Uitbater Ron de Wit (61) van Grand Café Alba’s aan het Vlaardingse havenfront¹ had het mooi voor elkaar, dacht hij. Vorig jaar begon hij zijn nieuwste zaak; mooi gelegen met een terras aan het water; zeven dagen per week open en op zondag live muziek. Toen half maart de lockdown werd afgekondigd, was hij nog vol goede moed. ‘De regering zei, “we gaan iedereen helpen”, dus mij ook, dacht ik.’ Hij doet een beroep op overheidssteun voor zijn loonkosten en vaste lasten en vraagt een noodkrediet aan bij de gemeente.

Anderhalve maand later blijkt die compensatie neer te komen op 65 procent van de werkelijke personeelskosten. De vierduizend euro compensatie voor vaste lasten en een voorschot van een magere duizend euro van de gemeente, zijn nauwelijks genoeg voor een halve maand huur. ‘Die duizend euro heb ik maar gebruikt om boodschappen te doen.’

Met overheidssteun alleen gaat hij het niet redden, beseft De Wit, dus gaat hij naar de bank. ‘Iedereen dacht: dit is heel even een dingetje. Maximaal twee maanden, met een kleine lening kan ik het overbruggen.’ De drie weken daarop blijft het echter stil; dan volgt de afwijzing. De ondernemer komt niet in aanmerking omdat hij geen lopend krediet heeft, krijgt hij te horen. Voor zijn bank is hij een ‘nieuwe klant’, ook al bankiert hij er al jaren.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Als hij later de bank nog eens belt, blijkt het ook problematisch dat hij het afgelopen jaar geen winst heeft gemaakt. ‘Natuurlijk niet! Ik heb een beginnend bedrijf, het eerste jaar boek je verlies, dat is toch logisch?’ De voorzichtige opening van de horeca begin deze maand, brengt geen verlichting. De 30 duizend euro huurachterstand is dan al niet meer in te halen. Op 9 juni vraagt Grand Café Alba’s het faillissement² aan. ‘Het zou mijn pensioen worden, maar het wordt een molensteen om mijn nek.’

Weinig steun voor MKB

Terwijl grote bedrijven miljarden aan staatssteun krijgen, komt het midden- en kleinbedrijf er in het begin van de coronacrisis karig vanaf. KLM³ krijgt minimaal 2 miljard, en ook scheepsbouwer Royal IHC⁴, dat al voor de crisis in de problemen zat, krijgt volop extra steun. Afhankelijk van de sector kunnen andere ondernemers de eerste drie maanden slechts rekenen op een tegemoetkoming van vierduizend euro. Veel horecabedrijven⁵ krijgen bovendien in de praktijk minder van hun loonkosten vergoed dan de beloofde 90 procent. Verder moeten kleine ondernemers het doen met uitstel van belastingen en van aflossing voor hun eventuele kredieten bij de bank.

Ondernemers die daar niet genoeg aan hadden, konden zich volgens het kabinet melden bij hun bank voor een ‘corona-krediet’ met staatsgarantie. Maar heel weinig bedrijven profiteerden daarvan, blijkt uit onze reconstructie. Van de bijna 400 duizend bedrijven⁶ met tussen de 2 en 50 medewerkers⁷ die Nederland telt, belden naar schatting tienduizenden⁸ de bank. Maar een paar duizend⁹ kregen een noodkrediet. Waar grotere bedrijven¹⁰ in totaal 11 miljard¹¹ kregen uitgeleend, moeten de kleine bedrijven het doen met in totaal 650 miljoen¹² euro. Omdat de staat alleen hoeft bij te springen als bedrijven hun lening niet kunnen afbetalen, is het verwachte ‘schadebedrag’ slechts 203 miljoen.¹³

