‘Nederland importeert corruptie’ | Investico Onderzoeksjournalisten

De Russische oligarch Roman Abramovitsj heeft via zijn bankrekeningen bij ING voor ruim 1,3 miljard dollar betalingen gedaan die door de anti-witwasafdeling van Deutsche Bank als verdacht zijn aangemerkt. Abramovitsj stuurde in 2016 bijna een vijfde van zijn toenmalige geschatte vermogen van Cyprus via ING Amsterdam met heen-en-weer betalingen naar de Britse Maagdeneilanden.

Volgens Deutsche Bank zijn de betalingen van Abramovitsj via de ING-rekeningen een vorm van ‘round-tripping’, waarbij het geld langs verschillende bedrijven, banken en landen flitst. Zulke transacties kunnen gebruikt worden om de oorsprong van het geld te verhullen. Omdat de betalingen geen duidelijk economisch doel dienen, op dezelfde dag heen en terug gaan, en het vaak om grote, ronde bedragen gaat, beschouwt Deutsche Bank de transacties als verdacht.

De betalingen duiken op in de FinCEN Files, een lek van ruim 2600 documenten van de Amerikaanse toezichthouder FinCEN, waar Amerikaanse banken verdachte transacties moeten melden. De stukken kwamen in handen van BuzzFeed News, dat ze via het journalistencollectief ICIJ deelde met 109 mediaorganisaties wereldwijd, waaronder in Nederland Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad.

ING zegt de transacties van Abramovitsj niet verdacht te vinden, blijkt uit de stukken. Toch maakt Deutsche Bank al in 2013 melding van verdachte betalingen van een van zijn bedrijven die bij ING bankiert. Ook in de jaren daarna blijft Deutsche Bank melding maken van verdachte transacties via ING. Andere Amerikaanse banken rapporteren ook verdachte betalingen van Abramovich aan de anti-witwasautoriteit, zo blijkt uit de stukken.

Zelfs nadat Deutsche Bank in 2016 kritische vragen stelt aan ING, kan Abramovitsj daar gewoon blijven bankieren. ING antwoordt Deutsche Bank dat de betalingen via een serie internationale transacties weer terugkomen bij hetzelfde bedrijf: ‘De inkomende betaling werd via meerdere opeenvolgende betalingen doorgestuurd binnen de groep van de ultimate beneficiary owner, en uiteindelijk werd deze teruggestuurd naar de originele verzender.’ De betalingen gaan ook daarna gewoon door, tot zeker in januari 2017.

Onduidelijk waarom betalingen via Nederland lopen

Het is onduidelijk waarom Abramovitsj al sinds 2005 bij ING in Amsterdam bankiert. Er is voor zover bekend niets dat de Rus aan Nederland bindt. Volgens een woordvoerder van Abramovitsj zijn de transacties onderdeel van een interne herstructurering van diens bedrijven en zijn ze onderworpen aan uitgebreide controles. ‘De financiële zaken van Mr Abramovitsj voldoen volledig aan de internationale belastingwetten en -regels’, aldus de woordvoerder, ‘iets anders suggereren is onterecht.’ Om wat voor herstructurering het gaat wordt uit het antwoord niet duidelijk. ING wil geen commentaar geven op de onthullingen uit het lek. De bankrekeningen van Abramovitsj waren tot zeker 2017 actief, maar lijken inmiddels niet meer actief.

Internationale experts op het gebied van witwassen hebben niettemin veel vragen over Abramovitsj’ betalingen via ING. ‘Dit is precies het soort structuur dat gebruikt wordt voor illegale transacties’, zegt Louise Shelley, die als professor aan de George Mason University in Virginia gespecialiseerd is in illegale geldstromen. De betalingen gingen van ING naar de Letse bank Rigensis, om daarna op dezelfde dag weer terug te komen bij ING. Dat is verdacht, zegt ze. ‘Letland fungeert al twee decennia als de toegangspoort naar Europa voor zwart geld uit Rusland.’

Anti-witwasexpert Graham Barrow benadrukt dat zulke transacties geld kosten. ‘Waarom zou een rationele zakenman zijn geld op deze manier rondsturen? Daar zijn geen voor de hand liggende goede verklaringen voor. Wel veel slechte.’ Barrow bekeek ook de reactie van Abramovitsj en zegt dat de betalingen ondanks zijn uitleg nog steeds wantrouwen wekken. ‘Het is nog altijd niet duidelijk waarom Abramovitsj de betalingen met meerdere tussenstappen doet. Er is geen duidelijke economische reden voor, en dit soort “gestapelde” betalingen wordt gebruikt door witwassers. Of dat hier het geval is valt zo niet te zeggen. Dat is aan de autoriteiten om te onderzoeken.’

‘Vriendelijk gezicht’

Hoewel Abramovitsj als het ‘vriendelijke gezicht’ van Poetin wordt gezien en als eigenaar van voetbalclub Chelsea hoog aanzien kreeg in Engeland, wordt hij ook in verband gebracht met minder fraaie zaken. In 2016 vroeg hij een Zwitserse verblijfsvergunning aan, maar die werd geweigerd. Volgens de Zwitserse Tages-Anzeiger, die zich baseert op onderzoek dat de federale politie naar Abramovitsj deed, gebeurde dat vanwege ‘verdenkingen van witwassen’ en ‘mogelijke banden met criminele organisaties.’ Als Zwitserland Abramovitsj een verblijfsvergunning zou verlenen zou dat ‘een gevaar voor de nationale veiligheid kunnen vormen’, zo schrijft de Zwitserse krant. Abramovitsj ontkent de beschuldigingen ten stelligste.

Ook in het Verenigd Koninkrijk had Abramovitsj problemen met zijn visum, meldde The Guardian in 2018: nadat het land in 2015 de visumregels aanscherpte kan een visum worden geweigerd als ambtenaren denken dat de aanvrager zijn geld illegaal heeft verdiend. Abramovitsj’ visum is toen volgens de Britse krant niet verlengd.

Abramovitsj is één van de zakenmannen die enorm profiteerde van de privatiseringen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie begin jaren negentig. Volgens Michail Zygar, auteur van het boek All the Kremlin’s Men, vergaarde Abramovitsj zijn fortuin met meerdere controversiële oliedeals. Vervolgens kocht hij samen met zakenpartner Boris Berezovski in 1995 het oliebedrijf Sibneft voor een schijntje van de marktwaarde. Volgens een betrokkene met veel kennis van de zaak deed ING toen het Abramovitsj begin deze eeuw als klant accepteerde, geen onderzoek naar de oorsprong van Abramovitsj’ vermogen.

De meeste ‘oude’ oligarchen uit Jeltsin’s tijd raakten tijdens Poetins bewind in ongenade. Velen raakten hun kapitaal kwijt en vluchtten het land uit of kwamen vast te zitten. Abramovitsj was één van de weinigen die zijn positie in de Russische elite, de groep rondom president Poetin, wist te behouden. Volgens Tony van der Togt, Ruslandexpert bij Clingendael, moeten banken er rekening mee houden dat oligarchen zoals Abramovitsj functioneren als een verlengstuk van de Russische staat. ‘Het is heel goed mogelijk dat Poetin in het westen invloed uitoefent via oligarchen. Als het budget van de Russische staat onder druk komt te staan, zoals al enkele jaren het geval is, zie je dat de Russische staat oligarchen laat opdraaien voor betalingen in het buitenland. Daar moet je als bank op beducht zijn.’

ING Bank heeft de afgelopen tien jaar miljardentransacties gedaan voor bedrijven uit een van de grootste Russische witwasnetwerken die ooit zijn onthuld. De bank komt daarmee in het rijtje te staan van Deutsche Bank en Dankse Bank, van wie eerder bekend werd dat ze betrokken waren bij het witwasnetwerk. De Duitse bank kreeg hiervoor in 2017 een boete van ruim 600 miljoen dollar, en ook de door schandalen geplaagde Danske Bank moest door het stof toen bleek dat haar Estse branche betrokken was in dit netwerk. De betrokkenheid van ING komt nu pas voor het eerst aan het licht.

Het ING-kantoor in Polen voerde deze transacties uit, en deed dat voor twee Nederlandse klanten van de bank: Schildershoven Finance BV en Tristane Capital BV. Deze twee bedrijven speelden volgens de Amerikaanse autoriteiten een hoofdrol in het illegaal wegsluizen van miljarden dollars uit Rusland. Dit blijkt uit een intern document van FinCEN, de Amerikaanse inlichtingendienst die banktransacties onderzoekt om witwassen tegen te gaan. Ruim 2600 geheime documenten van FinCEN kwamen in handen van het Amerikaanse BuzzFeed News en zijn via het internationale journalistencollectief ICIJ gedeeld met meer dan vierhonderd journalisten wereldwijd. In Nederland zijn de zogenaamde FinCENFiles onderzocht door Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad.

Spiegelhandel

Schildershoven en Tristane deden aan ‘mirror trading’, of spiegelhandel, zo blijkt uit dit document. Spiegelhandel is niet per se illegaal, maar wordt geregeld gebruikt om crimineel geld ongezien van Rusland naar West-Europa te verplaatsen. Via een ondoorzichtig netwerk van anonieme bedrijven worden aandelen of obligaties aangekocht in roebels, en direct daarna weer verkocht in dollars of euro’s. Zo zijn de roebels in een mum van tijd omgezet in westerse valuta, en kan zwart geld worden witgewassen, buiten het zicht van belastingautoriteiten of anti-witwascontroleurs.

De twee effectenhandelaren betaalden via ING Polen zeker zeshonderd miljoen dollar aan bedrijven uit het spiegelnetwerk. Daarnaast maakte Schildershoven via ING tussen mei en oktober 2014 ruim zeshonderd miljoen dollar over aan Sofossini Holdings en Nantle Limited. Dat zijn twee anonieme Cypriotische bedrijven die werden opgezet door een tussenpersoon¹ die veel voor Oekraïense oligarchen[^2] werkt en door de Kiev Post wordt omschreven als de vertrouweling van Igor Kolomoisky.[^3] De betalingen gingen van ING Polen naar Privatbank in Letland, een Oekraïense bank waar Kolomoisky volgens Amerikaanse aanklagers miljarden van heeft gestolen.[^4] Kolomoisky had een eigen privéleger van twintigduizend man dat vocht in Oost-Oekraïne en betaalde de presidentsrace van Volodymyr Zelenski, de huidige president[^5] van Oekraïne. Kolomoisky reageerde niet op vragen, zijn vertrouweling evenmin.

ING Bank deed niet alleen betalingen, maar zorgde ook dat de spiegelbedrijven schuldpapieren konden aan- en verkopen. Feitelijk zorgde ING ervoor dat geld ongecontroleerd van Rusland naar West-Europa kon stromen. Nog steeds kijken banken nauwelijks om naar dit soort effectentransacties, zeggen betrokkenen. ‘Het is een enorme blinde vlek’, zegt anti-witwasexpert Graham Barrow. ‘Controles zijn bijna onbestaande’, zegt een ervaren anti-witwasexpert die tot vorig jaar bij ING werkte en anoniem wil blijven. ‘Niemand kijkt ernaar.’

Volgens de New Yorkse politie zijn er zeer sterke aanwijzingen dat het bij het Moskouse netwerk waar Schildershoven en Tristane deel van uitmaken om criminele transacties gaat, omdat de betalingen geen legitiem economisch doel[^6] dienen. ‘De manier waarop de transacties zijn uitgevoerd, in combinatie met de schaal en het volume zijn zeer sterke aanwijzingen dat het hier om financiële criminaliteit gaat’, stellen ook de Britse autoriteiten.[^7]

Geld kwam bij criminele groeperingen terecht

Uit het interne document van FinCEN blijkt dat in ieder geval een deel van het geld uit het netwerk waar Schildershoven en Tristane onderdeel van zijn uiteindelijk bij criminele groeperingen terecht kwam. Zo ging er bijna vijftig miljoen dollar naar het Khanani netwerk, dat geld witwaste voor onder meer Hezbollah en Mexicaanse en Colombiaanse georganiseerde criminele bendes. Het spiegelnetwerk is eerder in verband gebracht met Igor Poetin,[^8] de neef van de president, Arkadi en Boris Rotenberg,[^9] twee oligarchen op de Amerikaanse sanctielijst, en de FSB,[^10] de Russische geheime dienst.

De twee Nederlandse bedrijven werden tot 2015 bestuurd door trustkantoor BTS Services. Dat kantoor heeft inmiddels geen vergunning meer, en de eigenaren runnen nu het financiële dienstverleningsbedrijf Briddge. De eigenaar van Briddge – die tot 2018 ook enig aandeelhouder was van Schildershoven – zegt in een reactie dat zijn trustkantoor zich aan de toen geldende regelgeving hield. Op de vraag of het bedrijf onderzoek deed naar de oorsprong van het geld, zegt hij: ‘Ik ben niet in de positie om te verklaren over het onderzoek dat Schildershoven deed naar de oorsprong van het geld waarmee de obligaties waren aangekocht.’ De Nederlandsche Bank laat desgevraagd weten dat trustkantoren verplicht zijn om de herkomst van het vermogen te onderzoeken, en dat die verplichting ook in 2013 al gold.

De huidige bestuurder en aandeelhouder van Schildershoven schrijven in een reactie dat het bedrijf sinds twee jaar nieuwe eigenaren heeft en dat ze om die reden niet kunnen reageren op de beschuldigingen uit het verleden. Het bedrijf zegt dat het inmiddels moderne anti-witwasstandaarden te hanteren, maar dat het in veel gevallen nog steeds geen onderzoek doet naar de oorsprong van het geld dat via Schildershoven wordt verhandeld. De voormalig CEO van Schildershoven gaat niet in op vragen, en Tristane Capital evenmin. ING zegt zich niet over individuele klanten uit te laten.

