De FinCEN Files zijn een groot lek van ruim 2600 geheime documenten die verdachte banktransacties van over de hele wereld blootleggen. De naam verwijst naar de Amerikaanse autoriteit FinCEN (Financial Crimes Enforcement Network), de inlichtingendienst waar Amerikaanse financiële instellingen verdachte transacties moeten melden.

De documenten tonen hoe banken wereldwijd op grote schaal geld witwassen voor hun klanten en ongestraft miljoenenbetalingen doen voor gesanctioneerde bedrijven, criminelen en oligarchen.

De stukken kwamen in handen van het Amerikaanse BuzzFeed News dat ze deelde met het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten ICIJ. Meer dan vierhonderd journalisten uit 88 landen onderzochten de documenten. In Nederland waren dat Platform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad.

Alweer een lek… Wat is er nieuw?

In terabytes is dit lek een kleintje: de Panama Papers en Paradise Papers waren veel groter. Maar in explosiviteit is dit lek een van de grootste: elk van de ruim 2600 documenten bevat geheime informatie over verdachte betalingen van bijvoorbeeld oligarchen, goudhandelaren, politici of criminelen. Nog nooit eerder kwamen er zoveel meldingen van verdachte betalingen aan het licht. De documenten bieden een unieke inkijk in een geheime wereld van internationaal bankverkeer, anonieme klanten, financiële criminaliteit, en falende anti-witwascontroles, en tonen voor het eerst hoe onder- en bovenwereld binnen het wereldwijde banksysteem zijn verweven.

De Panama Papers bestonden uit een lek van de juridisch adviesbureau Mossack Fonseca, en legden bloot wie er achter anonieme offshore bedrijven schuil gingen. De Paradise Papers waren afkomstig van advocaten- en adviesbureau Appleby, en onthulden wereldwijde belastingontwijking en fraude.

Het onderzoek naar de Troika Laundromat, waar Investico vorig jaar aan deelnam, legde een witwasmachine van de Russische Troika Bank bloot.

Wat zijn de belangrijkste onthullingen?

• ING Bank heeft via haar kantoor in Polen de afgelopen tien jaar miljardentransacties gedaan voor bedrijven uit een van de grootste Russische witwasnetwerken die de afgelopen jaren zijn onthuld. ING deed de transacties voor twee Nederlandse brievenbusbedrijven die volgens de Amerikaanse autoriteiten een hoofdrol spelen in het illegaal wegsluizen van miljarden dollars uit Rusland. 
• De Russische oligarch Roman Abramovitsj heeft via zijn bankrekeningen bij ING voor ruim 1,3 miljard dollar betalingen gedaan die door de anti-witwasafdeling van Deutsche Bank als verdacht zijn aangemerkt. Abramovitsj stuurde in 2016 bijna een vijfde van zijn toenmalige geschatte vermogen van Cyprus via ING Amsterdam met heen-en-weer betalingen naar de Britse Maagdeneilanden. 
• JPMorgan, de grootste bank in de VS, deed betalingen voor personen en bedrijven die zijn gelinkt aan het roven van publiek geld in Maleisië, Venezuela en Oekraïne.
• HSBC Bank, de grootste bank van Europa, bleef verdachte betalingen doen ook nadat het een boete had gekregen van 1,9 miljard dollar voor het witwassen van honderden miljoenen aan drugsgeld. Nadat de bank beterschap had beloofd bleef HSBC onder meer betalingen doen voor Russen die verdacht worden van witwassen, en voor een netwerk van oplichters dat in meerdere landen wordt onderzocht.
• Zie hier een uitgebreider overzicht van internationale verhalen.

Waar komen de documenten vandaan?

De stukken zijn afkomstig van FinCEN, de Amerikaanse dienst waar het project naar is genoemd. Omdat de Verenigde Staten een spil zijn in het internationale betalingsverkeer, onthullen de documenten echter verdachte betalingen van over de hele wereld.

Het lek bevat ruim 2600 geheime documenten waaronder 2120 zogenaamde “Suspicious Activity Reports”. Dit zijn meldingen van tussen de vijf en vijftien pagina’s lang die Amerikaanse banken opsturen naar de financiële inlichtingendienst om melding te maken van verdachte transacties. Verder bevat het lek memo’s, nieuwsbrieven en exceldocumenten met betalingsoverzichten.