Het kabinet wist van begin af aan dat de regeling voor kleine bedrijven niet zou werken, blijkt uit een reconstructie door platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw. Al bij het optuigen van de garantieregeling waarschuwden bankiers het ministerie van Economische Zaken en Klimaat daarvoor. Niettemin noemde minister Wiebes de regeling bij de start ‘een erkende toegangspoort naar kredieten’ voor bedrijven in door corona getroffen sectoren zoals de horeca en detailhandel.¹⁴

Begin deze maand startte eindelijk een regeling die wel speciaal op kleine kredieten is gericht. Maar veel schade is dan al aangericht. Hoewel het aantal faillissementen nog meevalt, keren veel ondernemers zichzelf geen loon meer uit en doen geen investeringen¹⁵ meer. Een op de vijf¹⁶ vrezen de komende maanden alsnog een faillissement. 

In landen als Duitsland¹⁷ en Zwitserland konden kleine ondernemers wél direct aanspraak maken op ruime kredieten met volledige staatsgarantie. Maar het kabinet, met het ministerie van Financiën voorop, wilde per se dat de banken de kredietbeoordeling op zich zouden nemen. De bank moest van het kabinet ook risico dragen, dus bleef de staatsgarantie beperkt. Dat de regeling een flop werd, bleef onder de radar. 

Hoge verwachtingen

‘Liquiditeit, liquiditeit, liquiditeit. In iedere crisis is geld in kas in eerste instantie het grote vraagstuk’, vertelt Thomas Grosfeld, beleidsmedewerker van bedrijvenkoepel VNO-NCW, aan de telefoon. Na koortsachtig overleg besluiten het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, de banken en ondernemersverenigingen VNO-NCW, MKB Nederland en Ondernemend NL half maart¹⁸ om de al bestaande Borgstelling MKB-kredieten (BMKB) te verruimen. Met deze noodkredieten kunnen bedrijven de lockdown overbruggen.

De BMKB-regeling bestaat al twintig jaar¹⁹ en is bedoeld om ‘in de kern gezonde’ mkb-bedrijven te helpen aan een lening bij de bank.²⁰ Normaal staat het Rijk garant voor ongeveer de helft van de lening, met corona wordt dat uitgebreid naar ongeveer tweederde. ²¹

Minister Eric Wiebes en staatssecretaris Mona Keijzer van Economische Zaken prijzen de corona-kredieten bij de lancering aan als panacee voor bedrijven die geraakt worden door het coronavirus, zoals de evenementenbranche, de horeca, het toerisme en de detailhandel.²² Bedrijven kunnen ’tegen aantrekkelijke voorwaarden geld krijgen om de moeilijke tijd die eraan komt te overbruggen’, zegt Keijzer.²³ 

Ook bankbestuurders wekken in de media hoge verwachtingen. ‘Banken zijn naar mijn oordeel nu een deel van de oplossing, en niet langer een deel van het probleem’, zegt CEO van ABN Amro Kees van Dijkhuizen tevreden tegen NRC. Zijn collega Wiebe Draijer van de Rabobank noemt de banken ‘hét kanaal’ om het geld snel te krijgen waar het nodig is.²⁴ In tweewekelijkse persberichten geeft de Nederlandse Vereniging van Banken hoog op over de miljarden waarmee ze ondernemend Nederland tegemoet komt.

Kleinste bedrijven komen er meest bekaaid vanaf

Wat in dit media-offensief ondersneeuwt, is dat de BMKB-regeling mislukt. Na drie maanden²⁵ crisis hebben slechts ongeveer 3750 bedrijven²⁶ een BKMB-lening gekregen, voor in totaal 650 miljoen euro. ‘De regeling is fors tegengevallen’, zegt Leendert-Jan Visser van belangenclub MKB Nederland. Ook een woordvoerder van de Nederlandse Vereniging van Banken moet toegeven dat ‘iedereen wel kan zien dat het niet om heel spectaculaire aantallen gaat.’ 