Investico sprak wel met Pavel Doesjin, oud-bestuurder en -partner bij Schildershoven. Hij zegt niet te weten waar het geld vandaan kwam en wie die klanten waren. ‘We hoefden dat ook niet te weten’, zegt Doesjin, ‘want we werkten zonder vergunning.’ Als Igor Poetin of de Rotenbergs hun roebels via Schildershoven zouden willen omzetten naar euro’s of ponden, dan zou het bedrijf dat dus niet weten.

De Autoriteit Financiële Markten zegt desgevraagd dat het onduidelijk is of bedrijven zoals Schildershoven een vergunning nodig hebben. Op de vraag of dit soort bedrijven onderzoek moeten doen naar de oorsprong van het geld, gaat de toezichthouder niet in. Ook het toezicht op effectentransacties bij banken blijft een raadsel. De Autoriteit Financiële Markten zegt desgevraagd dat dit toezicht bij De Nederlandsche Bank ligt. De Nederlandsche Bank zegt precies het tegenovergestelde.

‘Elke bank moet bij aanvang al heel serieus onderzoek doen naar dit soort klanten’, zegt Graham Barrow, anti-witwasexpert die banken adviseert. ‘Als je niet kunt achterhalen waar het geld vandaan komt, moet je de klant niet accepteren. En nadat de schandalen bij Deutsche en Danske naar buiten kwamen, verwacht je zeker dat iedere bank haar klantenbestand checkt’, stelt hij. ‘Ik zou zeggen: hier wil je als bank niets mee te maken hebben.’

Witwassers konden nog jaren bij ING terecht

Terwijl Deutsche Bank[^11] en Danske Bank[^12] al in 2014 en 2015 afscheid namen van hun klanten die betrokken waren in het spiegelhandelnetwerk, konden ze bij ING nog jaren terecht. Volgens de huidige eigenaar van Schildershoven bankierde het bedrijf tot 2018 bij ING in Polen. Inmiddels is die bankrekening opgeheven, maar Tristane kan ook nadat de schandalen naar buiten kwamen nog zeker vijf jaar lang bij ING blijven bankieren. Sterker: de bankrekening van Tristane was vorige maand nog steeds actief. In die vijf jaar verhandelde Tristane volgens jaarverslagen bijna tien miljard euro.

Dat ING’s anti-witwasmaatregelen jarenlang te wensen overlieten, werd bekend toen de bank in 2018 voor 775 miljoen schikte met justitie. De bank had jarenlang te weinig gedaan om te onderzoeken wie haar klanten waren en dubieuze transacties op te sporen, stelde het OM.[^13] Maar de schikking ging enkel over de Nederlandse activiteiten van ING Bank. Voor problemen bij haar Poolse dochter is ING nog nooit beboet.

ING Bank heeft in 2014 heimelijk 45 miljoen dollar overgemaakt voor een Russische staatsbank die op dat moment op de sanctielijst stond, op een manier die experts omschrijven als mogelijke bankfraude. De omstreden transactie gebeurde twee jaar nadat ING werd beboet voor het schenden van sancties tegen Cuba en Iran. Dit blijkt uit de FinCEN Files, een lek van ruim 2600 geheime Amerikaanse overheidsdocumenten die in handen kwamen van BuzzFeed News en via het journalistencollectief ICIJ gedeeld werden met 109 media wereldwijd, waaronder Platform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad.

De 45 miljoen werd overgemaakt aan een dochterbedrijf van Vnesheconombank, een bank die ook wel ‘Poetins spaarpot’ wordt genoemd omdat ze volgens Russische media direct wordt aangestuurd door president Poetin.¹ In juli 2014 kwam de bank op de Amerikaanse en Europese sanctielijst als gevolg van de Russische annexatie van de Krim. Een kleine maand later, in augustus 2014, deed ING de betaling. Experts noemen het gedrag van ING ‘te kwader trouw’ en stellen dat de bank ‘met vuur speelt’ na de boete die ING al in 2012 kreeg voor vergelijkbaar gedrag en het doelbewust ontwijken van sancties.

ING trachtte sancties tegen Rusland te omzeilen

Op 7 augustus 2014, enkele maanden na de Russische inval van de Krim en slechts drie weken nadat het passagiersvliegtuig MH17 uit de lucht werd geschoten, maakt ING Amsterdam voor de eerste keer ruim 45 miljoen dollar over voor Vnesheconombank. Maar het geld komt nooit aan op de bestemming omdat Bank of America, die de transactie moet uitvoeren, de betaling weigert vanwege de sancties.

Precies een week later probeert ING Bank het opnieuw. Maar ditmaal verzwijgt ING ook de naam van het dochterbedrijf van Vnesheconombank. Op de betaling is nu niet meer te zien waar het geld vandaan komt of waar het naartoe gaat. ‘Dit lijkt een poging om sancties te ontwijken’, schrijft Bank of America, die de verdachte betaling drie maanden later meldt aan de Amerikaanse autoriteiten.

Vnesheconombank heeft nauwe banden met de Russische geheime dienst[^2] en financiert strategische projecten van de Russische staat. Het betaalde miljarden voor de peperdure Olympische Winterspelen in Sochi en redde noodlijdende bedrijven van oligarchen die nauwe banden hebben met het Kremlin.[^3] Tussen 2009 en 2010 verstrekte Vnesheconombank geheime leningen ter waarde van acht miljard dollar aan Russische investeerders om fabrieken in Oost-Oekraïne op te kopen en zo de Russische grip op het gebied te vergroten.[^4]

‘Wat heeft de bank te verbergen?’

Of de betaling inderdaad onder de sancties viel, valt niet met zekerheid te zeggen. Niet alle betalingen aan het Russische staatsbedrijf zijn verboden. Maar Bank of America heeft onderzoek gedaan naar de betaling en de onderliggende facturen, en besloot toen de betaling te weigeren. ‘Het is heel aannemelijk dat deze betaling onder de sancties viel’, zegt Tim White, een expert die banken adviseert op het gebied van sanctieregelgeving. ‘Waarom zou je anders de informatie weglaten? Wat heeft de bank te verbergen?’

Het feit dat de bank bij de tweede betaling de naam van de gesanctioneerde bank weglaat, is sowieso foute boel, zegt Hdeel Abdelhady, die aan de George Washington Universiteit lesgeeft over sancties. ‘Het achterhouden van informatie, vooral wanneer het belangrijk is zoals de naam van een gesanctioneerd bedrijf, kan gezien worden als bankfraude, zoals in een recente zaak over Huawei gebeurde’, zegt Abdelhady, die tevens werkt als advocaat bij MassPoint Legal in Washington. ‘Ik kan geen legitieme reden bedenken waarom een bank dat zou doen.’ ‘Het is kwade trouw, ING probeert iets te verhullen’, vindt ook Tim White. ‘Als de bank overtuigd was dat de betaling toegestaan was, nadat een andere bank die transactie had geweigerd, had het contact op moeten nemen met Bank of America of toestemming of advies moeten vragen aan de autoriteiten’, stelt Abdelhady. ‘Het weglaten van informatie is niet de goede oplossing.’

Ook Frank ‘t Hart, advocaat financieel recht, beaamt dat cruciale informatie niet zomaar mag worden weggelaten. ‘Of dat hier is gebeurd valt niet met zekerheid te zeggen. Dat is afhankelijk van de concrete omstandigheden. Maar wire stripping kan niet op voorhand uitgesloten worden. Als een bank willens en wetens cruciale informatie zoals de naam heeft weggehaald om sanctieregelgeving te omzeilen, dan heeft die een groot probleem.’

Eerdere boetes

Verschillende Europese banken, waaronder Deutsche Bank en Crédit Agricole kregen de afgelopen jaren boetes van honderden miljoenen dollars omdat zij moedwillig sancties ontweken door namen van bedrijven en personen op betalingsdocumenten te verhullen.[^5] De hoogste boete ooit was voor het Franse BNP Paribas. Die bank moest in 2014 de gehele winst van dat jaar – 9 miljard dollar – overmaken aan de Amerikaanse autoriteiten. De boete was zo hoog omdat de bank door het ontwijken van de sancties de Soedanese regering feitelijk in het zadel had gehouden.[^6]

ING was in 2012 een van de eerste Europese banken die een Amerikaanse boete kreeg en moest een recordbedrag van 619 miljoen dollar betalen voor het schenden van sancties tegen Cuba en Iran.[^7] De overtredingen van ING waren dan ook ernstig: de bank gebruikte officiële werkinstructies over hoe medewerkers sancties moesten ontwijken,[^8] liet opzettelijk betalingsgegevens weg om Amerikaanse banken om de tuin te leiden, en tegen medewerkers die weigerden mee te werken werd met straffen gedreigd.[^9]

Die geschiedenis maakt de betaling voor Vnesheconombank nog ernstiger, zeggen experts. ‘Foute boel en heel problematisch’, vindt Abdelhady. ‘Amerikaanse autoriteiten verwachten dat banken er alles aan doen om fouten waar ze voor gestraft zijn in de toekomst te voorkomen. Daarom kunnen de boetes erg hoog zijn als een bank twee jaar later opnieuw in de fout gaat.’ White beaamt dat: ‘de eerdere overtredingen van ING waren al flagrant. Dat de bank het binnen twee jaar opnieuw doet, is nog erger. ING speelt met vuur. Je vraagt je af hoe winstgevend die transacties zijn dat ze zo’n groot risico willen nemen.’

Ondanks de schikking die ING in 2018 in Nederland trof zou de bank voor de betalingen voor de Vnesheconombank nog gestraft kunnen worden door Amerikaanse autoriteiten. ING schrijft in een reactie dat het geen uitspraken doet over individuele klanten of transacties. Wel benadrukt de bank dat integriteit en het voldoen aan alle wet- en regelgeving voorop staat.

Meldingen van verdachte betalingen zoals de afgelopen dagen zijn onthuld vanuit een lek in de Amerikaanse FinCEN Files, belanden in Nederland vrijwel ongezien in een la. Acht op de tien witwasmeldingen van banken wordt hier nauwelijks bekeken, blijkt uit cijfers die Investico opvroeg. De overheidsinstantie FIU die de meldingen binnenkrijgt, doet op de meeste meldingen enkel geautomatiseerde checks. En die computercontroles werken niet naar behoren, zegt FIU-hoofd Hennie Verbeek-Kusters. ‘We vinden dat onze IT naar een hoger niveau moet om ons werk beter te kunnen doen.’

Net als in de VS moeten Nederlandse banken ongebruikelijke of verdachte transacties melden, maar van het totale aantal meldingen – inclusief die van notarissen en accountants – is in de afgelopen drie jaar negentig procent nog niet onderzocht, afgezien van een computercontrole. De toestroom van meldingen is zo groot dat Nederland in oktober 2019 besloot een nieuwe wet om Europese antiwitwasregels in te voeren, weer deels terug draaide.

2,4 miljoen meldingen in 2019

De Nederlandse FIU ontving vorig jaar ruim 2,4 miljoen witwasmeldingen van banken, notarissen, accountants en betaalkantoren. Dat zijn er méér dan de Amerikaanse evenknie FinCEN vorig jaar binnenkreeg. Het aantal Nederlandse meldingen verdrievoudigde ten opzichte van 2018, nadat de Europese Commissie voorschreef dat transacties met bepaalde risicolanden standaard gemeld moeten worden. ‘Dat was echt een drama’, zegt Verbeek-Kusters. Ook in de jaren daarvoor steeg het aantal al flink, omdat banken uit eigen beweging steeds meer melden. Ze worden daartoe aangezet door hun toezichthouder: enkel wanneer banken goed melden kan witwassen en financiële criminaliteit effectief bestreden worden.

De vraag naar het functioneren van organisaties als de Nederlandse FIU is actueel na de onthullingen van ruim honderd media wereldwijd over de FinCEN Files, een lek van geheime Amerikaanse bankmeldingen. FinCEN is de Amerikaanse tegenhanger van de Nederlandse FIU. Uit meldingen over dollarbetalingen die door Amerikaanse banken werden uitgevoerd bleek onder meer dat ING Bank verdachte betalingen bleef doen, ook nadat Amerikaanse banken daar melding van maakten, aldus onderzoek van Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad naar de gelekte documenten.

FIU kan opsporingstaak niet aan

Nederland kent een extra grote stroom meldingen vanwege een bijzonder meldsysteem. Hier moeten financiële instellingen niet enkel verdachte transacties melden, maar óók ‘ongebruikelijke’ betalingen. Dit in tegenstelling tot de meeste andere landen, waar banken enkel verdachte transacties melden en dus minder vaak aan de bel wordt getrokken. Door die lage drempel kan in theorie meer criminaliteit worden opgespoord. Maar het legt ook een grote werklast bij de overheid, zegt Verbeek-Kusters. ‘Het idee is dat we niet van financiële instellingen verlangen dat ze zelf diepgaand onderzoek doen. Dat wordt als een taak van de overheid gezien.’

Die taak kan de overheid niet of nauwelijks aan, zo blijkt. De FIU vraagt al jaren om extra personeel en heeft in vergelijking met bijvoorbeeld haar Duitse evenknie erg weinig mankracht. In Duitsland komen jaarlijks 120.000 meldingen binnen, en ondanks de 475 fte om die te onderzoeken bestaan daar grote werkachterstanden die elk jaar toenemen. In Engeland zijn er een half miljoen meldingen per jaar, met 118 mensen om die te onderzoeken. De Nederlandse FIU krijgt jaarlijks zo’n 2,5 miljoen meldingen, maar heeft slechts 63 fte om ze te onderzoeken. Op vragen naar de opvallende verschillen, gaat de FIU niet in: ‘De term werkachterstand is een term die wij niet hanteren.’

Zolang veel extra personeel er niet in zit, zegt de dienst in te zetten op automatisering en ‘data science’. ‘Hoe meer meldingen wij binnenkrijgen, hoe urgenter het wordt dat onze IT verbetert’, zegt Verbeek-Kusters. Overigens klaagt de FIU al jaren dat de kwaliteit van de meldingen slecht is. Banken melden veel, maar sturen zo weinig nuttige informatie mee dat de opsporingsinstanties er vervolgens weinig mee kunnen. Dat bleek ook afgelopen juli, toen Trouw onthulde dat er amper strafzaken volgen uit de meldingen die vanuit de FIU worden doorgestuurd naar opsporingsinstanties. Voor het Openbaar Ministerie is de kwaliteit van die meldingen te laag om in een strafzaak te kunnen gebruiken, aldus Brigitte Unger, Utrechts hoogleraar en autoriteit in witwasonderzoek destijds inTrouw.

