Het middelste paneel van het drieluik De hooiwagen van Jeroen Bosch (circa 1450-1516) toont een hysterische mensenmenigte rond een kar vol hooi. Iedereen probeert er wat van te bemachtigen. Demonen trekken de wagen voort richting de hel op het rechterpaneel. Een stoet hoge heren – koningen, edelen en een paus – loopt erachteraan. Op de voorgrond laat een rondbuikige pater in een stoel, glas wijn in zijn hand, zijn zakken vullen door nonnetjes. Jezus Christus ziet het vanaf een wolk met lede ogen aan.

Hooi stond in de Middeleeuwen symbool voor bedrog, ijdelheid en materialisme. Jheronimus Bosch wilde laten zien dat mensen, die uit de hoogste standen voorop, te veel waarde hechten aan aardse zaken. In juli 2008 bekijkt burgemeester Ton Rombouts (cda) van Den Bosch het drieluik van dichtbij. Hij is met premier Balkenende in Madrid, in het Museo del Prado. Daar heet Jheronimus Bosch ‘El Bosco’ en hangen zijn belangrijkste werken, zoals De tuin der lusten en De aanbidding van de koningen.

2016 is het vijfhonderdste sterfjaar van Jeroen Bosch. Rombouts wil dat vieren met een Jeroen Bosch-jaar, waarin het werk van Den Bosch’ beroemdste zoon terugkomt naar Brabant voor een expositie. Mooie bijkomstigheid is dat de burgemeester dat jaar zelf 65 wordt; heeft hij meteen z’n afscheidsfeestje. Het Prado wil het absolute topstuk, De tuin der lusten, niet uitlenen. Te kostbaar om te vervoeren, en te belangrijk als publiekstrekker. Maar misschien mag De hooiwagen wel komen, hoopt Rombouts.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Het Jeroen Bosch Jaar (JB500) is een van de projecten waaraan Den Bosch het geld besteedt dat de stad heeft verdiend met de verkoop van aandelen Essent, de dividenden van Essent en de eerdere verkoop van de plaatselijke energiemaatschappij rhn. Alles bij elkaar gaat het om zevenhonderd miljoen euro in twintig jaar tijd, twaalfduizend euro per huishouden.  Had Den Bosch dat geld teruggegeven aan zijn burgers, dan hadden die daarmee twintig jaar lang hun gemeentelijke woonlasten kunnen betalen. Dat deed het stadsbestuur niet. Het trok vooral de portemonnee voor nieuwe gebouwen.

Het feest der energiegelden begint voor Den Bosch in 1993, als de stad zijn nutsbedrijf rhn voor 250 miljoen gulden aan de Provinciale Noord-Brabantse Elektriciteits Maatschappij (pnem) verkoopt. Het bestuur zet 110 miljoen gulden apart voor grote investeringen. Een paar jaar later, in 1996, besluit het een nieuw stadskantoor te bouwen van 110 miljoen gulden. Het oude is op dat moment nog geen twintig jaar oud. Aan de Wolvenhoek, midden in het centrum, verrijst een glazen kubus waar het gemeentepersoneel voortaan zijn werk kan doen. Die ambtenaren moeten ook hun auto ergens kwijt. Dus komt er een parkeergarage. Om ruimte te besparen kiest het stadsbestuur voor een systeem dat auto’s volautomatisch in het juiste vak parkeert. Maar dat loopt uit op een fiasco. Er zijn vaak storingen, soms komt de verkeerde auto uit de lift, soms verschijnen auto’s met krassen of loshangende buitenspiegels. De Opel van gemeenteambtenaar Jan de Wit komt op een dag in januari 2005 total loss de lift uit. De garage wilde het Corsa’tje parkeren op een plek waar al twee auto’s stonden. Uiteindelijk besluit de gemeente de garage om te bouwen tot een conventionele variant, waarin bestuurders zelf hun auto wegzetten. Er blijft ruimte voor negentig parkeerplekken. De totale kosten voor de garage komen door alle missers op acht miljoen euro, zo’n 88.000 euro per parkeervak.

