Aan de scheepswerf van Delfzijl dobbert al maanden een schip¹, geschilderd in het wit, blauw, rood van de Russische vlag. Het is ‘s werelds eerste ijsbreker met een ondiepe kiel en is speciaal gebouwd om bij extreme temperaturen te opereren. Sinds het in november met een enorme plons te water werd gelaten, ligt het te wachten tot het mag vertrekken. Op papier wordt de ijsbreker geleverd aan Belvador Shipping Limited², gevestigd op de derde verdieping van een non-descript flatgebouw op Cyprus, waar weinig ijs te breken is. De werkelijke bestemming³ zijn echter de gas- en olievelden voor de kust van het eiland Sachalin, in het verre oosten van Rusland. Maar er is inmiddels één probleem. Vanwege de sancties die Europa sinds de oorlog in Oekraïne oplegde aan Rusland, kan de ijsbreker niet meer weg. 

Toch hoeft de Koninklijke Niestern Sander BV, de bouwer van het schip, waarschijnlijk niet te wanhopen want de levering van de ijsbreker is verzekerd door de Nederlandse staat. Nederlandse bedrijven die naar het buitenland exporteren, maar geen commerciële verzekeraar kunnen vinden om de risico’s te dekken, kunnen daarvoor bij staatsverzekeraar ⁴ Atradius Dutch State Business (vanaf nu Atradius) terecht. Mocht betaling onverhoopt uitblijven, dan keert de staatsverzekeraar namens de ministeries van Buitenlandse Zaken en Financiën het geld uit. Op deze manier helpt Atradius bij het ontsluiten van ‘moeilijke’ landen voor Nederlandse ondernemers en maakt het deals mogelijk die anders hoogstwaarschijnlijk niet zouden plaatsvinden. 

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Sinds de Russische inval van de Krim in 2014 stond Atradius volgens de openbare verzekeringspolissen garant voor 27 contracten⁵ van Nederlandse bedrijven in Rusland. Zeker drie deals waren met Russische vertrouwelingen van Poetin, blijkt uit onderzoek van Platform Investico voor Trouw en De Groene Amsterdammer. De drie projecten hebben een gezamenlijke verzekerde waarde van ruim  30 miljoen euro ⁶ en zijn gesloten met bedrijven die (deels) eigendom zijn van de prominente oligarch Gennady Timtsjenko. Dat is opvallend, want hij stond tijdens de deals al op de sanctielijsten⁷ van de Amerikaanse overheid. Daarnaast verzekerde Atradius nog meer deals met controversiële Russische oligarchen. Volgens experts overtreedt Atradius zo zijn eigen anti-corruptiebeleid. 

Gennady Timtsjenko’s opkomst liep parallel aan die van Poetin. De twee kennen elkaar al sinds begin jaren 90, toen Poetin voor de gemeente Sint Petersburg werkte, en Timtsjenko daar een olie-exportbedrijf ⁸ opzette. Volgens de Britse onderzoeksjournalist Catherine Belton, die de entourage van Poetin uitvoerig onderzocht, gaan de twee nog verder terug en studeerden ze begin jaren 80 samen Duits aan de Rode Banier-academie, de KGB-school⁹ voor spionage in Moskou. Poetin werd door de geheime dienst van de Sovjets gedetacheerd naar het Oost-Duitse Dresden, en Timtsjenko zou undercover in Wenen en Zürich aan de slag zijn gegaan.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie richtte Timtsjenko verschillende olie- en gasbedrijven op, waarvan olie-exportbedrijf Gunvor de meest succesvolle is. Het bedrijf was in 2010 ruim 65 miljard dollar waard¹⁰, en Timtsjenko was volgens zakenblad Forbes¹¹ in 2014 de op vijf na rijkste Rus. Daarnaast was hij eigenaar van een waaier aan andere gas-, olie- en transportbedrijven. Volgens onderzoeksjournalist Belton profiteerde Poetin persoonlijk van Timtsjenko’s rijkdom. Ze citeert bronnen dichtbij Poetin die zeggen dat Gunvors geld in feite Poetins geld was; Timtsjenko zou zo Poetins _‘black cash¹²‘  _beheren.

