Het is mei en de kersen zijn al rijp. Martin ten Brink plukt een morel, die normaal in juli pas zoet en zacht is, van de struik in zijn moestuin in een rustige straat in het Gelderse Ulft. Zijn tuin ligt op het zuidoosten, net als de rij seniorenwoningen vier meter verderop. ‘Ik spreek ze weleens aan de overkant’, zegt Ten Brink, ‘daar is het niet uit te houden.’

Dinie Peters woont in een van de seniorenwoningen aan de overkant. Het U-vormige complex heet de Bongerd, en omringt een parkeerplaats met in het midden een paar bescheiden boompjes. Haar tweekamerappartement is ingericht in dezelfde beige en bruine tinten als haar kleding vandaag. Met een afstandsbediening rolt ze de beige zonwering aan de buitenkant van het raam omhoog. ‘Eigenlijk wilde ik een metalen rolluik zoals aan de overkant’, zegt ze wijzend naar haar buren. ‘Dat houdt de hitte denk ik beter buiten, maar dat mocht niet.’ Aanvankelijk kreeg ze van de wooncorporatie Wonion geen toestemming om een rolgordijn aan de buitenkant te installeren, zegt ze.

‘Maar het wordt ‘s zomers nog steeds 28 graden binnen, het is niet uit te houden.’ Als het zo warm is, krijgt Peters het benauwd. Dan doet ze alles dicht. ‘En zit ik hier met twee lampjes aan’, zegt ze met een schuine knik naar de lampen op het bruine dressoir. Een beetje deprimerend, maar dat geeft iets van verkoeling.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Behalve tijdens een hittegolf, dan is de warmte met geen mogelijkheid buiten te houden. Zoals in 2020, het was toen negen dagen boven de 30 graden. ‘Ik ben mijn huis uitgevlucht naar mijn zoon, die heeft een koeler huis. Daar ben ik een week gebleven.’

De hittegolven van de toekomst worden heter, duren langer en zullen vaker voorkomen¹. Hitterecords van meer dan 40 graden zijn volgens het KNMI ‘vrijwel onmogelijk’ zonder klimaatverandering,al in 2019 kreeg Nederland voor het eerst zo’n golf voor de kiezen². Op de korte termijn is hitte het dodelijkste klimaatrisico in Nederland³. Daar zijn Nederlandse huizen niet op gebouwd. De typisch Nederlandse doorzonwoning - het woord bestaat niet eens in een andere taal - is juist ontworpen om de zon zoveel mogelijk binnen te laten. In ons land zijn de muren dun en de ramen groot, tegenovergesteld aan de huizen in Zuid-Europa.

Toch weet niemand hoeveel woningen in Nederland niet bestand zijn tegen hitte. Uit onderzoek van Investico voor onder meer De Groene Amsterdammer blijkt dat bijna tien miljoen Nederlanders in een huis wonen dat risico loopt om te warm te worden, en volgens de huidige normen niet zo gebouwd zou mogen worden. Bijna twee miljoen mensen hiervan zijn boven de 65 jaar, bij hen kan hitte tot gezondheidsklachten leiden zoals benauwdheid, valpartijen en uitdroging. En in het ergste geval sterfte, tijdens elke hittegolf overlijden honderden ouderen meer dan normaal.

Hitte discrimineert niet: omdat dit probleem lang onderbelicht is gebleven, worden de huizen van mensen in alle inkomensgroepen geraakt. Maar wat je vervolgens tegen die hitte kunt doen hangt wel af van je sociale status. Huiseigenaren installeren zonneschermen of airco, terwijl sociale huurders daarvoor geen toestemming krijgen van de corporatie, als ze dat al konden betalen.