Het filiaal van ING in Polen, dat een belangrijke rol speelt in deze week onthulde witwas-constructies, heeft nog altijd zeer gebrekkige anti-witwascontroles. Ondanks beloftes van het Nederlandse management om orde op zaken te stellen, lukt het hen niet om het Poolse kantoor in het gareel te krijgen. Verdachte transacties worden door de Poolse afdeling amper onderzocht en het lokale management weigert om informatie over klanten en betalingen te delen met het hoofdkantoor. Dit blijkt uit onderzoek van platform Investico en Het Financieele Dagblad in het kader van de FinCEN Files, een wereldwijd onderzoek naar verdachte banktransacties. ‘Polen begint een vloek te worden voor ING’, aldus een direct betrokkene.

ING zou haar leven beteren, was de belofte toen de bank in 2018 voor 775 miljoen euro schikte met het Openbaar Ministerie vanwege haar falende anti-witwasbeleid.¹ Maar hoewel ING Nederland sindsdien alerter is op criminele klanten en verdachte transacties, blijven de dochterfilialen in ruim veertig andere landen een blinde vlek, zeggen meerdere betrokkenen die op voorwaarde van anonimiteit met Investico en het FD spraken. Vooral Polen, waar ING ruim vier miljoen klanten heeft, zorgt voor kopzorgen: ‘We kregen gewoon niet de informatie die we nodig hadden’, zegt een anti-witwasmedewerker die tot vorig jaar bij de bank werkte. ‘Je hebt een enorme informatieachterstand en krijgt nauwelijks grip op wat er gebeurt’, zegt een voormalige ING-bestuurder die nauw met de Poolse directie samenwerkte.

ING mist ‘bankbreed’ antiwitwassysteem

Om te voorkomen dat buitenlandse kantoren risicovolle betalingen doen waar het hoofdkantoor geen weet van heeft, beloofde ING in 2017 aan De Nederlandsche Bank om een computersysteem te maken waarmee het verdachte transacties in alle landen kan opsporen. In het voorjaar van 2019 moesten de eerste paar landen op dat systeem zijn aangesloten. Dat is mislukt: op het moment van de deadline gebruikte geen enkel ander land het systeem. Eind dit jaar moeten alle veertig landen met hetzelfde systeem werken. Een betrokkene vertelt dat naast Nederland pas slechts enkele landen aangesloten zijn.

Toch is zo’n systeem ‘absoluut cruciaal’ om witwassen tegen te gaan, zegt Graham Barrow, anti-witwasexpert die nu banken adviseert. ‘Als je het niet doet, maken criminelen daar gebruik van. Zij zullen zaken doen met verschillende onderdelen van ING die niet met elkaar communiceren. Criminelen zijn niet uit op de laagste prijs, maar op het vinden van gaten in je processen.’

De oorzaken waarom het ING niet lukt zijn legio: de bank werkt met tientallen oude computersystemen, in elk land gelden andere regels waardoor data moeilijk samen te voegen zijn, en sommige kantoren weigeren simpelweg te investeren of informatie te delen met het hoofdkantoor. Het opzetten van dit transactiemonitoringssysteem in Polen gaat bijzonder stroef, vertellen betrokkenen. ‘Niets anders dan hakken in het zand’, zegt een anti-witwasexpert die nauw met de Polen samenwerkte. ‘De Poolse directie zag het niet zitten.’

ING Polen verschuilt zich achter privacywet

Een van de moeilijkheden is dat Polen haar nationale privacywetten heel strikt toepast. ING Polen zegt daarom dat het geen informatie mág delen met het hoofdkantoor, vertellen meerdere bronnen. ‘De Poolse wet werd misbruikt om geen informatie te hoeven delen met het hoofdkantoor’, zegt een betrokkene. ‘Polen verschuilt zich achter lokale privacywetten’, zegt ook Graham Barrow. ‘Polen is zeer onverzettelijk als het gaat om het delen van informatie buiten de landsgrenzen. Polen is extreem problematisch, het is ontzettend moeilijk voor banken als ING om daar informatie los te krijgen.’ Een hooggeplaatste medewerker van ING Polen bevestigt aan Gazeta Wyborcza dat het om privacyredenen geregeld weigert om klantdata te delen met het hoofdkantoor.

De Raad van Commissarissen van ING reisde vorig jaar zelfs af naar Polen om poolshoogte te nemen bij de anti-witwasafdelingen aldaar. De toezichthouders wilden een signaal afgeven dat anti-witwasmaatregelen serieus worden genomen tot aan het hoogste niveau binnen de bank.[^2] Een unicum: nog nooit reisde de Raad van Commissarissen naar het buitenland om anti-witwasmaatregelen te versterken. Naast Polen bezocht de Raad ook België, Slowakije en Roemenië.

Of het genoeg is, moet blijken. ‘Hun topman is een nogal dwarse figuur’, zegt een oud-bestuurder. ‘Hij heeft een hele sterke mening en drukt dingen door. Anti-witwasmaatregelen zijn aan hem lastig te verkopen: de kosten zijn astronomisch en voor klanten heeft het geen enkel voordeel.’

Maar de problemen bij ING Polen vormen een risico voor de bank als geheel. Afgelopen zondag onthulden Investico, Trouw en het Financieele Dagblad dat ING Polen jarenlang een hoofdrol speelde in één van de grootste Russische witwasnetwerken die ooit zijn onthuld. ING voerde transacties uit voor twee bedrijven die volgens de Amerikaanse autoriteiten een spil zijn in het illegaal wegsluizen van miljarden dollars uit Rusland. De bedrijven konden bij ING jaren terecht, zelfs nadat mediaberichten naar buiten kwamen over het schandaal en andere banken afscheid hadden genomen van klanten die betrokken waren bij het witwasnetwerk. De kans bestaat dat ING opnieuw boetes krijgt voor haar rol in dit schandaal.

Estland

De problemen bij ING Polen doen denken aan het Danske Bank-filiaal in Estland. De Deense bank is sinds 2017 verwikkeld in een grote witwasaffaire waar schandaal na schandaal aan het licht komt. Criminelen konden in het Estse filiaal in Tallinn jarenlang hun gang gaan: de bank deed nauwelijks anti-witwascontroles en duizenden buitenlandse klanten, voornamelijk uit Rusland en andere voormalige Oostbloklanden, konden in negen jaar tijd zo’n tweehonderd miljard euro aan verdacht geld door de bank sluizen. Het kantoor in Estland gebruikte een eigen computersysteem waardoor het hoofdkantoor geen idee had wat er in Tallinn[^3] gebeurde. Inmiddels is het Estse filiaal van Danske Bank op last van de autoriteiten gesloten,[^4] en onderzoekt de Estse toezichthouder meer dan tien verschillende witwaszaken.[^5]

De buitenlandse kantoren zijn een probleem voor vrijwel elke grote bank, zegt Graham Barrow. ‘Grootbanken zijn gegroeid door fusies en overnames. Al doende werden banken een verzameling van allemaal verschillende computersystemen. Dus we zitten nu met banken die eilanden van informatie hebben. De systemen praten niet met elkaar, en dat maakt transactiemonitoring ongelooflijk moeilijk.’

ING Nederland zegt in een reactie dat ING Polen al jaren anti-witwassystemen heeft die voldoen aan de eisen van ING Groep en de betrokken toezichthouders. Sinds 2017 is de bank bezig ‘een wereldwijde aanpak voor transactiemonitoring te ontwikkelen.’ Hoe vergevorderd dat plan is, wil de bank niet zeggen, maar ING Polen bevestigt dat het nog niet volledig is aangesloten op het ING-brede systeem. ING Nederland en ING Polen ontkennen dat ze slechte relaties hebben. Polen wisselt informatie uit met het hoofdkantoor op basis van de Poolse privacywet, en het hoofdkantoor heeft daar begrip voor, stelt het Poolse management. Een anonieme directeur van ING Polen geeft in een gesprek met de Poolse Gazeta Wyborcza wel toe dat het hoofdkantoor in zijn ogen is doorgeslagen en zich sinds de schikking overdreven streng aan de anti-witwasregels houdt.

Een lek van Amerikaanse geheime documenten onthult dat de grootste banken ter wereld ondanks pogingen om witwassen terug te dringen biljoenen aan verdacht geld verplaatsten voor criminele netwerken en verdachte personen. Ook Nederlandse banken en bedrijven zijn daarbij betrokken.

De documenten geven een unieke inkijk in een geheime wereld van internationaal bankverkeer, anonieme klanten, financiële criminaliteit, en falende anti-witwascontroles. Banken wereldwijd doen miljardenbetalingen voor anonieme bedrijven waarvan ze niet weten wie erachter schuilgaan, verzuimen om verdachte transacties te melden, en doen zelfs zaken met klanten die betrokken zijn in fraude- en corruptieschandalen, blijkt uit de stukken.

’s Werelds grootste banken, zoals het Amerikaanse JPMorgan en Standard Chartered, het Britse HSBC, Deutsche Bank en de Nederlandse ING Bank bleven profiteren van machtige en gevaarlijke klanten zelfs nadat ze waren gestraft voor hun nalatigheid in het weren van fout geld.

Dit blijkt uit de zogenaamde FinCEN Files, een lek van ruim 2600 documenten van het Amerikaanse FinCEN, de inlichtingendienst waar Amerikaanse banken verdachte transacties moeten melden. De stukken kwamen in handen van het Amerikaanse BuzzFeed News en zijn via het internationale journalistencollectief ICIJ gedeeld met meer dan vierhonderd journalisten wereldwijd.

Verhalen wereldwijd tonen falend bankensysteem

Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad onderzochten de rol van Nederlandse banken in het lek en zullen hierover de komende dagen publiceren, mede in De Groene Amsterdammer. Maar ook verhalen van buiten Nederland bieden onthullende inzichten in de inner workings van het wereldwijde financiële systeem, de falende anti-witwascontroles, en de negatieve gevolgen voor burgers wereldwijd.

Zo tonen de stukken hoe JPMorgan, de grootste bank in de VS, betalingen deed voor personen en bedrijven die zijn gelinkt aan het roven van publiek geld in Maleisië, Venezuela en Oekraïne. De bank deed tussen 2013 en 2016 meer dan een miljard dollar betalingen voor de voortvluchtige Jho Low, die wordt beschuldigd van het stelen van 4,5 miljard dollar publiek geld van het Maleisische economische ontwikkelingsfonds 1MDB. Bij het schandaal was zelfs de premier van het land betrokken, hij is afgelopen juli veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf.¹

Alejandro Isturiz, een voormalige Venezolaanse ambtenaar die in de VS is aangeklaagd voor witwassen en het aannemen van smeergeld voor het aanpassen van overheidscontracten, kon via JPMorgan tussen 2012 en 2016 tientallen miljoenen wegsluizen, zo blijkt uit de FinCEN Files.[^2]

JPMorgan deed ook voor zeker vijftig miljoen dollar betalingen voor Paul Manafort, de voormalig campagneleider van president Donald Trump. Zelfs nadat Manafort was teruggetreden na beschuldigingen van witwassen en corruptie rondom zijn banden met een pro-Russische politieke partij in Oekraïne, kon Manafort via JPMorgan nog voor zeker 6,9 miljoen dollar aan betalingen doen.

De bank zegt in een reactie dat het haar wettelijk verboden is om commentaar te geven op individuele klanten en transacties.

Tandeloos systeem

In totaal onthullen de documenten verdachte betalingen tussen 1999 en 2017 ter waarde van meer dan twee biljoen dollar. Hoewel dat een enorm bedrag is, zijn de twee biljoen slechts een fractie van de stroom aan verdacht geld die door banken wereldwijd stroomt. De FinCEN Files zijn een selectie en omvatten slechts 0,02 procent van de meer dan twaalf miljoen meldingen over verdachte transacties die financiële instellingen tussen 2011 en 2017 bij FinCEN deden.

Amerikaanse banken en autoriteiten spelen een onevenredig grote rol in internationale witwasbetalingen, omdat criminelen en witwassers, net als grote bedrijven en landen, veel van hun betalingen in dollars doen. Maar niet-Amerikaanse banken kunnen dollars niet direct aan elkaar overmaken. Daarvoor hebben ze een Amerikaanse ‘correspondent bank’ nodig die als schakelpunt fungeert. Stel dat ING Bank een dollarbetaling wil doen aan ABN Amro, dan zit daar een Amerikaanse ‘correspondent bank’ tussen die de betaling uitvoert, en flitst het geld virtueel even door de Verenigde Staten. Daarom zien Amerikaanse banken veel internationale betalingen voorbijkomen, en zijn ze vanwege hun schakelrol vaak in witwaszaken betrokken.

Hoewel banken geregeld hoge boetes krijgen voor falende anti-witwascontroles en Europese toezichthouders de afgelopen jaren strenger zijn geworden, blijkt uit de documenten dat banken keer op keer doorgaan met verdachte betalingen ook nadat ze zijn gestraft.

‘Financiële instellingen hebben gefaald om grootschalige corruptie tegen te gaan, en functioneren daarom niet langer als de eerste verdedigingslinie tegen witwassen’, zegt Paul Pelletier, voormalige senior medewerker van het Amerikaanse ministerie van justitie en aanklager voor financiële criminaliteit, tegen ICIJ. Volgens hem weten banken ‘dat ze opereren in een vrijwel tandeloos systeem.’

