Je hoort het niet, maar vanuit de woonkamer van Pieter Limbeek schieten in je ooghoek continu auto’s, vrachtwagens en bussen voorbij. In de spits zoeven hier drieduizend voertuigen langs¹. Voor hem is het een levend schilderij, al die auto’s die langs het raam voorbij flitsen. ‘Als ik daar op het stoeltje zit, vind ik dat heerlijk om te doen. Auto’s kijken, prachtig’, zegt Limbeek, terwijl zijn vrouw met hun kleinzoon op de bank speelt.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Het gloednieuwe huis van Limbeek staat, samen met negen vergelijkbare nieuwbouwwoningen, aan de Diepeveenheem. Daar, op achttien meter van de drukke Rondweg-Oost in Veenendaal trok de 55-jarige Limbeek vorig jaar samen met zijn vrouw in de seniorenwoning, een plek waar ze oud kunnen worden.

Projectontwikkelaar Kelderman Bouw bouwde de woning van Limbeek samen met de andere huizen in plaats van een geluidswal², zo beschermen ze de gehele achterliggende wijk tegen geluidsoverlast. Om het geluid tegen te houden kunnen Limbeeks ramen aan de voorzijde niet open - een ‘dove gevel’ heet dat. Twee vliegen in één klap, want de woningen vangen ook de uitlaatgassen op, het huis hangt vol met zogeheten ‘ventilatieventielen’ die zijn aangesloten op het luchtfiltersysteem. Dit jaar komt zijn huis nóg dichter bij de weg te staan, de weg zal worden verbreed met twee extra rijbanen.³

Wegen zijn, naast industrie en landbouw, de belangrijkste vervuilers van de lucht.⁴ Verbranding van benzine en diesel zorgt voor fijnstof en stikstofdioxide, evenals slijtage van de banden en remmen van auto’s. Die kleine deeltjes komen in de lucht terecht en dringen via de luchtwegen het lichaam binnen, waar ze ontstekingsreacties veroorzaken. Niet iedereen merkt dat direct, maar mensen die er gevoelig voor zijn, omdat ze bijvoorbeeld op leeftijd zijn of al een luchtwegaandoening hebben, wel. ‘Het begint heel lokaal, in de longen zelf. Je gaat hoesten, krijgt een piepende ademhaling of wordt benauwd’, zegt Ismé de Kleer, kinderlongarts in het Franciscus Gasthuis & Vlietland in Rotterdam.

Maar het effect blijft niet lokaal. ‘Er zijn deeltjes fijnstof die zo klein zijn dat ze bij inademing meteen vanuit de longen in het bloed worden opgenomen en zo dus echt alle organen bereiken’, legt De Kleer uit. Zelfs hele lage concentraties in de lucht beschadigen de gezondheid. Zo kan het dat duizenden kinderen per jaar astma krijgen als gevolg van luchtvervuiling⁵, ondanks schonere motoren en een toename van elektrisch rijden. Ook is een op zes beroertes en een op de dertien hartinfarcten in Nederland te wijten aan verontreinigde lucht⁶.

Daarom zegt de GGD: houd mensen weg van de meest vieze plekken naast een drukke weg⁷. Investico bracht vorig jaar al in kaart hoeveel scholen, kinderdagverblijven, verpleeghuizen en sportvelden te dicht bij drukke wegen liggen⁸. Maar juist mensen die extra kwetsbaar zijn voor vervuilde lucht, zoals ouderen, kinderen en zieke mensen, zijn veel thuis. Woningen zijn daarom zo mogelijk nog van groter belang. ‘Thuis hebben mensen de meeste blootstelling aan luchtvervuiling’, zegt Marieke Dijkema van de GGD, die al jaren onderzoek doet naar luchtkwaliteit en voorzitter is van de landelijke werkgroep Luchtkwaliteit en Gezondheid. Op basis van wetenschappelijk onderzoek bepaalt de gezondheidsdienst wat de minimale afstand tot een drukke weg moet zijn. Afhankelijk van de verkeersdrukte en het soort weg is de richtlijn: minimaal 25, 50 of 150 meter afstand⁹.

Dat is echter slechts een advies. En ook de wettelijke regels voor fijnstof en stikstofdioxide vanuit de Europese Unie zijn zo soepel dat de lucht in vrijwel heel Nederland daaraan voldoet. Zelfs op plekken vlak naast de snelweg. Door de ruime wettelijke kaders kunnen gemeenten en ontwikkelaars ongemoeid nieuwe huizen bouwen op plekken waar de lucht vervuild is, plekken waar de luchtkwaliteitseisen van de Wereldgezondheidsorganisatie vaak ver worden overschreden¹⁰.