‘Als je mensen vraagt wat de drie grootste natuurrampen in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog zijn’, zegt Madeleen Helmer terwijl ze thee inschenkt. ‘De Watersnoodramp kunnen mensen nog wel noemen.’ Toen de dijken in 1953 doorbraken verdronken in Zeeland, Zuid-Holland en Brabant ruim 1800 mensen. Dat twee hittegolven ook in de top drie staan, weet bijna niemand, zegt ze. Terwijl bij de hittegolf van 2006 meer dan duizend Nederlanders overleden, kostte die van 2003 bijna 1400 mensen het leven. In Frankrijk is de hittegolf van 2003 wel blijven hangen, zegt Helmer. ‘Daar moesten extra koelwagens worden ingerukt omdat de mortuaria vol lagen.’⁴

‘Als je het in Nederland over de gevolgen van klimaatverandering hebt, gaat het alleen maar over water, water, water’, zegt Helmer. Zij kan het weten: al sinds de jaren 90 werkt zij aan wat tegenwoordig ‘klimaatadaptatie’ heet. Ze stond kleine eilandstaten in de Stille Oceaan bij in de onderhandelingen voor het Kyoto-verdrag, richtte voor het Rode Kruis het internationale klimaatcentrum op, was in 2005 initiatiefnemer voor wat het Nationaal Hitteplan zou worden, en werkt sinds 2014 aan hittebeleid voor het Klimaatverbond Nederland. ‘Duizenden mensen werken in Nederland aan waterveiligheid. Dat is ook heel belangrijk, maar er is maar een kleine club mensen die zich met hitte bezighoudt.’ Dat komt ook doordat hittegolven een marketingprobleem hebben, zegt ze. ‘Overstromingen zijn spectaculair. Iedereen herinnert zich de beelden uit Limburg van een paar jaar geleden. Maar tijdens een hittegolf sterven kwetsbare mensen in hun huis, zitten ouderen binnen met de gordijnen dicht, en zie je op het nieuws beelden van spelende kinderen op het strand.’

Hitte beïnvloedt mensen op drie niveaus, zegt Helmer, die vaak worden samengevat als ‘gebied’, ‘gebouw’ en ‘gezondheid’. Een versteende stad met hitte-eilanden warmt sneller op dan een gebied met veel groen; een gebouw met enorme ramen op het zuiden sneller dan een pand met luiken en zonneschermen; en ouderen en chronisch zieken kunnen veel meer last hebben van hitte dan gezonde mensen. Waar het miljarden kost om dijken te versterken tegen zeespiegelstijging, zijn veel maatregelen tegen hitte heel simpel en goedkoop, legt Helmer uit, zeker als het over de gebruiker gaat. ‘Overdag de gordijnen dicht, een natte handdoek in je nek, voldoende drinken, en goed omkijken naar mensen met een kwetsbare gezondheid. Het is des te belangrijker dat je dat vastlegt in een Hitteplan, zodat alle lagen van de samenleving daarvan doordrongen zijn.’⁵

Maar ook de woningen van deze mensen moeten leefbaar zijn tijdens hitte. ‘Het is veel te makkelijk om alles op het gedrag van de bewoner te gooien.’ Effectieve maatregelen zijn het installeren van zonwering en ervoor zorgen dat je twee ramen tegenover elkaar kunt openzetten.

En als het dan een zomer niet warm wordt, vergeten mensen dat hitte een probleem kan zijn en lijkt een Hitteplan een betuttelend stuk papier, eerder lachwekkend dan betekenisvol. Dat blijkt in 2016, als Claudia de Breij het Hitteplan punt voor punt fileert⁶: ‘Punt twee: zorg voor koelte’, leest de cabaretier op. ‘En ik hoor u denken. Hoe pak ik dat aan? Nou, er zijn een aantal tips. Draag dunne kleding, blijf in de schaduw en slaap niet onder een warme deken. Oh natuurlijk! De warme deken waar ik onder blijf liggen als het buiten veertig graden is. Die nekt me elke keer weer. En je moet je blijven realiseren’, gaat ze verder, ‘mensen worden ervoor betaald om dit op te schrijven. Ik zou die ambtenaar zo graag eens ontmoeten.’

‘Ik vond het briljant’, zegt Helmer er nu over. ‘Maar het Hitteplan is natuurlijk niet bedoeld voor gezonde mensen, zoals Claudia, jij en ik.’

Hittescores

We houden in Nederland heel goed bij of huizen te koud worden in de winter. Samen met de Citoscore, de sterren van het Beter-Levenkeurmerk en de kleurgecodeerde weeralarmen staan de energielabels in het rijtje keurmerken die iedereen kent, maar bijna niemand echt begrijpt. Het label, variërend van G tot A++++, geeft weer hoe energiezuinig een huis is en dan met name hoe goed het warmte in de koude maanden vasthoudt.