De casus van het Londense HSBC lijkt dat te illustreren. In 2012 werd HSBC, de grootste bank van Europa, gestraft omdat het honderden miljoenen aan drugsgeld had witgewassen. HSBC moest een boete van 1,9 miljard dollar betalen aan Amerikaanse autoriteiten, en de afspraak werd gemaakt dat de bank niet zou worden vervolgd als ze in de vijf jaar na de boete witwassen tegen zou gaan. [^3]

Maar de FinCEN Files tonen dat de bank in die vijf jaar verdachte betalingen bleef doen, onder meer voor Russen die verdacht worden van witwassen, en voor een netwerk van oplichters dat in meerdere landen wordt onderzocht.

Desondanks stelde de Amerikaanse overheid in 2017 dat HSBC ‘al haar toezeggingen had waargemaakt’ en besloot voorgoed van strafrechtelijke vervolging af te zien.[^4] De bank zegt niet te kunnen reageren individuele zaken, maar zegt dat het de afgelopen jaren ‘een meerjarige reis heeft afgelegd om haar beleid om financiële criminaliteit tegen te gaan te herzien.’

Betalingen aan Hamas

De gelekte documenten bevatten taaie materie over technische zaken, maar door ze te combineren en nader te onderzoeken, ontstaat zicht op de pijnlijke effecten van illegale geldstromen. Zo deed de Jordaanse Arab Bank betalingen voor de Palestijnse gewapende verzetsgroep Hamas. Een deel van die betalingen ging naar terroristen die betrokken waren bij zelfmoordaanslagen in Israël, onder meer op stadsbussen in Jeruzalem en Tel Aviv waarbij tientallen doden en gewonden vielen. Arab Bank deed ook betalingen voor andere terroristische organisaties.[^5]

De stukken tonen dat Arab Bank betalingen via de Amerikaanse Standard Chartered kon blijven uitvoeren, zelfs nadat Arab Bank was aangeklaagd voor het steunen van terroristische organisaties. In 2014 concludeerde een Amerikaanse rechter dat Arab Bank inderdaad schuldig was aan het bewust steunen van terrorisme door betalingen te doen voor Hamas, die in Amerika als terroristische organisatie is aangemerkt.[^6] De betalingen aan Hamas waren vermomd als donaties, bleek uit het vonnis.

De FinCEN Files tonen nu dat Standard Chartered ondanks het vonnis tot zeker 2016 doorging met betalingen voor Arab Bank. Ook deze recentere betalingen hadden omschrijvingen als “goede doelen”, “donaties” en “giften”. De bank meldde zelf aan de autoriteiten dat het bang was dat ook hier mogelijk ‘illegale activiteiten’ werden gefinancierd ‘onder het mom van liefdadigheid.’ Het Amerikaanse vonnis uit 2014 werd in hoger beroep vernietigd wegens procedurefouten. Arab Bank trof toen een schikking met zo’n zeshonderd slachtoffers van Hamas.[^7]

Arab Bank zegt in een reactie dat het terrorisme verafschuwt en terroristische activiteiten niet steunt. De bank zegt dat de beschuldigingen meer dan twintig jaar oud zijn en dateren uit een tijd dat anti-witwaswetten anders waren dan nu. Standard Chartered laat weten dat het kort na de veroordeling van Arab Bank is begonnen om de rekeningen te sluiten, maar dat dit proces tijd kost. Arab Bank zegt dat het nog altijd bankiert bij Standard Chartered.

Banken weten in helft van gevallen niet voor wie ze betaling uitvoeren

Uit onderzoek van ICIJ blijkt dat banken wanneer ze een melding doen in de helft van de gevallen geen idee hebben voor wie ze de betalingen hebben uitgevoerd. De personen die van de betalingen profiteren zijn onbekend of gaan schuil achter anonieme brievenbusbedrijven. Dat is problematisch, want banken worden gezien als ‘poortwachters’: het is aan hen om crimineel geld uit ons financiële systeem te weren. Dat kunnen banken alleen doen als ze weten van wie het geld afkomstig is en waar het naartoe gaat.

Zo deed JPMorgan tussen 2010 en 2015 voor meer dan een miljard aan betalingen voor het anonieme bedrijf ABSI Securities. ABSI was een directe klant bij JPMorgan, en de Amerikaanse bank deed tevens betalingen als ‘correspondentbank’ voor andere banken waar ABSI klant was.

Interne anti-witwasmedewerkers probeerden in 2015 te achterhalen wie er achter ABSI schuil ging, nadat een Russische nieuwssite had bericht dat het bedrijf gelinkt was aan Semjon Mogilevitsj, die ook wel de “baas der bazen” van de Russische maffia wordt genoemd. Mogilevitsj staat sinds 2009 op de ‘most-wanted’ lijst van de Amerikaanse FBI wegens zijn betrokkenheid bij drugs- en wapenhandel, afpersing en huurmoorden.

De documenten tonen dat de anti-witwasmedewerkers van JPMorgan ondanks hun speurwerk niet kunnen ontdekken wie er achter ABSI schuilgaat, en waar de miljardenbetalingen voor dienen.

Te veel focus op ’technische compliance’

‘Iedereen presteert slecht’, stelt David Lewis, secretaris van de Financial Action Task Force, een samenwerkingsverband van overheden dat anti-witwasstandaarden formuleert, tegen ICIJ. Veel landen lijken meer bezig om het op papier goed voor elkaar te hebben dan om werkelijk witwassen te bestrijden, zegt hij. Zelfs de Wolfsberg Group, een samenwerkingsverband van ‘s werelds grootste banken, klaagde vorig jaar dat toezichthouders teveel focussen op ‘technische compliance’ in plaats van of de systemen ‘werkelijk een verschil maken in de strijd tegen financiële criminaliteit.’

De FinCEN Files zijn een groot lek van ruim 2600 geheime documenten die verdachte banktransacties van over de hele wereld blootleggen. De naam verwijst naar de Amerikaanse autoriteit FinCEN (Financial Crimes Enforcement Network), de inlichtingendienst waar Amerikaanse financiële instellingen verdachte transacties moeten melden.

De documenten tonen hoe banken wereldwijd op grote schaal geld witwassen voor hun klanten en ongestraft miljoenenbetalingen doen voor gesanctioneerde bedrijven, criminelen en oligarchen.

De stukken kwamen in handen van het Amerikaanse BuzzFeed News dat ze deelde met het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten ICIJ. Meer dan vierhonderd journalisten uit 88 landen onderzochten de documenten. In Nederland waren dat Platform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad.

Alweer een lek… Wat is er nieuw?

In terabytes is dit lek een kleintje: de Panama Papers en Paradise Papers waren veel groter. Maar in explosiviteit is dit lek een van de grootste: elk van de ruim 2600 documenten bevat geheime informatie over verdachte betalingen van bijvoorbeeld oligarchen, goudhandelaren, politici of criminelen. Nog nooit eerder kwamen er zoveel meldingen van verdachte betalingen aan het licht. De documenten bieden een unieke inkijk in een geheime wereld van internationaal bankverkeer, anonieme klanten, financiële criminaliteit, en falende anti-witwascontroles, en tonen voor het eerst hoe onder- en bovenwereld binnen het wereldwijde banksysteem zijn verweven.

De Panama Papers bestonden uit een lek van de juridisch adviesbureau Mossack Fonseca, en legden bloot wie er achter anonieme offshore bedrijven schuil gingen. De Paradise Papers waren afkomstig van advocaten- en adviesbureau Appleby, en onthulden wereldwijde belastingontwijking en fraude.

Het onderzoek naar de Troika Laundromat, waar Investico vorig jaar aan deelnam, legde een witwasmachine van de Russische Troika Bank bloot.

Wat zijn de belangrijkste onthullingen?

ING Bank heeft via haar kantoor in Polen de afgelopen tien jaar miljardentransacties gedaan voor bedrijven uit een van de grootste Russische witwasnetwerken die de afgelopen jaren zijn onthuld. ING deed de transacties voor twee Nederlandse brievenbusbedrijven die volgens de Amerikaanse autoriteiten een hoofdrol spelen in het illegaal wegsluizen van miljarden dollars uit Rusland.
De Russische oligarch Roman Abramovitsj heeft via zijn bankrekeningen bij ING voor ruim 1,3 miljard dollar betalingen gedaan die door de anti-witwasafdeling van Deutsche Bank als verdacht zijn aangemerkt. Abramovitsj stuurde in 2016 bijna een vijfde van zijn toenmalige geschatte vermogen van Cyprus via ING Amsterdam met heen-en-weer betalingen naar de Britse Maagdeneilanden.
JPMorgan, de grootste bank in de VS, deed betalingen voor personen en bedrijven die zijn gelinkt aan het roven van publiek geld in Maleisië, Venezuela en Oekraïne.
HSBC Bank, de grootste bank van Europa, bleef verdachte betalingen doen ook nadat het een boete had gekregen van 1,9 miljard dollar voor het witwassen van honderden miljoenen aan drugsgeld. Nadat de bank beterschap had beloofd bleef HSBC onder meer betalingen doen voor Russen die verdacht worden van witwassen, en voor een netwerk van oplichters dat in meerdere landen wordt onderzocht.
Zie hier een uitgebreider overzicht van internationale verhalen.

Waar komen de documenten vandaan?

De stukken zijn afkomstig van FinCEN, de Amerikaanse dienst waar het project naar is genoemd. Omdat de Verenigde Staten een spil zijn in het internationale betalingsverkeer, onthullen de documenten echter verdachte betalingen van over de hele wereld.

Het lek bevat ruim 2600 geheime documenten waaronder 2120 zogenaamde “Suspicious Activity Reports”. Dit zijn meldingen van tussen de vijf en vijftien pagina’s lang die Amerikaanse banken opsturen naar de financiële inlichtingendienst om melding te maken van verdachte transacties. Verder bevat het lek memo’s, nieuwsbrieven en exceldocumenten met betalingsoverzichten.

De meldingen waarin we inzage hebben, zijn gedaan tussen 2008 en 2017. De meesten zijn van 2014 en recenter. In totaal gaat het lek om meldingen van verdachte betalingen met een waarde van $2,099,584,477,415.49, dus ruim 2 biljoen dollar, het dubbele van de gehele Nederlandse economie. Alsnog is dat maar een fractie van al het foute geld dat wereldwijd door banken stroomt. De ruim tweeduizend documenten die we in handen kregen, vormen slechts 0,02 procent van de twaalf miljoen meldingen van verdachte transacties die Amerikaanse banken tussen 2011 en 2017 in totaal deden.

Waarom bevat een Amerikaans lek informatie van over de hele wereld?

Grote internationale betalingen gaan meestal in dollars, maar veel banken kunnen dollars niet direct aan elkaar overmaken. Daarvoor hebben ze een Amerikaanse ‘correspondent bank’ nodig die als schakelpunt fungeert. Stel dat ING Bank een dollarbetaling wil doen aan ABN Amro, dan zit daar een Amerikaanse ‘correspondent bank’ tussen die de betaling uitvoert, en flitst het geld virtueel even door de Verenigde Staten. Daarom zien Amerikaanse banken veel internationale betalingen voorbijkomen.

Waarom bevat het lek zoveel Russische verhalen?

Een flink deel van de documenten die we in handen kregen, werden eerder opgevraagd door speciaal aanklager Robert Mueller in de VS die Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen onderzocht. Daarom hebben veel van de meldingen die wij onderzoeken betrekking op Russische bedrijven of personen. Dat is ook de reden waarom ook Deutsche Bank veel in de data voorkomt, omdat dat de bank is waar president Donald Trump bankiert.

Wie heeft de documenten gelekt?

BuzzFeed, dat de documenten in handen kreeg, geeft geen commentaar over wie de documenten heeft gelekt.

Wie werken er nog meer mee?

In Nederland zijn de FinCEN Files onderzocht door Platform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad, en verschijnen ze tevens in De Groene Amsterdammer.

Andere partners zijn onder meer BBC, Süddeutsche Zeitung, Le Monde, de Poolse Gazeta Wyborcza, The Indian Express, Armando.info uit Venezuela, The News uit Pakistan, Banouto uit Benin, Tempo uit Indonesië, Tamedia uit Zwitserland en Berlingske uit Denemarken.

Worden de documenten online gepubliceerd?

Het gehele lek zal niet online worden geplaatst. Investico, ICIJ en andere media zullen wel losse documenten uit het lek publiceren over verhalen die we maken, maar alleen als de betreffende kwestie goed is onderzocht en betrokkenen om weerwoord is gevraagd.

Hoe gaat dat in Nederland: moeten banken hier ook verdachte transacties melden?

In Nederland zijn banken, maar ook advocatenkantoren, notarissen en belastingadviseurs, verplicht om ongebruikelijke transacties te melden. Dit in tegenstelling tot de meeste andere landen, waar alleen verdachte transacties hoeven te worden gemeld. Nederlandse banken en andere instellingen moeten dus sneller en méér melden dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten, waar alleen verdachte transacties hoeven te worden gemeld.

De meldingen in Nederland komen binnen bij de FIU, de Financial Intelligence Unit, die onderdeel is van het Ministerie van Justitie en Veiligheid. De FIU moet de ongebruikelijke transacties onderzoeken, en wanneer de FIU ze verdacht verklaart worden de meldingen toegankelijk voor handhavings- en opsporingsinstanties zoals de politie, Belastingdienst en FIOD.

In 2019 ontving de FIU een kleine 2,5 miljoen meldingen, waarvan ruim 150.000 afkomstig van banken. Betaaldienstverleners doen de meeste meldingen: in 2019 zo’n 1,9 miljoen. Dit zijn bedrijven die online betalingen voor webshops uitvoeren, zoals Adyen en Ingenico.

Hoe is er gereageerd op het lek?

