Studenten met een migratieachtergrond worden opvallend vaak beticht van fraude met studiefinanciering. Dat blijkt uit een uitvraag van het Hoger Onderwijs Persbureau, NOS op 3, en onderzoeksplatform Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw, bij ruim dertig advocaten die studenten bijstaan in fraudezaken tegen DUO, verantwoordelijk voor alle studiefinanciering en leningen aan studenten.

De advocaten voerden sinds 2012 in totaal 376 bezwaar- of beroepsprocedures. Zij verdedigden hun cliënten tegen de aanklacht van fraude met een zogeheten uitwonendenbeurs. In 367 gevallen (ruim 97% van de zaken) ging het hierbij om studenten met een migratieachtergrond, blijkt uit de administratie van de raadslieden.

Onderwijsminister Robbert Dijkgraaf noemt de bevindingen ‘een verontrustend signaal’ en wil ‘grondig nagaan of onze processen wel écht eerlijk zijn’. Hoewel DUO de migratieachtergrond van studenten niet registreert, wil de minister weten of de fraudebestrijding ‘niet op een impliciete, indirecte manier een discriminerend effect’ heeft. ‘We zijn hier als overheid door de toeslagenaffaire echt alert op geworden.’

DUO zegt niet op de hoogte te zijn van de oververtegenwoordiging van studenten met een migratieachtergrond in de gevoerde rechtszaken die Investico onderzocht. De organisatie heeft haar eigen fraudebestrijding sinds de invoering in 2012 nooit geëvalueerd. Ook de misstanden bij de toeslagenaffaire waren voor de uitvoeringsorganisatie geen reden om de eigen werkwijze tegen het licht te houden, laat een woordvoerder weten.

Sinds 2012 zijn in totaal bijna 10.000 studenten tot fraudeur bestempeld omdat zij geen recht zouden hebben op de hogere beurs voor uitwonende studenten. Tweederde maakt vervolgens bezwaar. Volgens cijfers van DUO wordt een kwart van de studenten die bezwaar maken tegen de aanklacht van fraude meteen in het gelijk gesteld, een deel alsnog na een rechtsgang. Sinds de invoering van het leenstelsel in 2015 controleert DUO met name meerderjarige mbo-studenten omdat zij onder dit stelsel ook nog een basisbeurs kregen.

Fouten in opsporingsmethode

DUO werkt in de fraudebestrijding met een algoritme, waarbij bepaalde criteria zijn ingevoerd. Een student komt sneller bovendrijven als hij of zij mbo volgt – ook vóór 2015 al. Vervolgens beslist een team van medewerkers van DUO op basis van gegevens van de gemeente en social media van mogelijke fraudeurs of er extra onderzoek moet komen. Extra zwaar in de selectie weegt dan of de student staat ingeschreven bij familieleden in plaats van een studentenwoning.

Volgens critici gaat er veel mis bij de opsporingsmethode. Voor het algoritme bestaat geen duidelijke wetenschappelijke onderbouwing. Het is gevoed met de ‘ervaringen’ van de medewerkers van DUO, antwoordt de organisatie op vragen van Investico. Dit is gevaarlijk, zeggen experts. ‘Dan heb je geen idee wat je aan het vergelijken bent,’ zegt hoogleraar privaatrecht Gijs van Dijck, gespecialiseerd in de toepassing van algoritmes. ‘Je kunt prima met een algoritme werken, maar je moet wel weten wat die precies doet om te voorkomen dat je één groep eruit pikt.’

Hoogleraar sociaal zekerheidsrecht Gijsbert Vonk noemt het ‘laakbaar’ dat DUO zijn eigen fraudebestrijding nooit heeft onderzocht. ‘De schellen zouden DUO van de ogen moeten zijn gevallen na de toeslagenaffaire. Ze hadden onmiddellijk onderzoek moeten doen.’

De gevolgen van een fraudeonderzoek door DUO kunnen groot zijn. Op het moment dat DUO fraude constateert, moet de student alle te veel ontvangen studiefinanciering terugbetalen, tot een maximum van drie jaar. Ze krijgen daarbovenop in de meeste gevallen een boete. Samen kan dat oplopen tot duizenden euro’s.

Vanaf september krijgen ook hbo- en wo-studenten weer een basisbeurs. DUO wil het aantal huisbezoeken in het kader van de fraudecontrole vanaf komend studiejaar verviervoudigen, naar zo’n vierduizend per jaar.