Sinds 2021 worden ook apart gegevens bijgehouden over hoe warm het huis juist in de zomer kan worden, omdat de hitte niet naar buiten kan. Op het energielabel staat een hittescore, die in jargon ‘TOjuli’ wordt genoemd (TO staat voor temperatuuroverschrijding)⁷. Dat getal wordt berekend voor elk huis, en hangt bijvoorbeeld af van de hoeveelheid glas, of de gevels op het zuiden staan en of het huis gekoeld wordt. Voor nieuwbouwhuizen geldt de hittescore als strenge eis. Als er meer dan 1.2 uit de berekening komt rollen, krijgt de bouwer geen vergunning, en moet die maatregelen nemen als het installeren van een warmtepomp met koelfunctie of een airco.

Ook voor bestaande woningen worden hittescores bijgehouden, al heeft het geen gevolgen als de waarde te hoog is. De scores staan op alle energielabels de sinds 2021 zijn afgegeven in een openbare databank van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. In totaal zijn er 1,3 miljoen Nederlandse woningen waarvoor het hitterisico is berekend.

‘Deze hittescores zijn het beste wat we hebben om naar de huizenmarkt te kijken, zegt Pieter Nuiten van W/E Adviseurs, die het ministerie van Binnenlandse Zaken adviseerde over de invoering van de score. ‘Al is de score een modelberekening en geeft die de werkelijkheid nooit helemaal precies weer.’ Zo wordt de omgeving niet meegenomen in de berekening, terwijl hetzelfde huis in de versteende binnenstad van Rotterdam sneller op zal warmen dan op het Friese platteland. Ook zonwering werd tot voor kort niet goed meegenomen, zegt Nuiten, waardoor huizen die wel zonwering hebben onterecht toch als te warm kunnen worden aangemerkt.⁸ ‘Maar al met al geeft de hittescore een goede eerste indicatie op hitterisico.’

Investico onderzocht de hittescores van bestaande huizen: hoeveel huizen lopen het risico op oververhitting, waar staan deze huizen, en wie wonen erin? Databureau Explica, dat advies geeft aan bijvoorbeeld woningcorporaties en gemeenten, maakte voor ons bovendien een koppeling tussen de hittescores en gedetailleerde persoonsdata over leeftijd en inkomen van het CBS. Zo konden we een schatting maken van hoeveel hete huizen er in heel Nederland staan, en kregen we meer informatie over wie er precies in die huizen woont (zie kader).⁹

Bijna 10 miljoen Nederlanders wonen in een huis met risico op oververhitting, blijkt uit de analyse: hun huizen hebben een hittescore van meer dan 1,2 en die zouden nu dus niet zo gebouwd mogen worden. Het valt op dat de hoge hitterisico’s meer voorkomen in het westen van het land en in de grote steden. In Rotterdam scoort ruim 70 procent van de huizen te hoog, terwijl het in Limburg slechts om 35 procent gaat.¹⁰

De gevolgen van hitte in huis verschillen per persoon: sommige mensen kunnen er beter tegen dan anderen. ‘Oudere mensen worden bij hitte extra vermoeid, ze kunnen duizelig worden en dan lopen ze het risico om te vallen’, zegt hoogleraar geriatrie Marcel Olde Rikkert. ‘Vervolgens komt de echte uitputting, en in het ergste geval overlijden mensen.’ Olde Rikkert is gepromoveerd op dehydratie bij ouderen, en doet onderzoek naar kwetsbare ouderen in het Radboudumc. Als ons lichaam warmte af wil voeren, zegt hij, begint het te zweten en zetten de bloedvaten onder de huid zich uit. Oudere bloedvaten kunnen dat doorgaans minder goed, zegt hij, en ouderen hebben bovendien een kleinere watervoorraad, en dus minder koelvloeistof, in hun lichaam. Een ouder lichaam wordt dus in feite warmer. Ook mensen die bepaalde medicijnen slikken kunnen hun warmte minder goed kwijt. Voor deze groepen is hitte niet alleen ongemak, maar een gezondheidsrisico.