Minister Hoekstra wil van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten horen of er genoeg instrumenten zijn om op te treden tegen ‘spiegeltransacties’. Die toezegging deed de minister in de Tweede Kamer na kritische vragen over de publicaties van Investico, Trouw en FD over de FinCEN Files, meldt de NOS. Hoekstra heeft ING op de recente onthullingen aangesproken en hij heeft contact opgenomen met de Poolse regering, zei hij in de Kamer.
ING Bank roept in een reactie op haar website op tot betere samenwerking tussen banken, autoriteiten en opsporingsinstanties om financiële criminaliteit tegen te gaan. ‘Effectiviteit verbetert door samenwerking en het delen van informatie.’ De bank ontkent dat de Russische staatsbank Vnesheconombank een partij was in de betaling van 45 miljoen waar Investico eerder over schreef. ING zegt dat de naam van de bank per ongeluk op de betaalomschrijving terecht was gekomen, en dat de zaak destijds is besproken met Amerikaanse autoriteiten. ING ging eerder niet in op vragen over deze zaak, en geeft ook geen uitleg waarom bij de tweede betaling cruciale informatie is weggelaten, iets wat experts omschrijven als mogelijke bankfraude.
Banken wereldwijd verloren maandag een flink deel van hun beurswaarde als gevolg van onthullingen over FinCEN-Files. Het aandeel ING sloot 9,3 procent lager. HSBC en Standard Chartered hebben in 25 jaar nog nooit zo laag gestaan, meldde persbureau Reuters. De beurzen deden het mede door corona over het algemeen slecht, en ook andere bedrijven eindigden maandag in de min.
‘Het is tijd om ons anti-witwassysteem te herzien en de strijd tegen illegaal geld prioriteit te geven’, zegt Clark Gascoigne, interim-directeur van de FACT Coalition, een collectief van overheidsorganisaties om belastingontwijking en corruptie tegen te gaan. ‘Vrijwel elke gevaar dat ons bedreigt – van terrorismefinanciering en het ontwijken van sancties tot de opioïdencrisis en mensenhandel – is gemotiveerd of wordt gefaciliteerd door geld. De FinCEN Files leggen bloot dat het systeem dat we hebben opgezet om dat geld te volgen stuk is.’
‘Hoe is het mogelijk dat ING weer naar boven komt met problemen op dit gebied?’, zei Paul Koster, directeur van de Vereniging van Effectenbezitters in Nieuwsuur. Winst stond bij ING voorop, en het naleven van de wet kwam op de tweede plaats, zegt Koster. Na de megaschikking in 2018 beloofde ING beterschap, maar Koster denkt dat ‘de cultuuromslag nog niet voltooid is.’ ‘Het betekent weer een dreun voor de aandeelhouders. Het raakt de reputatie van de hele bank.’ Koster hoopt dat ING hard werkt aan het opzetten van een specialistisch team om financiële criminaliteit te voorkomen. ‘Het is toch merkwaardig dat journalisten meer boven tafel halen dan vierduizend man bij ING.’
De Nederlandse Vereniging van Banken zegt bij NOS dat de FinCEN-Files aantonen dat de strijd tegen witwassen alleen gewonnen kan worden als publieke en private partijen nauw samenwerken. Volgens de NVB is het daarom nodig dat banken onderling gegevens kunnen uitwisselen. Waarschijnlijk komen de ministers Hoekstra en Grapperhaus volgend jaar met dergelijke wetgeving.
De hoofdaanklager van de New Yorkse financiële waakhond, Linda Lacewell, zegt op Twitter dat banken integriteit centraal moeten stellen en anti-witwasmedewerkers de macht moeten geven om in te grijpen. Lacewell noemt de FinCEN Files ‘een toxische stoofpot van crimineel geld’ die ‘we moeten aanpakken.’
FinCEN, de Amerikaanse autoriteit waar de gelekte documenten van afkomstig zijn, wijst in een reactie op het gevaar van het ontsluiten van meldingen van verdachte transacties. De ongeautoriseerde openbaarmaking van meldingen van verdachte transacties kan lopende of toekomstige strafrechtelijke onderzoeken verstoren, kan criminelen in staat stellen om relevant bewijs te vernietigen, en kan getuigen en slachtoffers in fysiek gevaar brengen, schrijft de dienst in een reactie.
Nog voordat de eerste publicaties over de FinCEN Files naar buiten kwamen, meldde FinCEN dat het haar anti-witwasregels gaat herzien. Op 16 september 2020 kondigde de financiële inlichtingendienst aan dat het een betere definitie van een ‘effectief en redelijk anti-witwassysteem’ zal gaan doorvoeren. Elke financiële instelling moet zo’n anti-witwassysteem hebben, maar er was tot dusver ‘geen specifieke, consistente definitie’ over wat dat inhoudt, zei FinCEN. Zo’n definitie gaat er nu wel komen om te zorgen dat de regels geschikt zijn om ‘de groeiende dreiging van ongeoorloofde betalingen’ aan te pakken.

Naast Investico, Trouw, Het Financieele Dagblad en De Groene Amsterdammer publiceren media uit 87 andere landen honderden verhalen over de FinCEN Files. Wij geven hier een greep uit de beste internationale stukken.

Geheime donaties van oligarch aan Britse conservatieven

Een van de grootste financiers van de Britse conservatieve partij ontving geheime donaties van een Russische oligarch die dicht bij Poetin staat. Lubov Chernukhin doneerde ruim 1,7 miljoen pond (1,9 miljoen euro) aan de conservatieve partij, en mocht in ruil daarvoor praten met ten minste drie premiers. Chernukhin’s echtgenoot ontving acht miljoen dollar van de Russische miljardair Kerimov, zo blijkt uit onderzoek van BBC naar de FinCEN Files. Kerimov is eigenaar van de grootste goudmijn van Rusland en lid van de Eerste Kamer van het Russische parlement. Lees het stuk van de BBC hier.

Goudhandelaar kreeg alle ruimte van Bouterse en VS

Goudhandelaar Kaloti uit Dubai wordt al jaren wereldwijd in verband gebracht met witwassen, onder meer in Suriname waar het bedrijf in 2015 door toenmalig president Bouterse een spilfunctie kreeg in het opkopen van goud waardoor drugs- en goudopbrengsten kunnen worden vermengd. Uit onderzoek van ICIJ blijkt nu dat de Amerikaanse drugsopsporingsautoriteit DEA Kaloti in 2014 bestempelde als een witwasrisico voor de Amerikaanse staat en adviseerde het bedrijf verregaande sancties op te leggen. De Staat nam het advies niet over uit angst voor politieke ruzies met de Verenigde Arabische Emiraten; een belangrijke bondgenoot van de VS in het Midden-Oosten. Een jaar na het advies van de drugsbestrijdingsdienst, kreeg Kaloti haar bevoorrechte positie in Suriname. Lees het stuk bij ICIJ.

Israëlische vliegtuigbouwer betaalde anonieme bedrijven 155 miljoen

De grootste vliegtuigbouwer van Israël betaalde zeker 155 miljoen dollar aan twee anonieme bedrijven die gelinkt zijn aan grootschalig witwassen voor de Azerbeidzjaanse staat, blijkt uit onderzoek van de Israëlische krant Haaretz. Het staatsbedrijf Israel Aerospace Industries deed de betalingen kort nadat het bedrijf een miljardendeal had getekend met de Azerbeidzjaanse staat. De bedrijven die de verdachte betalingen ontvingen doken eerder op in de Azerbaijani Laundromat, een onderzoek naar de manier waarop het Azerbeidzjaanse regime anonieme bedrijven gebruikt om zichzelf te verrijken en invloed te kopen. Een van de twee bedrijven werd eerder gebruikt om een Italiaans lid van de Raad van Europa om te kopen. Lees het stuk bij Haaretz.

Omkopen van getuigen oorlogsmisdaden via Western Union

Jean-Pierre Bemba Gombo, voormalig vice-president van de Democratische Republiek Congo die wordt beschuldigd van oorlogsmisdaden, gebruikte de betaaldienst Western Union in een poging om getuigen om te kopen, meldt The Museba Project uit Kameroen. Bemba werd in 2016 door het Internationaal Strafhof in Den Haag veroordeeld tot achttien jaar cel voor misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden, maar werd in hoger beroep vrijgesproken. Omdat Bemba vier getuigen had beïnvloed kreeg hij wel een jaar celstraf en een boete van 300.000 euro. Uit de FinCEN Files blijkt nu dat een medewerker voor Bemba’s verdediging via betaaldiensten Western Union en Moneygram voor meer dan 400.000 dollar betalingen deed, onder meer via een Nederlandse tussenpersoon. Het stuk van Museba staat hier.

Kapitaalvlucht Venezolaanse elite

De Venezolaanse elite wist met behulp van Zwitserse en Amerikaanse banken honderden miljoenen aan publiek geld het land uit te sluizen, de bevolking in armoede achterlatend. Het geld was onder meer bestemd voor het bouwen van huizen en andere basisvoorzieningen, en sommige projecten waarvoor het geld was bestemd zijn nooit gerealiseerd. Lees hier.

Top Deutsche Bank kende misstand al jaren

De top van Deutsche Bank wist al jaren dat de bank faalde in het buiten de deur houden van witwassers, blijkt uit onderzoek van BuzzFeed News en de Süddeutsche Zeitung. Gelekte documenten onthullen dat er verschillende waarschuwingen zijn gestuurd aan Paul Achleitner, voorzitter van de Raad van Toezicht van Deutsche Bank. Dat is opvallend, omdat tot nu toe werd gedacht dat de problemen bij Deutsche Bank te wijten waren aan het middenmanagement in Moskou. Uit de FinCEN Files blijkt dat medewerkers van Bank of America wegens zorgen over Russisch witwassen een bezoek brachten aan Deutsche Bank in Londen om kritische vragen te stellen. Een manager onderbrak het bezoek en gebood de medewerkers van Bank of America het gebouw te verlaten. Bank of America vond dit zo zorgelijk dat het meldingen deed bij de Amerikaanse anti-witwasautoriteit en bij Achleitner. Lees bij BuzzFeed News.

Abramovitsj financierde verdrijving palestijnen

De Russische oligarch Roman Abramovitsj, tevens eigenaar van voetbalclub Chelsea, doneerde honderd miljoen dollar aan Elad, een Israëlische organisatie die nederzettingen in bezet gebied in Oost-Jeruzalem financiert. Elad ontving tussen 2005 en 2018 de helft van haar hele budget van vier anonieme bedrijven op de Britse Maagdeneilanden. Uit onderzoek van BBC Arabic en Haaretz naar de FinCEN Files blijkt nu dat Abramovitsj, formeel inwoner van Israël, eigenaar is van deze bedrijven. Abramovitsj zegt in een reactie dat hij ‘niet accepteert’ dat de bedrijven van hem zijn. Elad kocht huizen aan in Palestijns gebied en in sommige gevallen zijn Palestijnse gezinnen daarvoor verdreven. Zie BBC en Haaretz.

Vlaamse tandarts achter miljardenfraude

In de FinCEN Files komt één type bedrijf bijzonder vaak voor: Britse Limited (Liability) Partnerships, zogenaamde LLP’s of LP’s. Het zijn brievenbusfirma’s die uitermate geschikt zijn om de eigenaren te verhullen en daarmee een geliefd vehikel zijn voor criminelen en witwassers. In het enorme witwasschandaal van het Estse kantoor van Danske Bank dat in 2015 aan het licht kwam speelden LLP’s en LP’s de hoofdrol. Uit de FinCEN Files blijkt nu dat slechts een handvol dubieuze kantoren in het Verenigd Koninkrijk – vaak gerund door personen die gelinkt zijn aan Baltische banken – duizenden van die LLP’s en LP’s hebben opgezet. Vaak delen die brievenbusfirma’s dezelfde adressen en, zoals in het geval van Ali Moulaye, dezelfde stroman. De naam en handtekening van deze Belgische tandarts staat op de jaarrekeningen van maar liefst 385 LLP’s in de FinCEN Files. Sommige daarvan, zoals ErgoInvest LLP en Chadborg Trade LLP, maakten deel uit van het Moskouse witwasnetwerk waar ook ING Polen betalingen voor deed. Journalisten van het Belgische Knack zochten de tandarts op in zijn huis in Brussel. Hij weet van niets, zegt hij. ‘Dan moet ik een miljonair zijn. Maar wij hebben niets, zelfs geen auto. Ik bezit alleen twee oude fietsen.’ Lees bij Knack of bij ICIJ.

Beruchte witwasser kon ook na arrestatie verdachte betalingen blijven doen

De Iraans-Turkse goudsmokkelaar Reza Zarrab is een beruchte witwasser die sancties ontweek en zo miljarden dollars Iran in smokkelde. Hij werd gearresteerd in 2016, maar kon ook daarna nog betalingen doen via Deutsche Bank, onthulde DW Türkçe.

Journalistencollectief OCCRP sprak met Zarrab’s ex-koerier en schrijft over de tot dusver onbekende Russische banden van Zerrab. Rusland stond centraal in Zarrab’s witwasnetwerk, zelfs al vóórdat hij in Iran begon, maar voor deze banden is hij nooit aangeklaagd. Zarrab gebruikte voor zijn Russische transacties een bedrijf in Dubai, een berucht belasting- en witwasparadijs.

Abramovitsj bezit stiekem nog meer voetballers

Roman Abramovitsj is niet alleen eigenaar is van de Londense voetbalclub Chelsea, maar bezit via een anoniem bedrijf op de Britse Maagdeneilanden ook in het geheim rechten van spelers van andere clubs, meldt de BBC. Tijdens twee wedstrijden van Chelsea in de Champions League van 2014 bezat Abramovitsj niet elf, maar twaalf spelers op het veld. Lees hier.

Turkse bank geleid door huidige minister van financiën deed dubieuze betalingen

De Turkse Aktif Bank deed betalingen voor verdachte bedrijven uit Afghanistan en voor een bedrijf dat ervan wordt beschuldigd de Taliban te steunen. De onthullingen zijn opvallend, omdat sommige van de transacties werden uitgevoerd toen de bank werd geleid door Berat Albayrak, de huidige minister van financiën van Turkije. Aktif Bank deed ook betalingen voor bedrijven die Iraanse sancties zouden hebben ontweken, en voor Wirecard, de Duitse betaaldienst die centraal staat in een grote fraudezaak. Lees hier.