Hoeveel bedrijven de BMKB-lening níét krijgen, weet de bankenvereniging niet. Wie in een vroeg stadium afhaakt wordt niet als aanvrager geregistreerd. Toch sprak alleen Rabobank eind maart al van 13 duizend verzoeken om een noodkrediet.²⁷ Belangenclub MKB Nederland schat dat zich op dat moment al minstens dertigduizend mkb’ers bij de banken hebben gemeld. Volgens enquêtes van Ondernemend NL krijgt slechts 1 op de 8²⁸ aanvragers de lening.²⁹

Het aantal aanvragen vlakt daarna snel af.³⁰ Ook het mondjesmaat versoepelen³¹ van de voorwaarden van de BMKB-regeling doet het aantal verstrekte kredieten nauwelijks stijgen.³² Gedesillusioneerde ondernemers lijken het niet eens meer te willen proberen. Zo vreest driekwart van de deelnemers aan de ONL-enquêtes liquiditeitsproblemen, maar denkt minder dan een vijfde daarvoor bij de bank terecht te kunnen.³³ 

De kleinste bedrijven komen er het meest bekaaid van af. En zij profiteren ook nauwelijks van het uitstel van aflossing op bestaande leningen, omdat ze vaak juist geen lopende leningen³⁴ hebben.  Bovendien geldt dat uitstel voorlopig maar voor 6 maanden, terwijl een BMKB-lening in vier jaar mag worden terugbetaald. ³⁵

Een lening blijft een lening

Karin van Kooten is een van de ondernemers die geen BMKB-lening krijgt. Ze is eigenaar van danscentrum Dans Hotspot, met vestigingen in Wormerveer en Zaandam. Van Kooten en haar docenten verzorgen sinds 2012 lessen in partnerdans voor inmiddels zo’n 300 leerlingen. Corona legt die lessen abrupt stil. ‘We moesten een nieuwe stijl bedenken: dansen op twee meter afstand.’ Ondertussen lopen de kosten door: de huur, de gemeentelening voor de fundering, afbetaling van de prachtige houten dansvloer. 

Ze meldt zich na de lockdown bij haar bank. ‘Er was gezegd dat banken nu heel coulant waren’, vertelt ze monter. ‘Dat ze ruimte hadden gekregen van de overheid, een soort van borgregeling. Dan moet dat voor mij ook kunnen, dacht ik.’ Dat valt tegen. ‘Ik had geen lopend krediet en had een periode met achterstanden gehad. Dus kwam er geen hulp.’

Ook de Vlaardingse cafébaas Ron de Wit had nog geen schuld bij de bank, waardoor de bank niet kon beoordelen of De Wit wel schuld aankon. Dat is een structureel probleem. De tijd dat de bakker op de hoek voor een lening bij de bank terecht kan, ligt lang achter ons. Nederland bungelt helemaal onderaan³⁶ in de eurozone als het aankomt op bancaire financiering van het bedrijfsleven, stelde het Centraal Planbureau³⁷ vorig jaar vast. Dat geldt nog sterker voor het ‘kleinbedrijf’: van hun aanvragen wordt 25 procent minder toegekend dan in de ons omringende landen.³⁸ En dat terwijl het Nederlandse mkb volgens het planbureau relatief gezond³⁹ en winstgevend is. 

De Nederlandse banken hebben simpelweg niet meer het benodigde personeel en de kennis om de noodleningen te beoordelen.⁴⁰ ‘Naar buiten toe zeggen banken altijd dat ze op het MKB gericht zijn’, schampert Mirjam Bink van Ondernemend NL. ‘Nu ook weer. Maar aan de achterkant zijn ze daar helemaal niet op ingesteld’. Zelfs aan bedrijven die de bank al wel goed kent, worden hoge eisen gesteld, alsof corona niet bestond. ‘Het was eigenlijk geen crisisregeling’, zegt directeur Leendert-Jan Visser van MKB Nederland. ‘De beoordeling door de banken was eigenlijk niet anders dan normaal’. 