80 duizend mensen te dicht bij een weg

Investico zocht uit hoeveel huizen de komende jaren te dicht op vervuilende wegen worden gezet. In welke gemeenten staan de meeste woningen aan een drukke weg? Wat voor woningen zijn dat? En wonen kopers of juist huurders op de meest ongezonde plekken?

Voor dit onderzoek analyseerden we duizenden woningbouwplannen, verkregen via Cobouw Bouwberichten, onderdeel van vakblad voor de bouw Cobouw¹¹. Investico werkte voor dit onderzoek voor De Groene Amsterdammer en Trouw samen met EenVandaag, De Gelderlander, Tubantia, De Stentor, Leidsch Dagblad, Noordhollands Dagblad, Vers Beton en de Onderzoeksredactie Brabant (BN DeStem, Brabants Dagblad, Eindhovens Dagblad).

Bijna 40 duizend woningen worden de komende jaren te dicht bij drukke wegen gebouwd, blijkt uit onze data-analyse. Met gemiddeld 2.1 personen per huishouden¹² betekent dit dat bijna 80 duizend mensen te dicht bij een weg gaan wonen. Het gaat om 204 nieuwbouwprojecten waarvoor gemeenten allemaal goedkeuring hebben gegeven. En dat worden er vermoedelijk een stuk meer, veel woningbouwplannen zijn nog in de maak. Bovendien betekent een nieuwe woonwijk vaak ook extra wegen en worden bestaande wegen drukker.

Ruimte voor inspraak of advies door de GGD is er niet altijd. En zelfs als de GGD wel een rol heeft, slaan gemeenten het advies soms alsnog in de wind. ‘We moeten bouwen en dit is echt de beste locatie, zeggen gemeenten dan nadat wij hebben gezegd dat we het echt geen goed idee vinden’, zegt GGD’er Dijkema.

Zo kan het dat er verspreid door het land nieuwe woningen in vervuilde zones worden gezet. Op de kaart van Nederland duiken ze op rond grote én kleinere stedelijke gebieden, met namen die een lommerrijk uitzicht beloven, zoals Hyde Park, Natuurzicht, Clubhouse Boompjes en Urban Woods.

Gemeenten die woningen te dicht bij een weg bouwen, zetten gemiddeld bijna een vijfde van die huizen naast de weg. In Zoeterwoude, Oegstgeest en Huizen worden zelfs bijna alle nieuwe huizen naast een drukke weg gezet¹³. Het gaat dan vaak om grote wooncomplexen, zoals Sublimes in Oegstgeest op 48 meter afstand van de N206. Of The Hill in Zoeterwoude op 39 meter van de A4, en niet op een heuvel. ‘Voor levensgenieters op een dynamische locatie’, schrijft Fides Makelaars over dit project in kapitalen op de website¹⁴.

Binnen de regio Haaglanden¹⁵ worden relatief de meeste woningen te dicht bij de weg gebouwd. Met in totaal twintig bouwprojecten, goed voor 40 duizend nieuwe woningen, zet de regio de komende vier jaar 7500 huizen te dicht bij een drukke weg. Zoals de woontorens die op de plek van woonboulevard Megastores komen in de Haagse wijk Laak.

Door ruimtegebrek ziet de GGD dat gemeenten en ontwikkelaars steeds meer naar dit soort plekken uitwijken. Volgens senior projectontwikkelaar Jan Straub van de gemeente Amsterdam kunnen ze er in theorie wel voor kiezen om niet in de ‘gevarenzone’ te bouwen. ‘Maar dan blijft er niks over. Dan kunnen we geen huizen meer bouwen in de stad.’ De gemeente Amsterdam probeert via het aanleggen van tunnels of het terugdringen van verkeer bewoners zoveel mogelijk af te schermen van vervuilde lucht. Maar uiteindelijk is het geen wettelijke verplichting.