Investico is radicaal transparant. In verantwoordingsdocumenten maken wij onze onderzoeksmethodes en resultaten openbaar zodat publiek en andere onderzoekers ons werk kunnen controleren en erop kunnen voortbouwen. In de longread van het onderzoek hieronder verwijzen noten naar het bronmateriaal. Wilt u meer weten over onze missie en methode? Lees meer

Een nieuw lek van ruim 2600 geheime Amerikaanse overheidsdocumenten legt bloot hoe banken wereldwijd op grote schaal geld witwassen voor hun klanten en ongestraft miljoenenbetalingen doen voor criminelen, oligarchen en bedrijven waartegen sancties lopen. Het lek onthult betalingen voor ‘s werelds rijksten en machtigsten: politici en hun familieleden, goudhandelaren, multinationals en terroristen. De documenten zijn afkomstig van FinCEN, de Amerikaanse financiële autoriteit waar Amerikaanse banken verdachte transacties moeten melden (zie kader). Omdat de Verenigde Staten een spil zijn in het internationale betalingsverkeer, onthullen de documenten dubieuze betalingen van over de hele wereld.

Het lek, de FinCEN Files gedoopt, toont onder meer dat ING tientallen miljoenen betaalde voor een Russisch bedrijf dat op de sanctielijst staat, miljardenbetalingen deed voor Russische oligarchen en een centrale rol speelde in een van de grootste Russische witwasnetwerken die ooit zijn onthuld. Andere banken werden al gestraft voor hun aandeel in dit netwerk, maar de betrokkenheid van ING komt nu pas voor het eerst aan het licht.

Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad onderzochten de documenten en spraken met bankiers, rechercheurs, wetenschappers en medewerkers van bedrijven die verdacht worden van witwassen. Hoe kan het dat ING steeds opnieuw in opspraak raakt? We ontdekten dat de problemen bij ING niet zijn opgelost sinds de bank in 2018 voor 775 miljoen schikte wegens haar falende anti-witwasbeleid. Hoewel ING de laatste jaren meer investeerde om witwassen tegen te gaan, heeft de bank nog altijd enorme blinde vlekken en zijn er hele terreinen waar ze nauwelijks controle doet, blijkt uit gesprekken die we met (oud)-medewerkers voerden. Vooral bij de buitenlandse kantoren is de boel nog lang niet op orde, en het lukt de bank niet om daar grip op te krijgen. In Polen, waar ING ruim vier miljoen klanten heeft, waren anti-witwascontroles lange tijd vrijwel afwezig en zijn ze nu nog altijd zeer gebrekkig. Criminelen maken daar gretig gebruik van.

De gelekte documenten zijn geen dwarsdoorsnede van de ruim twee miljoen meldingen die FinCEN jaarlijks ontvangt. Een deel van de stukken die wij in handen kregen zijn eerder opgevraagd door het team van speciaal aanklager Robert Mueller dat onderzoek deed naar de Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen. We zien dus relatief veel Russische transacties. Hoewel de documenten geen bewijs bevatten van verkiezingsbeïnvloeding, leggen ze wel de enorme omvang van Russische geldstromen door het westerse banksysteem bloot.

De risico’s van miljarden aan dubieus Russisch geld dat West-Europa instroomt zijn groot. De afgelopen jaren is gebleken dat Rusland door heel Europa extreme politieke partijen financiert, met het verspreiden van nepnieuws verkiezingen en referenda proberen te beïnvloeden, en zo verdeeldheid¹ zaait. Lang werd gehoopt dat economische verwevenheid tussen West-Europa en Rusland de twee dichter bij elkaar zou brengen, maar sinds de annexatie van de Krim blijkt steeds vaker hoe West-Europa zich hierop heeft verkeken. Dit lek toont eens te meer dat de strategie van toenadering door wederzijdse economische afhankelijkheid aan grondige herziening toe is.

Roman Abramovitsj

Hij komt uit Rusland, is eigenaar van een voetbalclub in Londen, bezit huizen in onder meer Israël, Frankrijk en New York, maar met Nederland heeft hij voor zover bekend niets. Des te opmerkelijker is het dat Roman Abramovitsj, één van ‘s werelds rijkste oligarchen uit president Poetins inner circle, klant is bij ING in Amsterdam. De oligarch had zeker tien bankrekeningen bij ING, voor hemzelf en een deel van zijn brievenbusfirma’s. Abramovitsj gebruikte de rekeningen tot ten minste 2017 voor transacties die volgens het anti-witwasteam van Deutsche Bank verdacht² zijn.

Vanaf maart 2016 stuurde Abramovitsj in elf maanden tijd ruim 1,3 miljard dollar – wat met ongeveer een vijfde van zijn toenmalige geschatte vermogen zelfs voor hem een flink bedrag is – van zijn bedrijf in Cyprus via ING met heen-en-weer betalingen naar de Britse Maagdeneilanden. Volgens Deutsche Bank, die de transacties verdacht vond en meerdere meldingen deed bij de Amerikaanse inlichtingendienst, gaat het om ‘round-tripping’. Daarbij flitst geld vaak op dezelfde dag door verschillende bedrijven, banken en landen. Het is een bekende techniek om opsporingsinstanties op een dwaalspoor te zetten en de herkomst van geld te verbergen.

Hoewel Abramovitsj als het ‘vriendelijke gezicht’ van Poetin wordt gezien en als eigenaar van voetbalclub Chelsea hoog aanzien kreeg in Engeland, wordt hij ook in verband gebracht met minder fraaie zaken. In 2016 vroeg Abramovitsj in navolging van vele rijke landgenoten een Zwitserse verblijfsvergunning aan. Maar Zwitserland weigerde: vanwege ‘verdenkingen van witwassen’ en ‘banden met criminele organisaties’ zou Abramovitsj mogelijk een ‘gevaar voor de nationale veiligheid’ zijn, meldde de Zwitserse Tages-Anzeiger op basis van onderzoek³ dat de federale politie naar Abramovitsj deed. Abramovitsj ontkent de beschuldigingen ten stelligste.

Amerikaanse banken maakten zeker tien keer melding van verdachte transacties van Abramovitsj. Maar ING zegt de transacties die via Amsterdam liepen niet verdacht te vinden, terwijl de bank wel degelijk op de hoogte is dat het heen-en-weer betalingen zijn, blijkt uit de stukken: ‘De inkomende transactie wordt doorgestuurd naar verschillende bedrijven binnen de groep van de eigenaar, en komt uiteindelijk weer terug bij het bedrijf waar het vandaan kwam.’ Enkele maanden later doet Deutsche Bank opnieuw een melding, omdat de verdachte betalingen via ING blijven doorgaan.⁴

Volgens een woordvoerder van Abramovitsj zijn de transacties onderdeel van een interne herstructurering van diens bedrijven en zijn ze onderworpen aan uitgebreide controles. ‘De financiële zaken van Mr Abramovitsj voldoen volledig aan de internationale belastingwetten en -regels’, aldus de woordvoerder, ‘iets anders suggereren is onterecht.’ Om wat voor herstructurering het gaat wordt uit het antwoord⁵ niet duidelijk. ING zegt niet te willen reageren op individuele klanten en transacties.

Anti-witwasexpert Graham Barrow benadrukt dat zulke transacties geld kosten. ‘Waarom zou een rationele zakenman zijn geld op deze manier rondsturen? Daar zijn geen voor de hand liggende goede verklaringen voor. Wel veel slechte.’ Barrow bekeek ook de reactie van Abramovitsj, maar die nam zijn wantrouwen niet weg. ‘Het is nog altijd niet duidelijk waarom Abramovitsj de betalingen met meerdere tussenstappen doet. Er is geen duidelijke economische reden voor, en dit soort “gestapelde” betalingen wordt gebruikt door witwassers. Of dat hier het geval is valt zo niet te zeggen. Dat is aan de autoriteiten om te onderzoeken.’

Verlengstuk van de Russische staat

Volgens Tony van der Togt, oud-consul-generaal in Sint Petersburg en nu Ruslandexpert bij Clingendael, Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, moeten banken er rekening mee houden dat oligarchen zoals Abramovitsj functioneren als een verlengstuk van de Russische staat. ‘Het is heel goed mogelijk dat Poetin in het westen invloed uitoefent via oligarchen. De Russische staat laat oligarchen opdraaien voor betalingen en koopt zo invloed in het buitenland. Daar moet je als bank op beducht zijn.’ Volgens Reuters-journalist Catherine Belton, die eerder dit jaar het boek Putin’s People publiceerde, heeft het Kremlin ook zeggenschap over hoe Abramovitsj zijn miljarden besteedt. Abramovitsj’ aankoop van de Londense voetbalclub Chelsea was volgens Belton een directe opdracht van Poetin, een ‘PR-coup’ van het Kremlin om op gecalculeerde wijze invloed en een goed imago te kopen in het Verenigd Koninkrijk.

Het is onduidelijk waarom Abramovitsj al sinds 2005 bij ING in Amsterdam bankiert. Er is voor zover bekend niets dat de Rus aan Nederland bindt. Zowel Abramovitsj als ING gaan niet in op vragen hierover. Maar voor de bank hoeft het motief geen raadsel te zijn: aan het rondpompen van anderhalf miljard dollar van één klant in een jaar tijd kan fors worden verdiend. ‘Hoeveel zou ING verdienen aan Mr. Abramovitsj?’ Barrow stelt en beantwoordt de vraag zelf: ‘Waarschijnlijk een heleboel.’

Criminelen gingen hun gang bij ING

Oligarchen en criminelen konden bij ING jarenlang relatief ongestoord hun gang gaan, bleek in 2018 toen de bank voor 775 miljoen euro schikte met het Nederlandse Openbaar Ministerie. Bedrijven en zelfs ‘politically exposed persons’ zoals Abramovitsj konden een rekening openen zonder dat de bank enig onderzoek deed. Computersystemen om verdachte betalingen op te sporen werkten niet goed, en het type betalingen van Abramovitsj – waarbij geld heen en weer flitst tussen meerdere rekeningen – werd jarenlang niet opgemerkt door ING. Bovendien was er veel te weinig personeel om ‘alerts’ van verdachte betalingen te onderzoeken. ‘Draai aan parameters om de (over)vloed aan alerts af te toppen en zo de werkdruk te beperken’, stond in een intern advies van ING waar het OM in het schikkingsdocument uit citeert. Dat gebeurde: het maximaal aantal meldingen werd op drie per dag gezet. ‘We hebben jarenlang alleen het topje van de ijsberg gemonitord’, schreef de bank in een eigen notitie.⁶

Het management van de bank vond het tegengaan van witwassen simpelweg niet belangrijk, concludeerde het Openbaar Ministerie. Winst ging altijd voor. ‘We hebben hier een bank te runnen’, zei het topmanagement tegen een van de FIOD-rechercheurs. ING wist dat het de wet keer op keer overtrad, maar loste de problemen niet op. En onlogisch was dat niet: tot 2018 werden banken in Nederland nauwelijks gestraft voor het niet naleven van anti-witwaswetten. Een dwingend advies van De Nederlandsche Bank, een boete van een half miljoen, voor een bank met miljardenwinsten was het allemaal klein bier.

Uit gesprekken van Investico en Het Financieele Dagblad met huidige en voormalige medewerkers blijkt dat er sinds drie jaar veel is veranderd. De bank nam honderden nieuwe medewerkers aan voor betere anti-witwascontroles, tuigde nieuwe afdelingen op, en verbeterde de procedures. Er kwamen zelfs zoveel mensen bij dat er hele nieuwe kantoren in gebruik genomen werden. Recruiters zoeken zich nog altijd suf om nog meer geschikte krachten te vinden.

Voor dit onderzoek spraken we een medewerker die in 2017 na zijn studie bij zo’n pas opgerichte afdeling begon die onderzoek moest doen naar nieuwe klanten. Tot dat moment mochten bankmedewerkers altijd zelf bepalen of ze een klant accepteerden. Die keuze was makkelijk: winst stond voorop en de anti-witwasregels waren een formaliteit. Vink, vink, vink, en klaar. ‘In het begin botsten we heel erg met het commerciële belang’, zegt deze medewerker. ‘Voor klantmanagers was onze rol nieuw. Wij waren jonge, onervaren mensen, die hen ineens lastigvielen met moeilijke vragen. Dat liep soms uit op regelrechte ruzie.’

Sindsdien kunnen niet meer alle klanten zomaar bij ING terecht. De bankrekeningen van Abramovitsj lijken inmiddels niet meer actief.⁷ Waarom, en wanneer dat is gebeurd, is onduidelijk. ING gaat niet in op vragen daarover. Maar hoewel ING veel investeert om witwassen tegen te gaan, loopt de bank nog altijd constant achter de feiten aan, zeggen meerdere medewerkers. Het onderzoeken van klanten in het midden- en kleinbedrijf is eigenlijk onbegonnen werk, zegt een van hen. En het lukt nog altijd niet om een goed computersysteem te bouwen om verdachte transacties te onderzoeken. ‘Daarom krijgen we enorme bergen transacties, die allemaal met de hand bekeken moeten worden.’ En dan zijn er nog de buitenlandse ING-kantoren, waar de controle op malafide klanten en dubieuze transacties nog helemaal in de kinderschoenen staat.

Moscow Mirror Network

‘Twee miljard? Per jaar? Hierboven?’ De goedgebekte eigenaar van boksschool Team Suboxer in Nieuwegein is er even stil van. Hij herpakt zich snel: ‘Nou, ik hoop dat ze dan ook een beetje hier naartoe sluizen!’ Maar zijn verbazing is niet vreemd. Het pand, dat hij deelt met een karateschool en tattooshop, ziet er niet uit als dat van een typische effectenhandelaar. Afgebladderde verf, vale bordeauxrode lamellen, een half uitstaand zonnescherm. Bij de voordeur hangt een bordje: ‘Schildershoven Finance’. Door de ruiten zien we een kleine hal, die op een paar verdorde planten, twee fietsen en wat spinnenwebben na leeg is. Niemand doet de deur open, het telefoonnummer geeft geen gehoor.