Een lening blijft namelijk een lening. ‘Het feit dat de overheid voor 67 procent garant staat, neemt niet weg dat het uiteindelijk wel terugbetaald moet worden’, benadrukt een beleidsmedewerker⁴¹ van de Nederlandse Vereniging van Banken. De banken moeten controleren of de onderneming ‘in de kern gezond is’ en ‘continuïteitsperspectief’ heeft. Ze eisen een liquiditeitsprognose,⁴² maar in corona-omstandigheden is die vrijwel onmogelijk te maken. 

Zo maakte de corona-regeling de kleine kredieten eerder minder aantrekkelijk, dan meer. ‘De BMKB-regeling is een enorme administratieve rompslomp’, verzucht Lex van Teeffelen, lector ondernemingsfinanciering aan de Hogeschool Utrecht. ‘Een garantstelling helpt niet als de bank van alles en nog wat moet bekijken.’ En dat treft juist ondernemers die een bescheiden krediet vragen, omdat de kosten voor het verstrekken van de lening dan te hoog zijn, legt Patty Zuidhoek, directeur zakelijk van Triodos Bank, uit. ‘Je kunt als bank niet rendabel de werkwijze van grote bedrijven voor deze sector kopiëren’. Om dan toch uit de kosten te komen, zou de bank rentes moeten rekenen die de ondernemer niet kan dragen.

Het Centraal Planbureau⁴³ vond in een studie naar de ‘gewone’ BMKB-regeling uit 2015 al ‘dat grotere mkb-bedrijven er relatief meer gebruik van maken’. Ook het ministerie van Economische Zaken kon niet vaststellen of de regeling überhaupt wel een effect heeft op de beslissing van de bank om een lening te verstrekken.

De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, de uitvoeringsorganisatie van Economische Zaken, heeft hard gewerkt om de regeling zo soepel mogelijk te laten verlopen, zegt een medewerker die graag anoniem wil blijven. ‘Er is een speciaal webportal voor de banken en we hebben werkafspraken gemaakt over snel toetsen.’ Hij denkt dat de banken vooral niet toegerust waren op ’tien keer zoveel klanten als normaal’. Maar hij zegt ook onomwonden: ‘De BMKB-regeling is niet het geëigende instrument voor zulk soort kleine kredietverstrekkingen. We weten dat de banken hem zelden voor kleine kredieten inzetten.’

Wiebes wist van mankementen

Kleine ondernemers zijn dus massaal lekker gemaakt met een lening waarvoor ze helemaal niet in aanmerking kwamen. Volgens insiders had het ministerie dat niet alleen móéten weten toen ze de noodregeling instelde – het wist het ook. ‘Ik heb meteen aan het begin al tegen het ministerie gezegd: dit gaat niet werken voor kleine ondernemers’, zegt Patty Zuidhoek van Triodosbank. Toen minister Wiebes trots over een toegangspoort naar krediet sprak, wist hij al dat die potdicht zou blijven voor kleine bedrijven.⁴⁴

Het ministerie is de bedoeling van de regeling inmiddels aan het bijkleuren. Waar het bij de lancering over de BKMB-regeling sprak als ‘essentieel⁴⁵ voor de liquiditeit van kleine ondernemers’, is de reactie nu dat die slechts was bedoeld ‘om de kredietverlening op gang te houden.’ Op de vraag of de regeling aan de verwachtingen heeft voldaan, komt geen antwoord. Benadrukt wordt dat EZK ‘ook direct de kleine ondernemer op het netvlies had, getuige bijvoorbeeld de TOGS-regeling’. Dat is de vierduizend euro waar Ron de Wit nog geen halve maand huur van kon betalen.

Zwitserland

Hoe anders deden ze het in het land van de 121 banken. In Zwitserland⁴⁶ werd eind maart direct 20 miljard Zwitserse frank (zo’n 18 miljard euro) vrijgemaakt, speciaal voor het mkb. Een week later was daarvan al 15 miljard uitgedeeld aan 76.000 bedrijven, gemiddeld twee ton per bedrijf, renteloos, met 100 procent staatsgarantie. Zo konden de banken duizenden aanvragen per dag geautomatiseerd afhandelen.