De meldingen waarin we inzage hebben, zijn gedaan tussen 2008 en 2017. De meesten zijn van 2014 en recenter. In totaal gaat het lek om meldingen van verdachte betalingen met een waarde van $2,099,584,477,415.49, dus ruim 2 biljoen dollar, het dubbele van de gehele Nederlandse economie. Alsnog is dat maar een fractie van al het foute geld dat wereldwijd door banken stroomt. De ruim tweeduizend documenten die we in handen kregen, vormen slechts 0,02 procent van de twaalf miljoen meldingen van verdachte transacties die Amerikaanse banken tussen 2011 en 2017 in totaal deden.

Waarom bevat een Amerikaans lek informatie van over de hele wereld?

Grote internationale betalingen gaan meestal in dollars, maar veel banken kunnen dollars niet direct aan elkaar overmaken. Daarvoor hebben ze een Amerikaanse ‘correspondent bank’ nodig die als schakelpunt fungeert. Stel dat ING Bank een dollarbetaling wil doen aan ABN Amro, dan zit daar een Amerikaanse ‘correspondent bank’ tussen die de betaling uitvoert, en flitst het geld virtueel even door de Verenigde Staten. Daarom zien Amerikaanse banken veel internationale betalingen voorbijkomen.

Waarom bevat het lek zoveel Russische verhalen?

Een flink deel van de documenten die we in handen kregen, werden eerder opgevraagd door speciaal aanklager Robert Mueller in de VS die Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen onderzocht. Daarom hebben veel van de meldingen die wij onderzoeken betrekking op Russische bedrijven of personen. Dat is ook de reden waarom ook Deutsche Bank veel in de data voorkomt, omdat dat de bank is waar president Donald Trump bankiert.

Wie heeft de documenten gelekt?

BuzzFeed, dat de documenten in handen kreeg, geeft geen commentaar over wie de documenten heeft gelekt.

Wie werken er nog meer mee?

In Nederland zijn de FinCEN Files onderzocht door Platform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad, en verschijnen ze tevens in De Groene Amsterdammer.

Andere partners zijn onder meer BBC, Süddeutsche Zeitung, Le Monde, de Poolse Gazeta Wyborcza, The Indian Express, Armando.info uit Venezuela, The News uit Pakistan, Banouto uit Benin, Tempo uit Indonesië, Tamedia uit Zwitserland en Berlingske uit Denemarken.

Worden de documenten online gepubliceerd?

Het gehele lek zal niet online worden geplaatst. Investico, ICIJ en andere media zullen wel losse documenten uit het lek publiceren over verhalen die we maken, maar alleen als de betreffende kwestie goed is onderzocht en betrokkenen om weerwoord is gevraagd.

Hoe gaat dat in Nederland: moeten banken hier ook verdachte transacties melden?

In Nederland zijn banken, maar ook advocatenkantoren, notarissen en belastingadviseurs, verplicht om ongebruikelijke transacties te melden. Dit in tegenstelling tot de meeste andere landen, waar alleen verdachte transacties hoeven te worden gemeld. Nederlandse banken en andere instellingen moeten dus sneller en méér melden dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten, waar alleen verdachte transacties hoeven te worden gemeld.

De meldingen in Nederland komen binnen bij de FIU, de Financial Intelligence Unit, die onderdeel is van het Ministerie van Justitie en Veiligheid. De FIU moet de ongebruikelijke transacties onderzoeken, en wanneer de FIU ze verdacht verklaart worden de meldingen toegankelijk voor handhavings- en opsporingsinstanties zoals de politie, Belastingdienst en FIOD.

In 2019 ontving de FIU een kleine 2,5 miljoen meldingen, waarvan ruim 150.000 afkomstig van banken. Betaaldienstverleners doen de meeste meldingen: in 2019 zo’n 1,9 miljoen. Dit zijn bedrijven die online betalingen voor webshops uitvoeren, zoals Adyen en Ingenico. 

Hoe is er gereageerd op het lek?