‘Je kunt de hittegolven zo terugzien in de statistieken van oversterfte van het CBS’, zegt Olde Rikkert. Vorig jaar overleden er tussen april en juni zo'n 1350 mensen meer dan verwacht in zorginstellingen voor gehandicapten en ouderen. Die sterfgevallen vonden vooral plaats in juni, de warmste ooit gemeten.¹¹ Als het warmer wordt dan 21 graden, zie je al dat het aantal ouderen dat op de eerste hulp belandt toeneemt.¹²

Van alle 65-plussers in Nederland woont meer dan de helft in een huis met een hoge hittescore, blijkt uit de analyse van Investico. Het gaat om bijna twee miljoen ouderen. Daaronder zijn ruim 200 duizend mensen ouder dan 85.

Omdat hittegolven bijna niet te voorspellen zijn, moet er een plan liggen voor als het plots heet wordt, zegt Olde Rikkert. Huisartsen moeten bijvoorbeeld weten bij wie ze even geen plaspillen mogen voorschrijven zodat de nieren vocht beter vasthouden. Of pillen met lithium, gebruikt bij bijvoorbeeld een depressie of clusterhoofdpijn, waardoor een lichaam ook meer vocht afvoert.

En nu oudere mensen steeds langer thuis blijven wonen, is het des te belangrijker om hun woningen hittebestendig te maken. ‘Maar dan moeten we beginnen met het in kaart brengen van deze risicogroep’, zegt de geriater.

De 71-jarige Marion vergeet de hittegolf van vijf jaar geleden nooit meer. Het was zeven uur ‘s avonds en de thermostaat gaf 37 graden aan. Samen met haar terriër zat ze in haar snikhete woonkamer onder draaiende vinnen aan het plafond, de gordijnen gesloten. ‘Mijn hond was op een gegeven moment zo bevangen door de hitte, dat ik hem in natte handdoeken heb gewikkeld en op de bank heb gelegd.’ Het hondje is inmiddels overleden, haar as ligt in een kleine urn op de tafel in de woonkamer, omringd door cactussen en vetplanten. ‘Dat zijn de enige planten die met deze temperaturen blijven leven. Ze doen het hier zo goed, dat ze zelfs gaan bloeien.’

Vanaf haar appartement kan Marion het hele IJ overkijken, met in de verte Almere. Ze heeft veertien ramen, van plafond tot de vloer. De ene helft op het zuidoosten, de andere helft op het zuidwesten. ‘Als de zon opkomt, straalt ‘ie naar binnen en bij de ondergang nog steeds.’ Dus meestal heeft ze alle gordijnen gesloten.

Marion weet bij hitte niet waar ze het zoeken moet. ‘Het voelt dan alsof ik griep krijg’, zegt ze. Twee keer viel ze flauw van de hitte. Een keer werd ze op de vloer van haar woonkamer wakker, een andere keer op de badkamertegels.

Zo zijn er meer bewoners in de Akropolistoren in Amsterdam, waar Marion woont, die een veel te hete woning hebben. Ze verenigde zes buren en stapte naar de Huurcommissie. Nadat ze die zaak verloren, naar het oordeel van de Huurcommissie werd het er niet te warm, schakelden ze een advocaat in. Maar vlak voordat het echt een rechtszaak zou worden, haakten mensen af. Aan de buitenkant mogen de bewoners geen zonwering installeren. Een airco mag ook niet in. Zonwering aan de buitenkant zou niet mogen van de corporatie, zeggen bewoners, maar aan de overkant hebben ze dat wel. Dat zijn ook huurwoningen, maar in de vrije sector.

Woningcorporatie de Alliantie, die de appartementen in de Akropolistoren verhuurt, stelt in een reactie bekend te zijn met de klachten van de bewoners. Een aantal jaar geleden startte de corporatie met ‘informatievoorziening en voorlichting’ over wat bewoners zelf kunnen doen om warmte in woningen tegen te gaan. ‘Destijds is beoordeeld om vanuit de Alliantie geen verdere maatregelen te nemen.’ Ondanks de klachten van de bewoners kan de Alliantie niet aangeven of het complex voldoet aan de voorwaarden voor zonwering. De corporatie zegt niet bekend te zijn met de klachten over flauwvallen en temperaturen van 37 graden. ‘We hebben regelmatig contact met de bewoners en zullen opnieuw over dit thema in gesprek gaan.’