Buiten schot van de sancties

Toen Rusland in maart 2014 de Krim annexeerde, legde de Amerikaanse overheid sancties op aan vier oligarchen specifiek omdat ze tot de ‘inner circle¹³’ van Poetin zouden behoren. Gennady Timtsjenko is een van hen, zijn activiteiten waren volgens het bijgaande communiqué ‘direct gelinkt’ aan Poetin, die bovendien ‘mogelijk toegang zou hebben tot Gunvors kapitaal’. Een dag eerder verkocht verkocht Timtsjenko zijn aandelen in Gunvor aan zijn Zweedse zakenpartner, waardoor het bedrijf buiten schot ¹⁴ van de sancties bleef. Een paar maanden later zette de Amerikaanse overheid zijn andere bedrijven wel op de sanctielijst¹⁵.

Het is voor Amerikanen sindsdien verboden om handel te drijven met Timtsjenko en zijn bedrijven. Maar omdat hij tot februari dit jaar niet onder Europese sancties viel, mochten Nederlandse bedrijven dat nog wel¹⁶. Verschillende Nederlandse ondernemers werden hierin gefaciliteerd door staatsverzekeraar Atradius en daarmee door de Nederlandse overheid. 

Zo kon het bedrijf Howden Thomassen Compressors uit Rheden rekenen op een staatsverzekering voor een levering van zuigercompressors aan het gasbedrijf Novatek, ter waarde van 8 miljoen euro¹⁷. De bestemming was een raffinaderij in de Baltische Zeehaven Oest-Loega. Novatek is eigendom van Timtsjenko en staat al sinds 2014 op de Amerikaanse sanctielijst.

In mei 2014, twee maanden na de Russische annexatie van de Krim, kreeg het Nederlandse Bluewater Energy Services een verzekering¹⁸ voor de installatie van offshore-apparatuur. De inkoper was een ander van Timtsjenko’s fossiele bedrijven: Stroytransgaz dat ook toen al op de Amerikaanse sanctielijst¹⁹ stond. In dezelfde maand kreeg bouwbedrijf Fluor BV²⁰ uit Hoofddorp een Atradius-dekking voor 17 miljoen voor ‘consultancy services’ aan een dochteronderneming van het petrochemische bedrijf Sibur, waar Timtsjenko een minderheidsbelang²¹ in had.

De deals met Timtsjenko vallen het meeste op, maar Atradius maakte veel meer handel met Rusland mogelijk. Bijvoorbeeld een levering van apparatuur voor ruim 27 miljoen euro ²² aan het Russische aluminiumbedrijf Rusal, opgericht door een andere oligarch die goed is met Poetin: Oleg Deripaska. Hij werd in 2018 door de Amerikanen op een sanctielijst²³ gezet vanwege zijn nauwe banden met het Kremlin, en aantijgingen van omkoping, afpersing en banden met de georganiseerde misdaad. Nadat Deripaska in 2019 zijn meerderheidsbelang in Rusal opgaf, schrapte de Amerikaanse overheid het bedrijf van de sanctielijst, al heeft hij nog steeds 45 procent²⁴ van de aandelen van Rusals moederbedrijf.

Ook zien we in de openbare verzekeringspolissen van Atradius meerdere leveringen²⁵ van schepen door Damen Shipyards langskomen, en de levering van honderden ‘drachtige vaarzen²⁶’ aan Russische landbouwbedrijven door een vee-exporteur uit Leeuwarden. In 2016 maakte Atradius baggerwerkzaamheden van Boskalis mogelijk²⁷ bij een kerncentrale die het Russische bedrijf Titan-2 in Finland bouwde. Volgens de Finse publieke omroep ²⁸ Yle werd Titan-bestuurder Grigor Naginski verdacht van wanbeheer en toeëigening van publieke eigendommen. 

‘Je kan grote vraagtekens zetten bij de verzekeringen van Atradius voor deze deals zegt’, Leen Paape,²⁹ hoogleraar Goed Ondermingsbestuur aan Nyenrode. Atradius is er om de ‘BV Nederland’ te steunen, juist in landen waar de valuta kan instorten of betalingsproblemen op de loer liggen. ‘Dat wordt al heel snel grijs. Wanneer doe je het wel, wanneer niet?’ Maar in dit geval is het wat de hoogleraar betreft helder: ‘Dat deze personen op een Amerikaanse sanctielijst staan zou wat mij betreft een rode vlag moeten zijn.’ 

Nederlandse bedrijven springen in het gat

Het gekke is: Rusland is geen opkomende economie waar het nog maar afwachten is of de betaling wel plaats kan vinden. Atradius dekt echter niet alleen financieel-economische risico’s, legt Paape uit, maar ook politieke risico’s. Zoals bij mogelijke onteigeningen door de staat of een corrupt of instabiel regime. Bij zulk ‘politiek risico’ moeten Atradius en de Nederlandse staat extra voorzichtig zijn, zegt Paape, de deals in kwestie zijn immers extra risicovol omdat het oligarchen betreft die worden verdacht van corruptie. ‘Ze horen grondig onderzoek te doen naar dit soort zaken. Alleen maar stellen dat de Amerikaanse sancties niet gelden in Europa is echt te kort door de bocht.’