Voor de ingang van de garage staat Bart Bekker te fulmineren. Op de plek van de parkeergarage stond tot 1997 de enige gymzaal van de Bossche binnenstad. Leerlingen van twee basisscholen hadden er gymles. Ze worden nu al zeventien jaar lang met bussen naar andere gymnastiekzalen buiten het centrum gebracht. Bart Bekker, klein van stuk, rap van tong, pensioenadviseur van beroep, is voorzitter van het actiecomité van boze ouders. Zij eisen een fatsoenlijke gymvoorziening voor hun kinderen. Bekker loopt de Keizerstraat uit, de hoek om, naar de Sint-Jorisstraat. Daar heeft de gemeente het pand van een vroegere autohandel gekocht om een nieuwe gymzaal te bouwen. IJzeren steunberen stutten het dak van de ijskoude hal die aan de achterkant uitkijkt op het glazen stadskantoor. Funderingsproblemen maken de verbouwing tot gymzaal veel duurder dan gepland. Volgens de gemeente is daar geen geld voor. Het busvervoer naar andere gymzalen à raison van tachtigduizend euro per jaar komt uit het potje voor onderwijshuisvesting. Alleen als de gemeenteraad geld gebruikt uit het Fonds Integrale Afweging, dat vooral gebruikt wordt voor armoedebestrijding, is de nieuwe gymzaal wellicht te verwezenlijken.

Bekker kan er woest om worden. ‘De gemeenteraad laten kiezen tussen armoede-bestrijding en de bouw van een nieuwe gymzaal, dat is toch te hufterig voor woorden? Die buskosten zijn het gevolg van de zucht naar luxe van het gemeentebestuur dat zichzelf op een chique parkeervoorziening wilde trakteren en daarvoor de oude gymzaal sloopte. Dat is toch bestuurlijk onvermogen van hier tot Tokio?’ Waarom Bekker zich zo druk maakt om het gymzaaltje? ‘Ik ben op een steenworp afstand van deze plek geboren en getogen. Het is verdomme míjn stad. Je schaamt je onderhand dat je kinderen niet het onderwijs krijgen waar ze recht op hebben.’ Inmiddels heeft de gemeente het geld voor de nieuwe gymzaal wel gevonden, maar wordt er nog niet gebouwd vanwege een juridisch conflict met de eigenaar van het naastgelegen pand.

Opbrengsten en bestedingen energiemiljarden. Graphics door Femke Herregraven

Van de Sint-Jorisstraat naar Cultuur-centrum De Muzerije is het precies één kilometer lopen door de historische binnenstad. Eerst langs het voor vijftig miljoen euro opgeknapte Museumkwartier richting de Parade. Dan linksaf, voor de Sint-Janskathedraal langs, en bij de bibliotheek rechts de Hinthamerstraat in. In het vroegere bisschoppelijke paleis waar De Muzerije gehuisvest is, kunnen Bosschenaren terecht voor muzieklessen, danscursussen en andere creatieve bezigheden. In 2008 besluit de gemeente tot een grondige verbouwing. Aanvankelijk wordt 8,3 miljoen vrijgemaakt. Maar de gemeente wil er iets speciaals van maken en het budget loopt op tot dertien miljoen. Architectonisch is het een hoogstandje. De muziek-, dans- en dramadocenten zijn minder tevreden. Na de verbouwing is de akoestiek verdwenen, een podium ontbreekt en in de dependance voor de danslessen doet de airco het zo slecht dat cursisten soms flauwvallen.

Dat de budgettaire overschrijdingen niet leiden tot financieel onweer in de Brabantse gemeenteraad komt doordat pnem is opgegaan in energiebedrijf Essent. Den Bosch bezit 3,7 procent van de aandelen en omdat het dividend maar blijft stijgen, tot ruim achttien miljoen euro in 2008, ontstaat er ruimte voor nog veel meer prestigieuze projecten. Helemaal als Essent in 2007 dochterbedrijf Kabelcom aan het latere Ziggo verkoopt. Den Bosch ontvangt dat jaar 48 miljoen aan superdividend. Het grootste gedeelte gaat naar het structuurfonds, waarmee de stad grote projecten financiert, zoals de verbouwing van De Muzerije.

De exploitatie van de muziekschool loopt niet via het structuurfonds, maar via de gemeentebegroting. En die vertoont tekorten. Terwijl de verbouwingskosten oplopen, gaat het cursusgeld voor muziekles als gevolg van gemeentelijke bezuinigingen omhoog van 679 euro naar 1140 euro per jaar. De gemeente ziet het betaalbaar houden van cursussen niet als haar verantwoordelijkheid. Sterker, in 2011, net na de verbouwing, besluit de gemeente om vanaf 2013 per jaar 750.000 euro extra te bezuinigen op de exploitatie van De Muzerije. Bij een grondige reorganisatie verliest het merendeel van de cultuurdocenten zijn baan. Wethouder van cultuur Rodney Weterings (pvda) vindt dat een groot deel van de cursussen kan worden overgelaten aan de vrije markt. Het kan allemaal efficiënter en tegen lagere kosten. De Muzerije moet projecten in wijken en op scholen gaan doen en de docenten daarvoor voortaan flexibel inhuren.