Veel gemeenten die Investico om een reactie vraagt, verwijzen dan ook naar de wettelijke normen waar ze aan voldoen. Dat de seniorenwoningen in Veenendaal bijvoorbeeld niet voldoen aan de GGD-norm is bij de gemeente bekend, maar de woningen ‘dragen bij aan de landelijke woningbouwopgave’ en ‘passen binnen de wettelijke normen’. De gemeente Zoeterwoude laat in een reactie weten dat het de enige beschikbare locaties waren tussen twee verstedelijkte gebieden, die voldeden aan de ruimtelijke eisen die gesteld worden vanuit provinciaal beleid. Ook Arne-Jan Vos, raadslid voor D66 in Oegstgeest zegt: ‘Naast de weg is niet het gezondste stukje, maar anders kan je nergens bouwen.’ Bovendien, zegt Vos, is de gemeente niet verantwoordelijk voor gezondheidsproblematiek. ‘Corporaties moeten hier wat aan doen’.

De Bredase wethouder Peter Bakker zegt eveneens te voldoen aan de wettelijke norm. ‘Mensen zijn ook zelf verantwoordelijk goed te kijken waar ze gaan wonen. Als je ‘s zomers weer in je tuin gaat zitten moet je daar misschien even over nadenken.’ Directeur Femke Dingemans van de Brabantse Milieufederatie ziet dat anders. ‘Als je willens en wetens de bouw van huizen toestaat op een ongezonde plek, ben je verantwoordelijk. Dan kun je wel zeggen dat het wettelijk is toegestaan, maar bewoners kunnen zeggen: ‘Er lag al een GGD-richtlijn en nu ben ik ziek’.’

Uit onze data-analyse blijkt nog iets. Veruit de meeste woningen in zones dicht bij vervuilende wegen zijn huurwoningen. Het gaat om twee derde van de huizen, terwijl het percentage huur van alle toekomstige bouwplannen nog geen 60 procent is. Met name huurhuizen in het middensegment en de vrije sector staan te dicht bij de weg¹⁶. ‘Daar kun je de maximale winst krijgen’, zegt planoloog Mendel Giezen van de Universiteit van Amsterdam. ‘Dan bouw je op goedkope grond en kun je nog steeds hoge huur vragen.’

Een vijfde van de bouwplannen dicht op een weg zijn projecten met zowel sociale huur als vrije sector of koop. Uit de plannen is niet altijd af te leiden waar welke huizen precies komen te staan, maar in verschillende gevallen zien we dat sociale huurders op de meest ongezonde plekken komen te wonen. In Almere bijvoorbeeld. Daar worden weliswaar slechts 224 van de ruim 9 duizend nieuwe huizen te dicht op de weg gezet, maar dat zijn allemaal sociale huurhuizen¹⁷. Of in Amsterdam, waar het wooncomplex Ivy in de steigers staat voor zowel sociale huur als vrije sector. Alle sociale huurders gaan aan de wegzijde wonen, langs de Klaprozenweg, terwijl de andere huurders ook zullen uitkijken op het groen aan de andere kant van het gebouw.¹⁸ En in Zoeterwoude worden kopers eveneens meer afgeschermd van uitlaatgassen, in dit geval door een tunnelbak. De sociale- en middenhuurders niet, die wonen voorbij de uitgang.

De corporatie van dit project, Habion, die binnenkort 120 sociale huurwoningen gaat verhuren aan 65-plussers, laat in een reactie weten dat de nabijheid van de snelweg ‘uiteraard’ is meegenomen. Maar volgens de corporatie is luchtkwaliteit in ruimtelijke planvorming meestal niet het hoofddoel of thema. ‘Dit moet ook vaak concurreren met andere belangen als economie, wonen en mobiliteit’.

Sociale huurders komen niet altijd op de ongezondste plek, zegt de gemeente Amsterdam. Als de gemeente grondeigenaar is kan ze bijvoorbeeld beter beïnvloeden welke woningen wáar komen te staan. Zoals bij een nieuwbouwwijk op Zeeburgereiland, waarbij de sociale huur zowel aan de doorgaande weg als aan het IJ, met het mooiste uitzicht is geplaatst.

‘De mooie plekken zijn meestal niet voor ons bestemd’, zegt Thijs Boers van De Alliantie, die betrokken is bij vier andere bouwprojecten van de 204 projecten in onze lijst. ‘Sociale woningbouw moet goedkoop, dus wij krijgen de stukjes grond toegewezen die minder opbrengen. We zijn meestal afhankelijk van wat de gemeente ons aanbiedt. We kunnen dan wel nee zeggen, maar dan bouwt niemand de sociale huurwoningen.’