Duitsland koos voor een vergelijkbare aanpak. Al op 6 april schakelt het land over op Schnell-Krediten⁴⁷, met 100 procent staatsgarantie en bovendien een looptijd van maar liefst 10 jaar, zodat bedrijven alle tijd hebben om de lening terug te betalen. Volgens de Duitse minister van Financiën Olaf Scholz⁴⁸ helpt volledige staatsgarantie bedrijven om snel geld te krijgen, ‘omdat beoordeling door de bank niet nodig is.’

Ondernemersclubs MKB Nederland⁴⁹, ONL⁵⁰ en zelfs het grote VNO-NCW⁵¹ roepen vanaf begin april wekenlang om Schnell-Krediten.⁵² Tevergeefs: met name het ministerie van Financiën blijft zich er fel tegen verzetten. Het wil per se ‘dat de kredietverstrekker een goede risicobeoordeling uitvoert’, zegt een woordvoerder, ‘zodat er geen kredieten worden verstrekt aan bedrijven die dat niet kunnen dragen’. Dat klinkt sympathiek, maar het is de dure risicobeoordeling door de banken die de leningen extra ondraaglijk maakt. ‘De banken hebben het apparaat om een risicobeoordeling op grote schaal en tijdig uit te voeren’, houdt het ministerie vol, zelfs nadat dit evident niet gebeurd is.

Staatssecretaris Mona Keijzer (EZK) wijst er in een antwoord op Kamervragen op dat de overheid geen grotere rol kán spelen omdat de benodigde publieke infrastructuur⁵³ daarvoor mist. Daar heeft ze een punt.⁵⁴ De Duitse garantie wordt afgegeven door de Kreditanstalt für Wiederaufbau, een herstelbank die na de oorlog is opgericht als onderdeel van het Marshall-plan. Dat is nog steeds een echte ontwikkelingsbank voor het mkb, volledig in handen van de overheid. ‘Vroeger had je hier de NIBC, de Nationale Investeringsbank, ook een herstelbank van na de oorlog’, zegt Thomas Grosfeld van VNO-NCW. ‘Wij hebben meermaals bepleit hier ook weer zoiets op te zetten’. De NIBC is namelijk decennia geleden van de hand gedaan – geprivatiseerd nog voordat dat zo heette – en is inmiddels eigendom van de Amerikaanse private equity-groep J.C. Flowers⁵⁵.

Een concurrerend bankenlandschap⁵⁶ als in Zwitserland hebben we hier ook al niet. ING, ABN Amro en Rabobank beheersen met z’n drieën bijna de complete markt. Als de overheid het Nederlandse mkb wil helpen, is ze daarvoor dus vrijwel volledig afhankelijk van het oligopolie van ABN Amro, Rabobank en ING.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Kleine kredieten

Dat blijkt opnieuw bij de nieuwe regeling voor kleine bedrijven die eind mei⁵⁷ eindelijk op gang kwam. Na lang aandringen van MKB-Nederland en Ondernemend NL kunnen bedrijven nu tot 50 duizend euro lenen met 95 procent staatsgarantie onder de Kleine Kredieten Corona-regeling, weer bij de bank. Lector ondernemingsfinanciering Van Teeffelen is er niet gerust op. ‘Mijn grootste zorg is dat het mkb dadelijk weer helemaal afhankelijk wordt van de bank. Als de staatsgarantie afloopt zal die nieuwe leningen weer weigeren.’

Karin van Kooten van dansschool Hotspot twijfelt of ze zich gaat aanmelden voor het nieuwe noodkrediet. Een ding weet ze zeker. ‘Ik ga dit danscentrum niet stuk laten gaan door overheden of banken die dingen toezeggen, maar ze niet doen’.