In de Industriehaven aan de noordwestelijke stadsrand ligt de woonboot van Bas van den Booren. Vanuit zijn woonkamer ziet hij op de andere oever evenementencentrum de Brabanthallen liggen. Een dag eerder heeft hij er langs de kade dranghekken neergezet, die moeten voorkomen dat bezoekers van de vakbeurs Facilitair Management hun bolide het water in rijden. ‘Daarmee verdien ik wat bij naast mijn uitkering.’ Van den Booren was gitaarleraar bij De Muzerije, maar werd ontslagen. Net als zijn oud-collega en saxofoonleraar Edward Capel. Samen zaten ze in de ondernemingsraad. ‘Eerst kwamen er extra managementlagen en werd er geld gestopt in gebouwen’, vertelt Van den Booren. ‘Daarna kwamen de bezuinigingen.’ Van de dure verbouwing van de muziekschool hebben weinig mensen profijt. ‘Er gebeurt weinig meer’, zegt Capel. ‘De ontslagen docenten kunnen als zzp’er een lokaal huren. Dat doet bijna niemand, omdat de prijs idioot is.’ De twee oud-OR-leden van De Muzerije zijn verbitterd. Van den Booren: ‘Den Bosch is helemaal gestoord. Er stond onlangs een stuk in het Brabants Dagblad dat Den Bosch culturele hoofdstad van Europa wil worden. Met daarnaast een artikeltje waarin een raadslid uitlegt dat De Muzerije moet verdwijnen, en dat de wens om culturele hoofdstad te worden daar niets aan zou veranderen.’

De bezuinigingen op De Muzerije zijn deel van een bezuinigingspakket van vijftien miljoen per jaar, nodig om de gevolgen van rijksbezuinigingen op te vangen. Ook amateursporters, een deel van de chronisch zieken, het Centrum Jeugd en Gezin en de sociale werkvoorziening moeten het vanaf 2013 structureel met minder geld doen. Alleen het structuurfonds voor grote projecten krijgt er geld bij. De gemeente-raad besluit de 850.000 euro extra dividend die Enexis jaarlijks uitkeert structureel daarin te storten. Enexis is het voormalige netwerkbedrijf van Essent (pijpen en kabels) dat nog in handen is van de overheden. Ook de veertig miljoen die de gemeente nog tegoed heeft uit de Essent-verkopen gaat naar het potje grote projecten.

Op 24 mei 2013 loopt burgemeester Rombouts opnieuw door een museum. Ditmaal niet in Spanje, maar in zijn eigen Den Bosch. Prinses Beatrix opent het prestigieuze ‘Museum-kwartier’. Daarin vormen het Noord-Brabants en het Stedelijk Museum samen het grootste museum buiten de Randstad. In 2005 werd 25 miljoen euro vrijgemaakt voor de nieuwbouw, de uiteindelijke kosten liepen op tot 52 miljoen euro. Men schaft superdeluxe klimaatbeheersingssystemen aan, want alleen dan willen musea als het Prado in Madrid overwegen kwetsbare werken zoals die van Jeroen Bosch uit te lenen. De garantie dat die schilderijen ook echt komen, is er niet.

Het stadsbestuur vindt het niet onlogisch om in crisistijd veel geld uit te geven aan het Jeroen Bosch Jaar. ‘Juist in een tijd van economische crisis is het noodzaak anticyclisch te investeren’, staat in een raadsvoorstel over JB500 uit 2009. Het college van b. en w. wil zo ‘de scherpe randjes van de crisis afhalen’. Het jubeljaar wordt in het stuk vergeleken met drie andere grote evenementen: de Olympische Spelen van Barcelona, de Olympische Spelen van Sydney en de Spelen van Londen. De initiële investering bedraagt 36 miljoen euro, maar dat levert ook wat op. ‘Een impactrapport voorspelt dat Den Bosch er economisch flink op vooruit zal gaan. De directe netto effecten worden geschat op 122 miljoen euro, waarvan 41 miljoen direct neerslaat in de stedelijke economie.’ Waarop die bedragen gebaseerd zijn, maakt het stuk niet duidelijk.