Boers is bekend met de richtlijn van de GGD, maar houdt er ‘eerlijk gezegd’ geen rekening mee. ‘Beschikbaarheid is nu belangrijker dan kwaliteit. Wij willen vooral zorgen dat er zoveel mogelijk woningen bijkomen, dan accepteren wij ook soms dat het een beetje langs het randje is, want dan hebben we er weer 100 huizen bij. En we bouwen alles binnen de kaders van de vereiste normen.’

‘Er zit nu eenmaal een prijsprikkel in dit systeem’, legt Edwin Buitelaar uit, hoogleraar grond- en vastgoedontwikkeling aan de Universiteit Utrecht. Grond naast een drukke weg is immers goedkoper. ‘Op huurwoningen heeft de locatie minder invloed dan op koopwoningen’, zegt Buitelaar. De prijzen van huizen in de huursector worden grotendeels bepaald door een puntenstelsel, waar de locatie nauwelijks in wordt meegenomen. Op de prijs van een koophuis heeft de locatie meer invloed, net als bijvoorbeeld de negatieve effecten van geluid en andere omgevingsfactoren. Dan is de keuze voor een projectontwikkelaar snel gemaakt.

Veel van de net gebouwde huizen langs de weg hangen vol met luchtfilters. De eerste keer dat David¹⁹ de filters in zijn appartement in Zoeterwoude verving, waren ze roetzwart. ‘Toen was ik wel blij dat ze er zitten’, zegt hij terwijl hij de deur achter zich dichttrekt. In een lichtgrijze spijkerbroek met daarop een donkergrijze jas loopt Van der Wal de galerij over. ‘Ik heb verder geen last van de weg’, zegt hij. ‘Alleen een raam openzetten durf ik eigenlijk niet’. Elk half jaar vervangt hij de filters, zijn buurvrouw doet dat eens in de twee jaar. Ook in het huizenrijtje in Veenendaal, met de seniorenwoning van Limbeek, vervangt de ene bewoner de luchtfilters vaker dan de ander. Sommigen stofzuigen de filters tussendoor.

Wat bewoners vaak niet weten, is dat luchtfilters zelden werken, vanwege bijvoorbeeld een verkeerde installatie, niet gedichte kieren of te weinig vervanging. ‘In een laboratorium werkt een filter best goed, maar zie dat in de praktijk maar na te bootsen’, zegt Dijkema van de GGD. En een geluidswal dan? ‘Tegen geluid werkt dat heel goed, maar de lucht stopt niet bij zo’n wal, die gaat er gewoon overheen’, zegt Dijkema. ‘Vlak achter de wal is het ietsje schoner. Daarna is er juist een bult van viezere lucht.’

Toch zijn er oplossingen die wél werken om vervuilde lucht weg te houden bij huizen, zoals een ‘bufferzone’ van kantoren of een parkeerterrein²⁰. Maar dat is aan de Graaf Alardsingel in Lent, een plaats net buiten Nijmegen, precies niet gebeurd. Meerdere bewoners van de vijftig nieuwe sociale huurhuizen doen vanwege de uitstoot en het geluid de ramen aan de kant van de weg niet open. Of in ieder geval niet tijdens de spits. Achter de huizen staat een parkeergarage, en daar weer achter koopwoningen en andere sociale huurhuizen. Niet de parkeergarage of winkels dienen hier als ‘buffer’, maar de sociale huurwoningen.

‘Ik heb er wel moeite mee’, zegt bewoner Sonja Kaandorp, ‘dat wij als sociale huur als een soort geluidsmuur moeten dienen voor de rest van de wijk. En het is natuurlijk ook niet heel fijn om het raam open te hebben met alle fijnstof die binnenkomt. Bovendien wordt er hier vaak geen vijftig gereden maar zeventig.’ Toch wil Kaandorp ‘s nachts een beetje frisse lucht. ‘Dat betekent oordoppen in en fijnstof happen.’

Vastgoedontwikkelaar VanWonen, die voor dit project samenwerkt met AM Gebiedsontwikkeling, laat weten dat ze rekening hebben gehouden met ‘alle relevante wetgeving en gemeentelijke normen’. Op de vraag waarom alleen sociale huurwoningen langs de weg staan, antwoordt de vastgoedontwikkelaar dat er ook sociale huurwoningen op andere plekken in de wijk staan. Volgens de woningcorporatie Portaal ligt de verantwoordelijkheid bij de gemeente. ‘De overheid moet de zorg dragen voor de luchtkwaliteit’. De gemeente Nijmegen zegt in een reactie de GGD-normen zoveel mogelijk na te streven. Maar 'met een flinke bouwopgave en beperkte ruimte, is een afstand van 25 meter tussen nieuwbouwwoningen en drukke wegen niet altijd haalbaar.' De parkeergarage staat achter de rij huizen zodat die ‘zo dicht mogelijk bij het nieuwe winkelcentrum’ staat.