‘Ik ontplof bijna!’

Ook andere woningcorporaties weigeren zonwering te installeren, zoals in het gebouw van Mounira Maas op het Amsterdamse IJburg. Woningcorporatie Lieven de Key schrijft in 2020 aan haar huurders dat ze de schermen niet ‘kan’ installeren voor de ramen van het appartementencomplex.¹³ ‘Maar toen de kopers in hetzelfde complex ze installeerden, kon het opeens wel’, zegt Maas. ‘Al moeten we het dan wel zelf betalen.’ Onterecht, vinden de huurders. ‘Als je kan aantonen dat er een gebrek is wat niet aan ons te wijten is, waarom moeten wij er dan voor betalen?’

Zelfs nu het buiten 17 graden is, staat de thermometer in het appartement van de familie Maas binnen op 24. En dat is niet omdat de verwarming aanstaat, die heeft ze de afgelopen tien jaar slechts een keer aangezet. Het appartement heeft een hittescore van 5,2, ruim vier keer de norm voor nieuwbouwwoningen.¹⁴

‘Ik krijg geen bezoek meer hier. Zelf kan ik ook niet functioneren als het zo warm is, opruimen lukt niet eens’. De allergieën die Mounira heeft verergeren door de warmte, net als bij haar zoon van 7 jaar. ‘“Mama, de zee moet erop, ik ontplof bijna!”, zegt die dan als het hier zo heet is.’

‘Ik ondervind bijna elke nacht slaapproblemen als gevolg van de hoge temperaturen’, schrijft haar buurman Vincent Meijer in augustus 2020 aan de woningcorporatie. Normaal gesproken herstelt een lichaam juist tijdens de slaap. Hij installeerde ventilatoren, houdt zijn appartement overdag gesloten en lucht het ‘s ochtends en ‘s avonds. Hij houdt al jarenlang een gedetailleerd Excel-bestand bij met de temperatuur in zijn appartement. ‘Voor mijn gevoel heb ik alles wat binnen mijn mogelijkheden ligt geprobeerd om de temperatuur in mijn woning omlaag te brengen. Mijn klacht is dus dat de temperatuur in mijn woning te hoog wordt en ik zou jullie willen vragen hier iets aan te doen’, schrijft hij.

Maar de woningcorporatie doet niets. Die schrijft in een brief aan alle bewoners terug dat het een ‘landelijke kwestie’ is omdat het buiten steeds warmer wordt door klimaatverandering.¹⁵ De corporatie schrijft Meijer dat ze ‘bewoners alleen advies kan geven om de warmte in de woning te beperken’.

Woningcorporatie Lieven de Key zegt in een reactie de zorgen over hitte te delen, en momenteel ‘een passende oplossing’ te onderzoeken. Volgens de corporatie moest er eerst toestemming van de Vereniging van Eigenaren (VvE) komen om zonneschermen te installeren, al benoemt de corporatie niet dat het zelf een meerderheid in de VvE heeft.

‘De kopers mogen wel zonneschermen ophangen, maar de huurders vaak niet’, zegt Lisanne Corpel. ‘Wij zagen dat ook in onze onderzoeken. Dan woon je in hetzelfde complex, maar verschillen de temperaturen enorm.’ Corpel doet aan de Hogeschool van Amsterdam onderzoek naar hitte in woningen, onder andere door bij bewoners temperatuursensors te installeren en te meten hoe warm het in hun huizen wordt.¹⁶ ‘Buiten is de temperatuur voor iedereen in de buurt even hoog’, zegt ze. ‘Maar je sociaal-economische status bepaalt mede hoeveel last je hebt van warmte.’

Om te zien hoe inkomen en hittestress samenhangen, lieten we data over hittescores combineren met CBS-data over inkomens. Uit die analyse komen geen grote verschillen tussen inkomensgroepen: van de mensen met de laagste inkomens woont bijna 57 procent in een huis met een te hoge hittescore, terwijl dat voor mensen die bovenmodaal verdienen ongeveer 54 procent is¹⁷.