Van de 36 miljoen euro die nodig is voor het festival komt een miljoen of zes uit de Essent-pot. Het rijk, de provincie, de EU en sponsors betalen de rest. Maar de werkelijke kosten voor het feestjaar zijn een stuk hoger. Het stads-bestuur wil JB500 gebruiken om ook nog een aantal andere prestigeprojecten te realiseren. Formeel staan die projecten los van JB500, maar burgemeester Rombouts heeft er geen geheim van gemaakt dat hij in 2016 graag een nieuw theater wil hebben. De bouwkosten van vijftig miljoen worden betaald uit het structuurfonds. Ook moet er een nieuwe bibliotheek komen. Daarvoor komt de ‘financiële energie’ van 33 miljoen euro eveneens uit de pot met Essent-opbrengsten (inmiddels is duidelijk dat het theater er niet voor 2016 komt – red).

En het stadsbestuur zit met een rotte plek in de binnenstad in z’n maag: het voormalige Groot Ziekengasthuis (gzg) uit 1274. Tussen 1966 en 1974 werd het gzg uitgebreid met hoogbouw, geheel volgens de mode van die tijd opgetrokken uit grijs beton. Sinds 2011 staat het leeg.

‘Met het oog op het feestjaar 2016 kan dat gebied er zo niet bij blijven liggen’, legt wethouder Geert Snijders (Rosmalens Belang) uit in een perstoelichting. De grijze kolos moet worden gesloopt. Maar de eigenaars van het terrein, projectontwikkelaar AM en bouwbedrijf Heijmans, willen dat alleen doen als ze daarna iets nieuws mogen bouwen. Aanvankelijk leek zich een goede bestemming aan te dienen: de Bijenkorf wilde er een nieuwe vestiging openen. Maar in 2013 kondigde de warenhuisketen aan zich terug te trekken uit de kleinere steden. Dus komt het stadsbestuur met een nieuwe oplossing om toch te kunnen slopen: een bibliotheek, die de trekker moet worden voor een groots nieuwbouwproject met de naam ‘Agora’, waar ook het stadsarchief, vijfhonderd nieuwe woningen en twaalfduizend vierkante meter winkels onderdeel van zijn. Kosten voor de bibliotheek en het stadsarchief: 33 miljoen euro. Daarvoor krijgt Den Bosch wel een nieuw ‘architectonisch icoon’, belooft wethouders Snijders. ‘De Agora wordt een toekomstbestendige bibliotheek als vliegwiel voor de ontwikkeling van het gzg–terrein met interessante en innovatieve culturele, informatieve en educatieve crossovers.’ Met dit Agoraconcept wil de gemeente overschakelen van planmatig naar ‘organisch’ bouwen, ‘meebewegend op de dynamiek van de vraag’. De gebouwen zijn bedoeld om de cultuur, de ontwikkeling van nieuwe kennis en de economie aan te jagen.

Daarmee lijkt de gemeente iets op gang te willen brengen wat al lang aan de gang is. Sinds de verpleegsters en chirurgen het gzg-complex hebben verlaten, zijn er allerlei kleine ondernemers en creatieve bedrijfjes neergestreken. Ze zoeken elkaar op, werken samen, wisselen kennis uit en ontwikkelen nieuwe ideeën. Onlangs won het gzg-complex nog de Leeg Award 2013. Het juryrapport roemt het terrein om het goedlopende ondernemerscentrum en de vele publiekstoegankelijke activiteiten. De kans is groot dat de bedrijfjes weg moeten als de gemeente de bouw van de Agora doorzet.

De bieb zelf lijkt hetzelfde lot beschoren als De Muzerije: veel geld voor een nieuw gebouw, weinig voor de inhoud. Want ook de Bossche bibliotheek moet bezuinigen. Vanaf 2013 is er jaarlijks 250.000 euro minder gemeentesubsidie. Eerder zijn de wijkbibliotheken al wegbezuinigd. Volgens bibliothecaris Joost Heessels heeft de bibliotheek zo’n duur, nieuw gebouw helemaal niet nodig. ‘Blijf bij je taak: zorg dat mensen leren, slimmer worden, de democratie op peil blijft. Er zijn grote groepen laagopgeleide mensen die wel een bibliotheek nodig hebben. Maar hebben die een nieuw gebouw nodig? Dure adviesbureaus maken er een marketingding van. Met een hip café om hippe mensen te trekken. Maar Bosschenaren die laaggeletterd zijn, willen helemaal geen hippe mensen om zich heen. Die voelen zich in hun eigen kringetje veel beter.’