• Minister Hoekstra wil van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten horen of er genoeg instrumenten zijn om op te treden tegen ‘spiegeltransacties’. Die toezegging deed de minister in de Tweede Kamer na kritische vragen over de publicaties van Investico, Trouw en FD over de FinCEN Files, meldt de NOS. Hoekstra heeft ING op de recente onthullingen aangesproken en hij heeft contact opgenomen met de Poolse regering, zei hij in de Kamer.
• ING Bank roept in een reactie op haar website op tot betere samenwerking tussen banken, autoriteiten en opsporingsinstanties om financiële criminaliteit tegen te gaan. ‘Effectiviteit verbetert door samenwerking en het delen van informatie.’ De bank ontkent dat de Russische staatsbank Vnesheconombank een partij was in de betaling van 45 miljoen waar Investico eerder over schreef. ING zegt dat de naam van de bank per ongeluk op de betaalomschrijving terecht was gekomen, en dat de zaak destijds is besproken met Amerikaanse autoriteiten. ING ging eerder niet in op vragen over deze zaak, en geeft ook geen uitleg waarom bij de tweede betaling cruciale informatie is weggelaten, iets wat experts omschrijven als mogelijke bankfraude.
• Banken wereldwijd verloren maandag een flink deel van hun beurswaarde als gevolg van onthullingen over FinCEN-Files. Het aandeel ING sloot 9,3 procent lager. HSBC en Standard Chartered hebben in 25 jaar nog nooit zo laag gestaan, meldde persbureau Reuters. De beurzen deden het mede door corona over het algemeen slecht, en ook andere bedrijven eindigden maandag in de min.
• ‘Het is tijd om ons anti-witwassysteem te herzien en de strijd tegen illegaal geld prioriteit te geven’, zegt Clark Gascoigne, interim-directeur van de FACT Coalition, een collectief van overheidsorganisaties om belastingontwijking en corruptie tegen te gaan. ‘Vrijwel elke gevaar dat ons bedreigt – van terrorismefinanciering en het ontwijken van sancties tot de opioïdencrisis en mensenhandel – is gemotiveerd of wordt gefaciliteerd door geld. De FinCEN Files leggen bloot dat het systeem dat we hebben opgezet om dat geld te volgen stuk is.’
• ‘Hoe is het mogelijk dat ING weer naar boven komt met problemen op dit gebied?’, zei Paul Koster, directeur van de Vereniging van Effectenbezitters in Nieuwsuur. Winst stond bij ING voorop, en het naleven van de wet kwam op de tweede plaats, zegt Koster. Na de megaschikking in 2018 beloofde ING beterschap, maar Koster denkt dat ‘de cultuuromslag nog niet voltooid is.’ ‘Het betekent weer een dreun voor de aandeelhouders. Het raakt de reputatie van de hele bank.’ Koster hoopt dat ING hard werkt aan het opzetten van een specialistisch team om financiële criminaliteit te voorkomen. ‘Het is toch merkwaardig dat journalisten meer boven tafel halen dan vierduizend man bij ING.’
• De Nederlandse Vereniging van Banken zegt bij NOS dat de FinCEN-Files aantonen dat de strijd tegen witwassen alleen gewonnen kan worden als publieke en private partijen nauw samenwerken. Volgens de NVB is het daarom nodig dat banken onderling gegevens kunnen uitwisselen. Waarschijnlijk komen de ministers Hoekstra en Grapperhaus volgend jaar met dergelijke wetgeving.
• De hoofdaanklager van de New Yorkse financiële waakhond, Linda Lacewell, zegt op Twitter dat banken integriteit centraal moeten stellen en anti-witwasmedewerkers de macht moeten geven om in te grijpen. Lacewell noemt de FinCEN Files ‘een toxische stoofpot van crimineel geld’ die ‘we moeten aanpakken.’
• FinCEN, de Amerikaanse autoriteit waar de gelekte documenten van afkomstig zijn, wijst in een reactie op het gevaar van het ontsluiten van meldingen van verdachte transacties. De ongeautoriseerde openbaarmaking van meldingen van verdachte transacties kan lopende of toekomstige strafrechtelijke onderzoeken verstoren, kan criminelen in staat stellen om relevant bewijs te vernietigen, en kan getuigen en slachtoffers in fysiek gevaar brengen, schrijft de dienst in een reactie.
• Nog voordat de eerste publicaties over de FinCEN Files naar buiten kwamen, meldde FinCEN dat het haar anti-witwasregels gaat herzien. Op 16 september 2020 kondigde de financiële inlichtingendienst aan dat het een betere definitie van een ‘effectief en redelijk anti-witwassysteem’ zal gaan doorvoeren. Elke financiële instelling moet zo’n anti-witwassysteem hebben, maar er was tot dusver ‘geen specifieke, consistente definitie’ over wat dat inhoudt, zei FinCEN. Zo’n definitie gaat er nu wel komen om te zorgen dat de regels geschikt zijn om ‘de groeiende dreiging van ongeoorloofde betalingen’ aan te pakken.