Nood breekt wet

Toch zijn de meeste mensen die we spreken blij met hun woning gelegen naast een drukke verkeersweg. Ze zijn allang blij dat ze een sociale huurwoning hebben bemachtigd. ‘Er was niets te kiezen, ik stond al acht jaar op de wachtlijst’, zegt Ferry Adams, die aan de Rondweg Noord woont, de uitvalsweg van de A1 bij Amersfoort. Een dertigjarige man die verderop woont ‘pakte wat hij pakken kon’. Hetzelfde geldt voor Sonja Kaandorp uit Lent, die een half jaar noodgedwongen bij haar zus woonde. Weer een ander stond al tien jaar op de wachtlijst. Ja, hij had best ergens anders willen wonen, ‘als hij een keuze had’.

Kinderlongarts De Kleer schudt haar hoofd als ze hoort dat huurwoningen in verhouding vaker dicht bij wegen worden gebouwd. ‘De kwetsbaarste mensen worden zo dubbel geraakt.’ De Kleer heeft veel patiënten met ernstige luchtwegklachten, en luchtvervuiling speelt daarbij een grote rol. Ze geeft hen, naast medicijnen, tips hoe ze hun klachten kunnen verminderen, maar zeker een paar keer per jaar komt ze tot de conclusie dat er maar één advies overblijft: verhuizen²¹. Longarts en voorzitter van de longartsenvereniging NVALT Leon van den Toorn vreest voor toenemende ongelijkheid. ‘Door de goedkoopste woningen op de slechtste plekken neer te zetten, gaan er mensen op ongezonde plekken wonen, in huizen die vaak al geen gezonde omgeving vormen, vanwege vocht en schimmel’, zegt Van den Toorn. ‘Zo wordt de gezondheidskloof alleen maar groter.’²²

Lokale overheden stimuleren projectontwikkelaars zoveel mogelijk te bouwen binnen bestaande stads- en dorpsgrenzen, ver weg van natuur en landbouwgebieden²³. Denk bijvoorbeeld aan een bedrijventerrein dat op de schop gaat²⁴. ‘Tja, dan is het moeilijk om niet in de buurt van een grote weg te komen’, zegt planoloog Giezen. ‘We zoeken de hoekjes op.’

Voor de komende zes jaar heeft demissionair minister Hugo de Jonge nog ruim 800.000 nieuwe huizen gepland²⁵, en dat zal de nieuwe regering doorzetten. In het hoofdlijnenakkoord wordt een coördinerend minister beloofd, die regie voert op de ruimtelijke ordening en op waar hoeveel woningen gebouwd moeten worden²⁶.

Maar al die nieuwe woningen hoeven niet pal naast een drukke weg te staan, zegt Giezen. We kunnen gebieden opnieuw indelen. ‘Je kunt bijvoorbeeld ook de intensieve veeteelt afbouwen, daar krijg je ruimte voor terug’, zegt hij. ‘Of je kunt meer inzetten op het verminderen van verkeer.’ Dan zouden er niet alleen minder wegen nodig zijn, maar is er ook minder uitstoot - het uiteindelijke doel van gezondheidsorganisaties.

Maar tot die tijd zullen ontwikkelaars, gemeenten en corporaties de randen van bebouwde gebieden opzoeken en tegen wegen aan blijven bouwen. Luchtkwaliteit delft tot nu toe telkens het onderspit bij bouwplannen. Giftige verkeersuitstoot speelt amper een rol bij nieuwbouw en verdwijnt onderop een stapel wél verplichte bouwregels, die ontwikkelaars - soms bijna trots - opsommen: grondwatertesten, stikstofuitstoot, onderzoeken naar archeologische resten, vleermuisnesten, dassenburchten²⁷. Nog afgezien van elektriciteitsmasten die in de weg staan²⁸, of windmolens die te veel slagschaduw veroorzaken²⁹. En als de nabijheid tot een drukke weg überhaupt een wettelijke rol speelt, gaat het niet om luchtkwaliteit maar om geluid, zegt Dijkema van de GGD. ‘Dat is wettelijk veel strenger vastgelegd.’