet maken kost veel werk en hoewel andere politici die volgens de regels mogen torpederen wanneer ze willen is het parlementaire traditie om dat niet te doen. Je trekt niet iemand anders zijn wet in zonder de initiatiefnemer daarbij te betrekken. ‘De grondwet houdt deze handelswijze weliswaar niet tegen. Maar niet alles wat mag van de regels, hoef je ook te doen’, sneerde D66-Kamerlid Joost Sneller op X.⁵³ Hij was niet alleen in zijn verbazing. Parlementaire historici en staatsrechtgeleerden spraken hun verbazing uit over de SGP-actie. ‘De SGP lijkt haar constitutionele kompas te hebben verloren’, schreef hoogleraar parlementaire geschiedenis Bert van den Braak.⁵⁴ ‘Of in elk geval wat constitutioneel betamelijk is.’

Al die recente incidenten passen in een grotere culturele omslag in Den Haag, zeggen Kamerleden. Wie het aloude idee aanhangt dat een parlement vooral bedoeld is om conflicten die in de samenleving woekeren een plaats te geven, komt de afgelopen jaren bedrogen uit. Terwijl de hele samenleving zich zorgen maakt over polarisering, wordt het formele conflict steeds vaker weggebannen uit de Haagse vergaderzalen.⁵⁵

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

‘We zien steeds vaker voorbeelden die duiden op het onzichtbaar maken van conflicten’, zegt politicoloog Tom van der Meer. ‘Regeringspartijen probeerden een debat voorheen vaak genoeg stil te leggen door elkaar vast te houden, maar er wás tenminste een debat. Andere partijen hadden wel de kans om zich te profileren. Nu zie je dat hoofdrolspelers duiken of de oppositie het podium ontzeggen.’

De opeenvolgende kabinetten Rutte kregen vaak de kritiek dat er weinig ruimte was voor improvisatie vanuit de oppositie. Uit onze analyse blijkt dat dat terecht is: de coalitie stemde tijdens de Rutte-jaren steeds vaker agenda-verzoeken van de oppositie weg.⁵⁶ Maar nu worden conflicten volledig van het toneel geweerd. Zelfs het allervroegste stadium van een parlementair gesprek, het ‘rondetafelgesprek’, staat onder druk.⁵⁷ Het zijn ogenschijnlijk apolitieke bijeenkomsten die door de buitenwereld nauwelijks gade worden geslagen. In de kleinere commissiezalen nodigen politici experts van buiten uit om zich te laten informeren. Vlak voor het zomerreces wilde de oppositie zo’n gesprek met deskundigen van buiten over de door het kabinet aangekondigde btw-verhoging op onder meer boeken, media en sport. Het werd drie keer geblokkeerd door coalitiepartijen⁵⁸.

‘Natuurlijk deden ook wij aan coalitie-afspraken toen we in de regering zaten’, zegt D66-Kamerlid Sneller. ‘Ook wij stemden weleens tegen onze eigen opvattingen in onder druk van regeringspartners en dat zag er dan lelijk uit. Maar je zág het tenminste. Nu wordt dat moment al in een zo vroeg mogelijk stadium voorkomen door het volledig van de agenda te vegen. De nieuwe logica is: je moet haarscheurtjes zo vroeg mogelijk voor zijn.’

Van der Meer vindt het te vroeg om te spreken van een trend, maar als het doorzet is dat slecht nieuws voor het democratisch debat. Onlangs schreef hij het boek Waardenloze Politiek, waarin hij ontleedt hoe ‘de Nederlandse politiek de kunst van het conflict verloor’. De steeds scherpere strijd om de Kameragenda waarmee debatten buiten de vergaderzaal worden gehouden past wat hem betreft in die analyse. ‘Het in zijn geheel niet laten doorgaan van ideologische botsingen, zoals bij de transgenderwet, past in het idee dat de politiek te weinig waardenstrijd laat zien. Dat is voor partijen niet handig, want ze profileren zich slechter, maar ook voor het publieke debat is het niet goed. Dat heeft er baat bij als ideologische argumenten worden uitgewisseld.’ Volgens hem draagt het ontbreken van zo'n strijd een gevaar in zich: als middenpartijen niet op die manier de degens kruisen, dan geeft dat zuurstof aan populistische flanken die wél verschil tonen.

Ook Hoetink ziet dat zo. ‘Het intrekken van een debat, het blokkeren van het spreken over een bepaald onderwerp, druist erg in tegen het idee van het vrije parlementaire gedachtewisseling. Dan raak je aan de wortels van waar het in een parlement om moet gaan’.