De semi-publieke instellingen lopen grote risico’s doordat ze voor minstens 24 miljard euro vastzitten aan de omstreden financieringsconstructies, zo blijkt uit onderzoek van Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor dagblad Trouw en De Groene Amsterdammer.

In de onderhandelingen over de regeling zijn de banken erin geslaagd een grote groep gedupeerden buiten de deur te houden, zegt Frank Wijn, een oud-bankier die nu bedrijven adviseert. ‘Die groepen worden doodleuk uitgezwaaid. Dan heb je het over particuliere beleggers, grote mkb’ers, semi-publieke instellingen, overheden, onderwijsinstellingen, woningcorporaties, ziekenhuizen, sportclubs, noem maar op.’

Volgens derivatenexpert Patrick van Gerwen biedt het zogeheten ‘herstelkader’ van de banken alleen compensatie voor de kleinste mkb-bedrijven. ‘Voor andere partijen is het niet toereikend. Ze worden aangemerkt als professioneel, of in elk geval deskundig genoeg om de risico’s van renteswaps te snappen.’

Rentederivaten zijn financiële instrumenten die leningen duurder kunnen maken bij een dalende rente. Vanaf 2005 zijn ze volop verkocht door banken, vaak in plaats van leningen met een vaste rente. De risico’s werden niet of nauwelijks gecommuniceerd. De compensatieregeling blijft beperkt tot ongeveer 19.000 kleine bedrijven die in hun maag zitten met voor ongeveer 26 miljard euro aan rentederivaten. Banken hebben daarvoor 1,5 miljard euro gereserveerd.

Illustratie: Kamagurka

Voor het onderzoek sprak Investico met derivatenexperts, juristen, toezichthouders, oud-bankiers, ondernemers en bestuurders van instellingen die de mist in gingen met renteswaps. Veel van hun leningen staan nu als risico of verlies op de begroting, blijkt de jaarrekeningen van bedrijven, woningcorporaties, ziekenhuizen en andere instellingen.

Volgens de banken hadden semi-publieke organisaties, waaronder waterleidingbedrijven en zorginstellingen, voldoende kennis om de risico’s van de leningen te beoordelen. Toch maken de instellingen volgens experts een kans wanneer ze de ongunstige compensatieregeling zouden aanvechten. ‘Volgens Europese regelgeving worden particulieren en semi-publieke instellingen ongeacht hun omvang aangemerkt als niet-professionele beleggers en krijgen zij in principe dezelfde bescherming als kleine mkb’ers’, zegt hoogleraar financieel recht Danny Busch. In de rechtszaal zouden ze daardoor een goede kans maken op een schadevergoeding.

Voor de bestuurders van de organisaties is het echter ‘niet hun eigen portemonnee’, stelt financieel adviseur Folkert Fennema, die instellingen met problemen door derivaten bijstaat. ‘Dat doet niet zeer. Ik ben bij een paar waterschappen geweest, en een paar ziekenhuizen die echt grote derivatenposities hebben. Maar ze wilden geen advies. Die bestuurders hebben zelf die derivatencontracten afgesloten. Dus die denken: als hier gedonder van komt, ben ik mijn baan kwijt.’

Waar komen die aan leningen vastgeklonken rentederivaten vandaan? Begin deze eeuw zitten de banken met een probleem. De rente daalt en daardoor worden hun marges op leningen steeds kleiner. Dus verzinnen de banken een list. In het jaarverslag van de Rabobank over 2006 staat het expliciet: ‘De lage rentemarge noopt ons om meerdere producten uit ons assortiment tegelijkertijd aan onze klanten te verkopen.’ Dat is precies wat met de renteswaps gebeurt. Bij een lening met een variabele of vaste rente koop je één product. Bij een lening met een renteswap koop je er twee: de lening met een variabele rente, plus de renteswap.

Vanaf 2005 draait de verkoopmachine op volle toeren. ‘Er werd een scan gedaan op klanten met een variabele lening, en dan gingen ze erheen om er een swap bij te verkopen’, zegt derivatenexpert Patrick van Gerwen, die vanuit zijn kantoor in de Haarlemse binnenstad klanten met rentederivaten adviseert. Hij berekende dat bij bijna een kwart van de bedrijfsleningen een renteswap werd verkocht. ‘Het is als een soort one size fits all uitgerold. Van bankiers en treasury-adviseurs hoor ik dat er scorelijstjes op de verkoopafdeling hingen. Ze telden de bonussen die verdiend werden met rentederivaten. Ze plakten op iedere ondernemer een swap, en hup, door naar de volgende.’

We hebben de vier grote banken die in Nederland derivaten verkochten – ABN Amro, ing, Deutsche Bank en Rabobank – om een reactie gevraagd. Alleen de Rabobank wilde reageren, maar die gaat niet in op de vermeende misleiding van klanten. Wel bestrijdt Rabo het beeld dat er alleen nog maar leningen met renteswaps werden verkocht. De minderheid van de financieringen werd met een renteswap afgesloten. ‘In een aantal gevallen was het beter geweest een gewone vaste rente te verkopen’, erkent Rabo.

Hoe hard het spel gespeeld wordt, blijkt uit de ervaring van een investeerder die in renteswaps verstrikt raakte. Hij vindt het te riskant om bij naam genoemd te worden: hij is voor financiering afhankelijk van de bank. ‘Ik kocht de renteswaps met als enige doel een renteplafond aan te brengen. Maar na 2008 gingen ineens de renteopslagen omhoog. Toen werd het onplezierig. Ik meldde het bij de bank. Maar op de simpele vraag waarom ze me een swap hadden verkocht terwijl dat product niet deed wat ik wilde – een plafond op de rente – kwam geen antwoord.’

De gesprekken verliepen altijd vriendelijk, totdat de bank een advocaat meenam. ‘In dat gesprek werd veel gepraat, maar per saldo niets gezegd. Daarna kreeg ik deze brief.’ Hij opent de klapper en haalt er een document uit. Er letterlijk uit citeren vindt de investeerder te riskant. Maar de gearceerde tekst komt neer op: als u naar de rechter stapt, schrappen we u als klant. ‘Het geeft heel duidelijk weer hoe de bank erin staat. Alles wordt genegeerd, totaal niet oplossingsgericht. Het is gewoon chantage. Voor iedereen die een lening heeft geldt: als de bank dreigt je financiering op te zeggen, dan heb je een probleem.’

Financieel adviseur Patrick van Gerwen hoort het vaker van klanten. ‘Dat banken zeggen: ga je daar nou over klagen? Je hebt toch in de gaten dat je financiering bij ons loopt? Kortom: als je klaagt, trekken we het infuus eruit.’ Banken zijn in de positie dat ze daarmee weg kunnen komen. ‘Mkb’ers zijn voor het overgrote deel afhankelijk van bankfinanciering. En er zijn maar een paar banken.’