Een andere effectenhandelaar, Tristane, is net zo mysterieus. De website oogt op het eerste gezicht betrouwbaar, maar wie verder kijkt ziet al gauw dat er iets niet klopt.⁸ Tristane stond lange tijd ingeschreven op een woonadres in Amsterdam IJburg, en werd aangestuurd door een vrouw die in het dagelijks leven weddingplanner is. Verder heeft het bedrijf geen medewerkers. Het is allemaal nogal ongebruikelijk voor bedrijven waar volgens de jaarverslagen miljarden doorheen gaan. Wat het nog vreemder maakt, is dat de twee bedrijven niet in Nederland bankieren, maar bij het filiaal van ING in de Poolse industriestad Katowice.

Uit een geheim document⁹ van de Amerikaanse autoriteit FinCEN blijkt dat Schildershoven en Tristane ook helemaal geen normale effectenhandelaren zijn, maar centrale spelers in het ‘Moscow Mirror Network’. Mirror trading, of spiegelhandel, is een van de meest geavanceerde manieren om Russisch geld van dubieuze oorsprong het land uit te krijgen. Een bedrijf uit het netwerk koopt aandelen of obligaties in roebels en verkoopt diezelfde papieren direct daarna voor dollars of euro’s. De transacties lopen via verschillende bedrijven uit het netwerk, langs meerdere banken en landen. Zo blijven de betalingen buiten het zicht van belastingautoriteiten en anti-witwascontroleurs. In één klap kan zwart geld worden witgewassen én omgezet in westerse valuta.

Spiegelhandel is niet per se illegaal, maar volgens de New Yorkse financiële toezichthouder zijn er zeer sterke aanwijzingen¹⁰ dat het bij het Moskouse netwerk waar Schildershoven en Tristane deel van uitmaken om criminele transacties gaat, omdat de betalingen geen legitiem economisch doel dienen. ‘De manier waarop de transacties zijn uitgevoerd, in combinatie met de schaal en het volume zijn zeer sterke aanwijzingen dat het hier om financiële criminaliteit gaat’, stellen ook de Britse autoriteiten.¹¹

Het netwerk gebruikte verschillende banken: via Deutsche Bank in Moskou en Londen werd zeker tien miljard aan Russisch geld via spiegelhandel het westen in gesmokkeld. De bank had geen idee waar de miljarden roebels die het verhandelde voor het netwerk vandaan kwamen, en miste herhaaldelijk signalen dat er iets mis was. ‘Hebzucht en corruptie motiveerden de Moskouse handelaren van Deutsche Bank’, concludeerde de New Yorkse financiële toezichthouder. De problemen in Moskou kwamen de bank duur te staan: nadat de fraude aan het licht kwam ontving de Duitse bank een boete van ruim zeshonderd miljoen dollar wegens het faciliteren van spiegelhandel.¹²

Een ander deel van de spiegelhandel liep via het Estse filiaal van Danske Bank. Wie de opeenvolgende ‘leaks’ en onthullingen over witwasaffaires heeft gevolgd weet dat die bank al jaren onder vuur ligt wegens haar betrokkenheid bij verschillende Russische witwasschandalen. In één jaar tijd deed Danske Bank in Estland zeker 8,5 miljard euro aan betalingen voor spiegelhandelbedrijven.

Ook bij Danske woog winst zwaarder dan het voorkomen van witwassen. Uit een intern memo uit 2013 blijkt dat de bank ‘een oplossing’ had bedacht voor Russische klanten die geld naar het westen wilden krijgen. De oplossing was ‘zeer winstgevend’, maar ‘we weten niet precies wie de uiteindelijke klanten zijn’, en daardoor ‘is er een potentieel reputatierisico als er wordt gedacht dat wij kapitaalvlucht uit Rusland faciliteren’, schreef de bank. In een conceptversie¹³ van de memo staat zelfs dat ‘deze oplossing mogelijk kan worden gebruikt voor witwassen.’ Inmiddels is het Estse filiaal van Danske Bank op last van de autoriteiten gesloten.

ING Polen betaalde honderden miljoenen aan netwerk

ING Bank kan zich nu in het rijtje van Deutsche en Danske voegen. Uit de gelekte documenten blijkt dat Schildershoven en Tristane via ING Polen zeker honderden miljoenen betaalden aan bedrijven die volgens de Amerikaanse autoriteiten tot het criminele Moskouse netwerk behoren. Uit onze analyse van jaarverslagen en gesprekken met betrokkenen weten we zelfs dat ING zeker voor miljarden aan transacties voor de twee bedrijven deed, al is niet duidelijk of al die betalingen verdacht zijn.

Al in 2014 deden Amerikaanse banken zeker vier meldingen bij FinCEN over verdachte transacties van Schildershoven. ‘De oorsprong van het geld dat Schildershoven betaalt en ontvangt is onduidelijk. Gezien de hoge bedragen, de hoog-risicolanden, en het gebruik van brievenbusadressen, vinden we alle transacties van Schildershoven verdacht’, schrijft JP Morgan Chase aan de inlichtingendienst.¹⁴ Een jaar later kwamen de eerste mediaberichten naar buiten over het criminele netwerk. Deutsche en Danske Bank waren toen al bezig met interne onderzoeken naar hun rol bij de spiegelhandel, en wezen bedrijven uit het netwerk de deur.

Bij ING bleef de deur open. Schildershoven kon tot 2018 bij ING blijven, zegt de eigenaar van het bedrijf. Inmiddels is die bankrekening opgeheven, maar Tristane kan ook daarna nog steeds bij ING terecht. Sterker: de bankrekening van Tristane was vorige maand nog steeds actief.¹⁵ In de laatste vijf jaar verhandelde Tristane nog voor bijna tien miljard euro, blijkt uit jaarverslagen.‘Elke bank moet bij aanvang al heel serieus onderzoek doen naar dit soort klanten’, zegt anti-witwasexpert Graham Barrow. ‘Als je niet kunt achterhalen waar het geld vandaan komt, moet je de klant niet accepteren. En nadat de schandalen bij Deutsche en Danske naar buiten kwamen, verwacht je zeker dat iedere bank haar klantenbestand checkt’, stelt hij. ‘Ik zou zeggen: hier wil je als bank niets mee te maken hebben.’

Toch kijken banken nog altijd nauwelijks om naar het soort effectentransacties dat Schildershoven en Tristane doen, vertellen meerdere bronnen. ‘Het is een enorme blinde vlek’, zegt Graham Barrow. ‘Controles zijn bijna onbestaande’, zegt ook een ervaren anti-witwasexpert die tot vorig jaar bij ING werkte en anoniem wil blijven. ‘Niemand kijkt ernaar.’

Zelfs voor toezichthouders is het een blinde vlek, blijkt wanneer we om wederhoor vragen. De Autoriteit Financiële Markten zegt desgevraagd dat het toezicht op effectentransacties door banken bij De Nederlandsche Bank ligt. De Nederlandsche Bank zegt precies het tegenovergestelde en wijst naar de Autoriteit Financiële Markten.

ING en Tristane gaan niet in op vragen over de zaak, en de bestuurder en aandeelhouder van Schildershoven schrijven in een reactie dat het bedrijf sinds twee jaar nieuwe eigenaren heeft en dat ze om die reden niet kunnen reageren op de beschuldigingen uit het verleden. De oud-CEO van Schildershoven reageert niet op vragen.

Poetins inner circle

Wie achter het spiegelnetwerk zitten, is nog altijd onduidelijk. Sterke vermoedens zijn er wel. Reuters-journalist Catherine Belton schrijft in haar boek Putin’s People dat het netwerk nauwe banden onderhoudt met de Russische geheime dienst. Ook Bloomberg – waarin de betrokkenheid van Deutsche Bank in 2015 voor het voetlicht gebracht werd – wijst naar Poetin’s inner circle, de steenrijke Russische elite. Onder hen Igor Poetin, de neef van de Russische president, en de broers Arkadi en Boris Rotenberg, twee Russische oligarchen die op de Amerikaanse sanctielijst¹⁶ staan.

Dit soort rijke Russen verkrijgen hun geld weliswaar in Rusland, maar willen het zo snel mogelijk het land uit, zodat ze het veilig kunnen verbergen op een anonieme bankrekening in een belastingparadijs, buiten het bereik van politie en justitie, en goed beschermd tegen een eventuele toekomstige machthebber die deze miljoenen wil terugvorderen. Maar de kans dat de roebels illegaal zijn verdiend is zo groot dat Westerse banken huiverig zijn geworden om roebels te accepteren. Via spiegelhandel kunnen de verdachte roebels wél worden omgezet in harde dollars op een westerse bankrekening. Pas dan kan het geld vrijelijk besteed worden en stelt niemand meer moeilijke vragen.

Investico sprak vorige maand met de Russische Pavel Doesjin, die tussen 2012 en 2014 directeur en partner was bij Schildershoven. Nietsvermoedend en goedgeluimd beantwoordt hij onze vragen. Hij legt uit dat Schildershoven voornamelijk voor Russische, Kazachse en Azerbeidzjaanse banken en hun klanten werkte. Welke banken wil hij niet zeggen. Waar het geld vandaan kwam en wie die klanten waren, was hem onbekend. ‘We hoefden dat ook niet te weten’, zegt Doesjin, ‘want we werkten zonder vergunning.’ Als Igor Poetin of de Rotenbergs hun roebels via Schildershoven zouden willen omzetten in euro’s of ponden, dan zou Schildershoven dat niet eens weten.

Pavel Doesjin werd nadat hij vertrok bij Schildershoven CEO bij Baltic Credit Trading Group, een ander bedrijf dat volgens FinCEN een sleutelrol speelt in het mirror trading netwerk. Als we Doesjin vertellen dat Amerikaanse autoriteiten zowel Schildershoven als Baltic Credit verdenken, slaat zijn humeur om. ‘Wat je me vertelt komt als een enorme verrassing. Ik weet niets van deze relaties, ik word hier behoorlijk ongelukkig van.’

Dochterfilialen zijn een blinde vlek

Voor witwassers moet een bank twee eigenschappen hebben: een goede naam en lakse controles. Een respectabele naam is essentieel om het geld een geloofwaardig tintje te geven: als het van een grote bank als ING of Deutsche Bank komt denken andere banken sneller dat het wel goed zit. En lakse controles zijn essentieel om het geld überhaupt geaccepteerd te krijgen.

Die combinatie is te vinden bij de buitenlandse kantoren van West-Europese grootbanken. De spiegelhandel bij Deutsche Bank liep via het kantoor in Moskou, die via Danske Bank via een bijkantoor in Estland. Schildershoven en Tristane kozen de Poolse vestiging van ING. Het zijn deze buitenlandse vestigingen, waar het hoofdkantoor slecht zicht op heeft, waar criminelen hun heil zoeken.

En dat is een groot risico voor banken, weten we uit eerdere affaires. Eind vorig jaar moest ING nog schikken met Italiaanse autoriteiten omdat het kantoor in Milaan te weinig deed om witwassen tegen te gaan. Rabobank betaalde in 2018 een boete van $369 miljoen omdat haar kantoren in Californië zwart geld van een Mexicaans drugskartel hadden geaccepteerd. Deutsche Bank moest boeten voor problemen bij haar buitenlandse kantoren in Moskou, de Britse Maagdeneilanden en de Verenigde Staten. En het schandaal bij Danske Bank in Estland was zelfs zo groot dat de Deense bank de helft van haar beurswaarde verloor en zeker tien oud-medewerkers worden vervolgd. Het Estse bijkantoor had dan ook jaren haar gang kunnen gaan, omdat het hoofdkantoor niet omkeek naar wat er in Estland gebeurde.

ING heeft een vergelijkbaar probleem. Ook al zijn ze bij ING Nederland alerter geworden op criminele klanten en verdachte transacties; de dochterfilialen in ruim veertig andere landen blijven een blinde vlek, zeggen meerdere bronnen. Om te voorkomen dat buitenlandse kantoren risicovolle betalingen doen waar het hoofdkantoor geen weet van heeft, beloofde ING in 2017 aan De Nederlandsche Bank een computersysteem te maken waarmee het verdachte transacties in alle landen kan opsporen. In het voorjaar van 2019 moesten de eerste paar landen op dat systeem zijn aangesloten.

Dat is mislukt: op het moment van de deadline gebruikte geen enkel ander land het systeem. Eind dit jaar moeten alle veertig landen met hetzelfde programma werken. Een betrokkene vertelt dat naast Nederland pas slechts enkele landen aangesloten zijn. De oorzaken waarom het niet lukt zijn legio: de bank werkt met tientallen oude computersystemen, in elk land gelden andere regels waardoor data moeilijk samen te voegen zijn, en sommige kantoren weigeren simpelweg te investeren of informatie te delen met het hoofdkantoor.

Terwijl Polen door verschillende experts wordt getypeerd als een hoog-risicoland voor witwassen, krijgt het hoofdkantoor van ING maar moeilijk hoogte van wat er in het Poolse filiaal gebeurt. De bronnen die dat tegenover ons bevestigen, doen dat op voorwaarde van anonimiteit. ‘Je krijgt er maar geen grip op, we kregen gewoon niet de informatie die we nodig hadden’, zegt een ervaren anti-witwasmedewerker die tot vorig jaar bij de bank werkte. In Polen moest een nieuw systeem worden opgezet om verdachte betalingen op te sporen, maar de Poolse directie blokkeerde de boel. ‘Niets anders dan hakken in het zand’, zegt hij. ‘Polen begint een vloek te worden voor ING.’ Een voormalig bestuurslid dat veel met de Poolse directie samenwerkte bevestigt dat het moeilijk is om Polen in het gareel te krijgen. ‘Hun topman is een nogal dwarse figuur. Hij heeft een hele sterke mening en drukt dingen door. Anti-witwasmaatregelen zijn aan hem lastig te verkopen: de kosten zijn astronomisch en voor klanten heeft het geen enkel voordeel.’