‘Atradius ondermijnt zo de Amerikaanse sancties’, zegt Heleen over de Linden³⁰, advocaat en expert op het gebied van sancties tegen Rusland. Het doel van die sancties was immers om het personen als Timtsjenko en Deripaska moeilijk te maken om handel te drijven, en nu springen Nederlandse bedrijven in dat gat. ‘Nu Europa vanwege de Russische inval in Oekraïne de sancties heeft aangescherpt, zijn we hier heel verontwaardigd dat veel oligarchen hun geld naar de Verenigde Arabische Emiraten hebben verplaatst’, zegt ze. ‘We vinden dat de Emiraten onze sancties ondermijnen, maar wij deden dus hetzelfde bij de Amerikanen.’

Atradius en de Nederlandse bedrijven in kwestie overtraden hiermee waarschijnlijk geen wetten, zegt Over de Linden. Als er geen Amerikaanse banken of bedrijven bij de transacties betrokken zijn, en er niet in dollars wordt betaald, zijn de deals meestal legaal. Maar Atradius opereert namens de Nederlandse staat, en dient dus een publiek belang, zegt Over de Linden: ‘Dat bedrijven hun eigenbelang nastreven is nog wel te begrijpen, maar de overheid had principiëler moeten zijn.’ 

‘Atradius overtreedt met deze verzekeringen bovendien zijn eigen anti-corruptiebeleid,’ zegt Joseph Wilde-Ramsing³¹, senior onderzoeker bij onderzoeksorganisatie SOMO. Hij is gespecialiseerd in de anti-corruptierichtlijnen van de internationale organisatie OESO³² waar Atradius onder valt. ‘Ik kan me niet voorstellen handel met zulke controversiële personen verzekerden,’ zegt hij. ‘Dan hebben ze of het onderzoek niet zorgvuldig ³³ gedaan, of de controverses ³⁴ door de vingers gezien.’

De vraag rijst: waarom zegt de overheid niet gewoon ‘nee’ tegen een verzekering van een lading compressors, als ze zich in zoveel bochten moet wringen om wel akkoord te geven? Die vraag beantwoordt³⁵ Atradius Dutch State Business niet: de staatsverzekeraar zegt in een reactie ‘vanwege privacy en bedrijfsgevoeligheid’ niet op individuele transacties in te gaan. Atradius zegt verder per transactie een afweging te maken ‘of extra onderzoek nodig is’, en wijst erop dat Amerikaanse sancties niet bindend zijn voor Europese bedrijven. De overheid verzekert sinds de oorlog in Oekraïne geen projecten meer in Rusland of Belarus. Het ministerie van Financiën stelt in een reactie dat het de sancties van de VN, de EU en Nederland volgt. Dat de Atradius-verzekeringen van deals met Timtsjenko’s bedrijven de Amerikaanse sancties ondermijnen, noemt het ministerie ‘niet juist’.

Bluewater Energy Services, dat in 2014 offshore-apparatuur leverde aan Timtsjenko’s bedrijf zegt³⁶ dat het na onderzoek concludeerde dat de Amerikaanse sancties niet op deze levering van toepassing waren. De andere bedrijven wiens deals met Timtsjenko Atradius verzekerde, waren niet bereikbaar voor commentaar. 

De deals mogen dan niet onwettig zijn, hypocriet zijn ze wel, zegt sanctie-expert Over de Linden. Ze is verbaasd dat de Nederlandse staat dit soort leveringen bleef steunen. Sinds het neerhalen van de MH17 spreekt de regering zich in toenemende felheid uit over het Russische regime, zegt ze.

Maar op de achtergrond bleef het belang van de BV Nederland toch groter. Ook na het neerhalen van de MH17, na de annexatie van de Krim en na de oorlog in Oost-Oekraïne in 2014, bleef de deur wagenwijd openstaan voor Russisch gas en bleven Nederlandse bedrijven bijdragen aan de Russische fossiele sector. En de overheid bleef dus ook verzekeringen afgeven aan Nederlandse bedrijven voor overeenkomsten met een boezemvriend van Poetin. Over de Linden is er kort over: ‘Dit is meten met twee maten.’