‘Toch zijn mensen met een laag inkomen dubbel kwetsbaar voor de gevolgen van hitte’, zegt Moniek Zuurbier. Zij is voorzitter van de werkgroep Klimaat en Gezondheid van de koepelorganisatie van GGD’en, en doet sinds 2012 onderzoek naar hitte. ‘Ze wonen vaker in versteende gebieden en hebben vaker onderliggende aandoeningen als obesitas en hart- en vaatziekten.’ Dat bleek ook uit een enquête die Zuurbier samen met 6 GGD’en onder bijna 140 duizend mensen hield. ‘Mensen die moeite hebben rond te komen, gaven het vaakst vaker aan dat ze thuis geen verkoeling konden vinden.’¹⁸

Het pijnlijke is dat corporaties en woningeigenaren de afgelopen jaren enorm veel maatregelen hebben genomen om hun woningen leefbaarder te maken in de winter. Huizen werden massaal beter geïsoleerd om energiezuiniger te worden en de stookkosten te beperken. Het Rijk trekt miljarden uit om versneld te isoleren, in 2030 moeten bijna 700 duizend sociale huurwoningen ‘toekomstklaar geïsoleerd zijn’¹⁹.

Dat de zomers van de toekomst alleen maar heter worden speelt geen rol in het isolatiebeleid van de overheid: het woord ‘hitte’ wordt slechts in het voorbijgaan genoemd in de isolatie-afspraken die het Rijk met de woningcorporaties maakte²⁰. Er is geld voor de scherp geformuleerde doelen voor isolatie, maar niet voor het verminderen van hitte.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

‘We zijn druk aan het isoleren, maar er is te weinig focus op ventilatie en zonwering, zegt ook Tjerron Boxem van de Rotterdamse corporatie Havensteder. De corporatie brengt sinds een paar jaar actief de huizen in kaart die het grootste risico lopen, om daar maatregelen te gaan nemen. Ook corporatie Wonion in de Achterhoek zocht dat uit voor haar huizen, waardoor Dinie uit Ulft nu een zonnescherm heeft en ze meer bomen en houten lamellen gaan plaatsen voor schaduw.

‘Voor veel corporaties is het nog geen groot thema, al is er wel steeds meer bewustwording’, zegt Marlou Boerbooms, programma manager van De Groene Huisvesters, een groep corporatiebestuurders die zich bezighoudt met verduurzaming, waaronder hitte. Slechts een vijfde van de corporaties heeft überhaupt beleid voor hitteproblematiek, blijkt uit een enquête van De Groene Huisvesters hield onder bijna 200 corporaties.

Zolang bewoners geen zonwering kunnen installeren, zullen zij naar manieren zoeken om het zelf te doen. Zoals Rafayla Groenewoud die in het warme gebouw op het Amsterdamse IJburg woont. Een deel van haar keuken, die minder zonlicht vangt, heeft ze in een slaapkamer veranderd. Aanvankelijk kocht ze een mobiele airco ‘om de zomer mee door te komen’. Maar die airco staat nu in de hoek van haar slaapkamer, alleen voor noodgevallen. ‘Eind van het jaar kreeg ik de energierekening, ik zat in de zomermaanden op het verbruik van een vijfpersoonshuishouden.’

Als het zo doorgaat eindigt Nederland met een enorme hoeveelheid uitstekend geïsoleerde, bloedhete huizen. Vanwege de energietransitie wordt vol ingezet op isolatie en alle deskundigen zijn het erover eens dat dit terecht en noodzakelijk is. Maar als al die bewoners vervolgens een energieslurpende airco moeten kopen om de zomer door te komen, zijn we terug bij af.

‘We creëren een nieuw probleem voor de toekomst’, zegt HvA-onderzoeker Lisanne Corpel. De energievraag zal zich om gaan keren: juist in de zomer zal het toch al overvolle energienet extra pieken te verduren krijgen. ‘Vroeger moesten we stoken in de winter, maar als we zo doorgaan hebben we tussen mei en oktober enorm veel energie nodig om huizen juist te koelen.’

De naam van Marion is gefingeerd, de echte naam is bekend bij de redactie.