Maar het is de vraag of kosten het werkelijke probleem zijn. Vorig jaar maakte ING in Polen ruim een half miljard euro winst. Van de ruim veertig ING-filialen waren alleen Nederland, België en Duitsland winstgevender.¹⁷ ‘Kleine banken kunnen misschien het excuus gebruiken dat ze de kosten niet kunnen opbrengen, maar ING zeker niet’, zegt anti-witwasexpert Graham Barrow. Toch ziet ook hij wel in dat de investeringen voor banken onaantrekkelijk zijn. ‘Je moet tientallen miljoenen spenderen om mínder winst te maken dan je eerder deed.’

ING Nederland zegt in een reactie dat ING Polen al jaren anti-witwassystemen heeft die voldoen aan de eisen van ING Groep en de betrokken toezichthouders. Sinds 2017 is de bank bezig ‘een wereldwijde aanpak voor transactiemonitoring te ontwikkelen.’ Hoe vergevorderd dat plan is, wil de bank niet zeggen, maar ING Polen bevestigt dat het nog niet volledig is aangesloten op het ING-brede systeem. ING Nederland en ING Polen ontkennen dat ze slechte relaties hebben. Polen wisselt informatie uit met het hoofdkantoor op basis van de Poolse privacywet, en het hoofdkantoor heeft daar begrip voor, stelt het Poolse management. Anonieme directeuren van ING Polen geven in een gesprek met de Poolse Gazeta Wyborcza¹⁸ wel toe dat het hoofdkantoor zich in hun ogen sinds de schikking overdreven streng aan de regels houdt.

Fiscaal beleid trekt witwassers aan

De grote rol van Nederland in witwasschandalen is geen toeval, maar een ongelukkig neveneffect van bewust fiscaal beleid. Nederland investeerde jarenlang in aantrekkelijke belastingwetten, een goed vestigingsklimaat en een grote financiële sector. Hierdoor flitsen er nu jaarlijks biljoenen van over de hele wereld door onze banken, en werkt Nederland als een magneet voor Russisch kapitaal. Maar regelgeving en toezicht hielden geen pas. De grootste verantwoordelijkheid om witwassers op te sporen werd bij banken neergelegd, zij moeten als ‘poortwachters’ crimineel geld uit ons financiële systeem weren. Maar schandaal na schandaal toont dat banken die verantwoordelijkheid helemaal niet aankunnen.

Nederland heeft de nieuwste Europese anti-witwasrichtlijnen nog altijd niet volledig ingevoerd en toezichthouders, zoals de Financial Intelligence Unit, de FIOD en de AFM komen niet toe aan de vele witwaszaken die bij hen binnenkomen. Van alle meldingen van ongebruikelijke transacties die de FIU, de Nederlandse zusterorganisatie van FinCEN, vorig jaar van banken ontving, is ruim tachtig procent nog niet eens bekeken. De FIU doet wel enkele geautomatiseerde controles op alle meldingen, maar die werken niet naar behoren, zegt FIU-hoofd Hennie Verbeek-Kusters. ‘We vinden dat onze IT naar een hoger niveau moet om ons werk beter te kunnen doen.’ En zo verdwenen bij de FIU de afgelopen drie jaar zo’n negen op de tien meldingen vrijwel ongezien in een la.¹⁹

Open armen

Het is 18 oktober 2006 en Chelsea wint in de Champions League met 1–0 van Barcelona. De spelers stappen onder luid gejuich het veld af. Het Kalinka, het welbekende Russische volksliedje, schalt uit de stadionspeakers. Duizenden supporters deinen mee op de melodie die steeds sneller gaat. Kalinka, kalinka, kalinka, moya. Sinds Abramovitsj de club in 2003 overnam wordt in het stadion Russisch gezongen en is het optimisme terug: Chelsea – nu ook wel ‘Chelski’ genoemd – werd in 2004 voor het eerst in vijf decennia weer eens landskampioen, en het seizoen daarna nóg eens. Het geluk kan niet op.

Inmiddels hangt de vlag er heel anders bij. Lange tijd kraaide er geen haan naar de oorsprong van Abramovitsj’ vermogen en zijn warme banden met Poetin, en overheerste de blijdschap dat hij de club er weer bovenop bracht. Maar na de vergiftiging van de Russische dubbelspion Sergej Skripal in Salisbury in maart 2018 lopen de spanningen tussen het Verenigd Koninkrijk en Rusland op. Wanneer Abramovitsj enkele weken later zijn Britse ‘investeerdersvisum’ – een verblijfsvergunning waar toen nog zo’n 700 rijke Russen gebruik van maakten – wil verlengen, zijn er problemen, meldt The Guardian in 2018. Nadat het land in 2015 de visumregels aanscherpte kan een visum worden geweigerd als ambtenaren denken dat de aanvrager zijn geld illegaal heeft verdiend. Volgens de Britse krant is zijn visum toen niet verlengd, en heeft Abramovitsj zijn eigen club lange tijd nauwelijks live zien spelen.²⁰

Het verhaal van Abramovitsj is een miniatuurversie van de veranderde verhouding tussen West-Europa en Rusland. Decennialang werd gedacht dat nauwe economische banden Rusland en het westen nader tot elkaar zouden brengen. Westerse bankiers trokken naar Moskou, met ING voorop: de bank kreeg er in 1994 als een van de eerste westerse banken een vergunning. Rijke Russen bewandelden de omgekeerde weg. In West-Europa, en vooral in het Verenigd Koninkrijk, werden ze jarenlang met open armen ontvangen, vanuit het geloof – of misschien vooral de hoop – dat Russische ondernemers zich vanzelf aan dezelfde normen, waarden en standaarden zouden gaan houden.

Maar de annexatie van de Krim maakte duidelijk dat een sterke economische verwevenheid Poetin er niet van weerhield om zijn invloed buiten de landsgrenzen te vergroten. ‘Wie had gedacht dat 25 jaar na de val van de Berlijnse Muur zoiets zou kunnen gebeuren in het midden van Europa?’, zei een verraste bondskanselier Angela Merkel. Poetin’s provocaties ‘trekken de volledige vreedzame Europese orde in twijfel.’ En toen was het nog rustig in Wit-Rusland en was de oppositieleider Alexei Navalny nog niet vergiftigd.

‘Wij hebben altijd gedacht dat de ander niet over bepaalde grenzen gaat zolang je wederzijds economisch afhankelijk bent’, vertelt Ruslandexpert Tony van der Togt van Clingendael. ‘Maar in 2014 bleek dat Poetin er heel anders in zit. De strategie is mislukt.’

Beïnvloeding

Afgelopen zomer verscheen een rapport van de Britse parlementaire commissie over de Russische beïnvloeding van de Britse politiek. De strategie van het opbouwen van banden met Russische bedrijven blijkt contraproductief, schreven de auteurs: het bood slechts een ideale structuur voor het witwassen van dubieus geld. Volgens de onderzoekers²¹ is de Russische invloed inmiddels zo groot dat de Britse regering niets rest dan ‘damage control’.

Een groot deel van die Russische geldstromen komt via Nederland in andere Europese landen terecht. Ons onderzoek toont opnieuw dat Nederland een spil is in witwaszaken en dat banken zoals ING nog altijd dubieus geld niet buiten de deur weten te houden. ‘Enerzijds importeer je corruptie’, zegt Van der Togt. ‘En anderzijds houd je een corrupt systeem in Rusland in stand.’

Hoe groot de invloed is van dat Russische geld in Nederland, blijft onduidelijk. ‘We hebben geen goed zicht op Russische inmenging in Nederland, vooral de financiële stromen hebben we niet voldoende in kaart. Je weet niet goed wat er op de Zuidas gebeurt’, zegt Van der Togt. En dat is gevaarlijk, voegt professor Louise Shelley eraan toe. ‘Wanneer we niet weten wie er achter het geld zit, kan het gebruikt worden om nepnieuws te financieren, lobbyorganisaties te betalen of mensen om te kopen. Het is vanwege de politieke en economische risico’s dat witwassen veel harder moet worden bestreden.’

Natuurlijk is Nederland het Verenigd Koninkrijk niet. Er zijn weinig rijke Russen die een Nederlands visum kregen, en ons vastgoed is niet op grote schaal opgekocht door oligarchen. Bovendien is het voor Poetin veel aantrekkelijker om de politiek in grote landen als de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk te beïnvloeden, dan zich druk te maken om politiek Den Haag.

Maar ook wij hebben te kampen met Russisch nepnieuws en Russen die hier aandelen in bedrijven kopen. En Forum voor Democratie ging in zee met een Rus die politieke donaties beloofde, bleek uit onderzoek van Zembla.²² Bovendien, zegt Van der Togt, zijn de problemen in de VS en het VK óók onze problemen. ‘Dat Russische geld is een strategisch risico voor het hele westen, het ondermijnt ook Europese waarden van democratie en rechtsstaat. Het geld corrumpeert de Europese Unie, en daar hebben wij als Nederland ook last van. Ik vraag me af of men zich dat voldoende realiseert.’

Catherine Belton, Putins People: How the KGB took back Russia and then took on the West. Farrar, Straus and Giroux, 2020 ↩
Zie PDF-documenten onderaan dit stuk ↩
Oliver Zihlmann, Thomas Knellwolf, Marie Parvex, Bernhard Odehnal, Swiss federal police see Abramovich as possible threat to public security, Tages-Anzeiger, 25 september 2018. ↩
Zie PDF-documenten onderaan dit stuk ↩
Zie de volledige reactie van Abramovitsj in PDF onderaan dit stuk ↩
Openbaar Ministerie, Feitenrelaas ING, 2018. ↩
Investico deed kleine betalingen op de ING-bankrekeningen van Abramovitsj. Deze betalingen kwamen retour met de melding Overboeking kon niet worden uitgevoerd. Reden: Overboeking is niet toegestaan op deze rekening. ↩
Nadat Investico wederhoor vroeg aan de bestuurder van het bedrijf werden documenten van de website verwijderd. Die PDF-documenten staan onderaan dit artikel. ↩
Zie PDF-document onderaan dit artikel ↩
New York State Department of Financial Services, Consent Order Deutsche Bank AG ↩
Financial Conduct Authority, Final Notice to Deutsche Bank AG, 30 January 2017. ↩
New York State Department of Financial Services, Consent Order Deutsche Bank AG ↩
Bruun & Hjejle, Report on the Non-Resident Portfolio at Danske Bank’s Estonian Branch, 2018, p. 53. In dit rapport wordt mirror trading bond loop genoemd. ↩
Zie PDF-document onderaan dit artikel ↩
Investico deed een kleine betaling aan de ING-rekening van Tristane Capital BV in Polen. Deze betaling werd geaccepteerd en kwam niet retour. ↩
Bloomberg, Putin Allies said to be behind scrutinized Duetsche Bank trades, 16 oktober 2015. ↩
Annual Report ING Group 2019, p. 326 ↩
Michal Kokot, Hubert Orzechowski en Bartosz Chyz van Gazeta Wyborcza. Zie hier hun publicaties over ING Polen en de FinCEN Files ↩
Cijfers opgevraagd door Investico bij FIU Nederland. Interview Investico met Hennie Verbeek-Kusters, 14 september 2020. ↩
Pippa Crerar, Patrick Wintour, Andrew Roth, Roman Abramovich may have to explain source of wealth to get UK visa, The Guardian, 21 May 2018. ↩
The Intelligence and Security Committee of Parliament – Russia, 2020. ↩
Zembla, Baudet en het Kremlin, 16 april 2020. ↩

Over dit onderzoek

Meer dan vierhonderd journalisten uit 88 landen onderzochten gezamenlijk een jaar lang een lek van ruim 2600 geheime documenten afkomstig van de Amerikaanse autoriteit FinCEN. Het lek bevat 2120 Suspicious Activity Reports, documenten van meestal zo’n vijf tot vijftien pagina’s lang die Amerikaanse banken opsturen naar de Amerikaanse financiële autoriteit FinCEN om melding te maken van verdachte transacties. De meldingen waar we inzage in hebben zijn gedaan in de periode van 2008 tot 2017, de meeste meldingen dateren van 2014 en recenter.

Internationale transacties gaan meestal in dollars, maar omdat veel banken die niet direct aan elkaar kunnen overmaken, hebben ze een Amerikaanse ‘correspondent bank’ nodig die als schakelpunt fungeert. Daarom zien Amerikaanse banken veel internationaal betalingsverkeer voorbijkomen.

De gelekte documenten laten betalingen zien met een waarde van $2,099,584,477,415.49, dus ruim 2 biljoen dollar, het dubbele van de gehele Nederlandse economie. Alsnog is dat maar een fractie van al het foute geld dat wereldwijd door banken stroomt. De ruim tweeduizend documenten die we in handen kregen, vormen slechts 0,02 procent van de twaalf miljoen meldingen van verdachte transacties die Amerikaanse banken tussen 2011 en 2017 in totaal deden.

Net als in eerdere lekken is Nederland een van de landen die het vaakst voorkomen in de data. Alle documenten waar Nederlandse banken of bedrijven in voorkomen hebben we onderzocht. Steeds weer dook ING op. Andere Nederlandse banken doen ook verdachte betalingen, maar komen veel minder in de gelekte data voor.

In Nederland zijn de FinCEN Files onderzocht door een team van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico (Anouk Kootstra en Karlijn Kuijpers), dagblad Trouw (Jan Kleinnijenhuis en Dirk Waterval) en Het Financieele Dagblad (Gaby de Groot en Johan Leupen). Voor dit verhaal werkten we samen met Michal Kokot, Hubert Orzechowski en Bartosz Chyz van de Poolse Gazeta Wyborcza. Andere partners zijn onder meer BBC, Süddeutsche Zeitung en Le Monde.

Wij zijn afhankelijk van tipgevers en gelekte documenten om dit soort verhalen te maken. Heeft u tips of wilt u documenten lekken? Kijk hier hoe u veilig met ons in contact kunt komen.

N.B. In de oorspronkelijke tekst stond dat de bankrekeningen van Abramovitsj bij ING ‘bevroren’ lijken. Dit is veranderd in ‘niet actief’.

Wilt u onafhankelijke onderzoeksjournalistiek ondersteunen? Word Vriend van Investico

U las de longread van dit onderzoek. Heeft u naar aanleiding hiervan een tip? Neem contact met ons op