‘Ik zeg altijd: wij zijn geen arme gemeente, wij zijn een rijke gemeente. Dat komt doordat er de afgelopen twintig jaar altijd een solide beleid is gevoerd. Dat is helder.’ Weggezonken in een leren zetel in Hotel Central op de Markt in Den Bosch vertelt Den Bosch’ langst zittende raadslid Paul van der Krabben (Bosch Belang), een goed verzorgde heer op leeftijd, hoe de gemeente het Essent-geld steeds verantwoord heeft besteed. ‘Voor een groot deel beleggen we, een groot deel gebruiken we om wensen die in Den Bosch leven te honoreren.’ Welke wensen dat precies zijn, dat kan ook Van der Krabben, raadslid sinds 1978 en zelf geen voorstander van prestigieuze projecten, niet precies vertellen. Hij pakt een stapeltje gemeentelijke stukken, schuift een leesbrilletje op zijn neus en wijst wat projecten en getallen aan. ‘Ja, je dwarrelt in de cijfers.’ Dat is niet zo verwonderlijk want Den Bosch blinkt niet uit in het inzichtelijk maken van wat het met z’n geld doet.

Wat wel duidelijk wordt uit de jaarstukken is dat veel geld via het structuurfonds naar grote (bouw)projecten gaat. Wat ook opvalt, is dat de gemeentelijke plannen steeds een maatje ambitieuzer en luxer worden. Een simpele parkeergarage krijgt een ingewikkelde lift, de budgetten van de verbouwingen van De Muzerije en het museumkwartier verdubbelen en het feest rondom schilder Jeroen Bosch wordt een spektakel als de Olympische Spelen.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Wordt het ‘gratis geld’ van Essent in Den Bosch vrijmoedig besteed? De gemeente zelf vindt van niet. Het nieuwe stadskantoor moest ambtenaren efficiënter laten werken. Een nieuwe bibliotheek, een nieuw theater en een verbouwde Muzerije moeten de cultuur en de economie aanjagen en het Jeroen Bosch Jaar moet de stad op de kaart zetten. Allemaal investeringen waar uiteindelijk iedereen van profiteert, aldus het bestuur. Maar bij de door ons onderzochte projecten is meestal maar één duidelijke winnaar aan te wijzen: de bouw- en aannemersbedrijven (en hun adviseurs) die de nieuwe, glimmende gebouwen neerzetten of opkalefateren. Of de effecten die het stads-bestuur voorspelt ook zullen optreden, is vooral koffiedik kijken. De economie op gemeentelijk niveau stimuleren, heeft dat überhaupt wel zin? Lekt het geld niet meteen weer weg uit de stad? En creëert dat niet het risico dat de gemeente door te focussen op grote projecten haar minder in het oog springende taken als amateursport, betaalbare zorg voor zwakkeren, en goed onderwijs uit het oog verliest?

Potjesdenken

Investeren in gebouwen als theaters, bibliotheken en muziekscholen, maar tegelijkertijd bezuinigen op cultuur, boekencollecties en muzieklessen. Het klinkt paradoxaal, maar volgens hoogleraar economie van de lagere overheden Maarten Allers is het te verklaren vanuit potjesdenken. Een meevaller als een hoog dividend wordt vaak in een potje voor eenmalige uitgaven gestopt. Je kunt er geen langlopend beleid van maken dat elk jaar opnieuw gefinancierd moet worden; de meevaller is er immers maar één keer. Dat verklaart waarom bijvoorbeeld geld uit de verkoop van Essent vaak wordt uitgegeven aan gebouwen. Allers: ‘De bouw heeft het moeilijk, dus als je iets aan de lokale werkgelegenheid wilt doen, dan is dat een heel makkelijke manier. En je kunt laten zien: kijk, het glanst! Maar later moet je iets doen met die gebouwen. Dan is er geen geld meer om een gebouw te onderhouden, laat staan er iets nuttigs mee te doen. Je kunt zeggen: het is eenmalig geld dus ik ga er eenmalig iets mee doen. En als het klaar is, is het klaar. Maar dat klopt dus niet. Het moet allemaal onderhouden en geëxploiteerd worden.’