Zijn naam is vrijwel onbekend. Op een enkel bericht na stond er nooit iets over hem in de krant en online is nauwelijks iets over hem te vinden. Toch is het de geboren Amsterdammer Paul van Lienden die Nederlandse miljonairs aan geheime bedrijven in belastingparadijzen hielp. Zijn naam duikt op in enkele van de grootste fraudezaken uit de geschiedenis: het corruptieschandaal waar meerdere presidenten van Brazilië over struikelden, de zaak waarin een Franse presidentszoon steekpenningen ontving voor illegale wapenleveranties aan Angola, en een corruptiezaak van honderden miljoenen euro’s in Senegal. 

Bij het bedrijf International Corporate Structuring (ICS), dat hij eind jaren negentig in Monaco oprichtte, kunnen klanten nog altijd terecht. De deur van het juridisch advieskantoor in het stadstaatje aan de Côte d’Azur staat nog immer open voor een keur aan klanten, van zorgondernemers en vastgoedjongens tot scheepsmagnaten en oligarchen. Waarom zochten al deze mensen Van Liendens hulp? Hoe kan het dat deze belastingadviseur decennialang blijft opduiken in zo veel en zulke grote strafzaken? En vooral: hoe kan het bedrijf ICS nog altijd doorgaan?

De zoektocht naar de onzichtbare Van Lienden begint in de Pandora Papers, het lek van zo’n twaalf miljoen geheime documenten uit belastingparadijzen die in handen kwamen van het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) en waar Platform Investico, Trouw en het Financieele Dagblad onderzoek naar doen (zie kader onderaan). Nog nooit kwam door een lek de handel en wandel van zo’n grote Nederlandse tussenpersoon aan het licht: Paul van Lienden en zijn bedrijf ICS zetten vele honderden brievenbusfirma’s op in Belize, de Seychellen en de Britse Maagdeneilanden. De documenten laten zien hoe Van Liendens documentenfabriek decennialang fraude en corruptie faciliteerde en ook na de publicatie van de Panama Papers in 2016 rustig doordraait. 

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Van Lienden lijkt de Saul Goodman van de financiële wereld. De man die, zoals de immer goedgemutste sjoemeladvocaat uit de misdaadserie Breaking Bad, achter de schermen met papieren ritselt, notulen verzint of zijn naam uitleent om nepbedrijven op te richten waarmee zijn klanten belasting kunnen ontwijken of kapitaal witwassen. Terwijl beleidsmakers na de Panama Papers hebben geprobeerd om kantoren zoals ICS transparanter te maken, onttrokken Van Lienden en zijn klanten zich juist steeds meer aan het zicht. Zozeer zelfs dat Van Lienden en ICS onze interviewverzoeken afwijzen en enkel ingaan op de schriftelijke vraag of ze ooit onderwerp zijn geweest van strafrechtelijk onderzoek. Dat is niet het geval, laten ze weten. 

Voor tussenpersonen zoals Van Lienden, zonder wie de fraudeurs al dat geld niet hadden kunnen wegsluizen, geldt nog altijd relatieve straffeloosheid. Een groot deel van de diensten die zij leveren zijn legaal, zelfs als ze voor criminelen werken. En als deze spilfiguren wel iets doen wat strafbaar is, neemt geen enkel land de moeite om ze te vervolgen, juist omdat ze over landsgrenzen heen opereren.

Bestuurder van honderden bedrijven

Afgaande op de gelekte documenten was Paul van Lienden een druk man. Het intoetsen van zijn naam in onze database levert bijna 5000 resultaten op: mails, contracten, brieven en facturen die hij tussen 2000 en eind 2018 wisselde met kantoren die bedrijven oprichten in belastingparadijzen. In de documenten is te zien dat Van Lienden aantreedt als bestuurder van honderden bedrijven op de Britse Maagdeneilanden, Panama en Belize. Zijn handtekening staat op aandelencertificaten en notulen van bestuursvergaderingen van bedrijven met namen als Allrich Assets Inc., Snooze Investments Inc. en Merci Holding Corp.. Van Lienden runt bedrijven in vastgoed, oliehandel, consultancy en transport.

Althans – op papier. Van Lienden is enkel ‘in naam’ de bestuurder van al deze ondernemingen. Hij leent zijn naam om de echte eigenaren buiten beeld te houden. Die betalen hem zodat zij anoniem kunnen blijven en alleen Van Liendens naam in de openbare registers verschijnt. Behalve bij een zeldzaam ‘lek’, zoals deze Pandora Papers, komen de echte eigenaren nooit in beeld.

De ondernemingen die Van Lienden tot voor kort bestuurt zijn geen echte bedrijven. Ze hebben geen personeel; produceren niets en hebben geen klanten. Feitelijk zijn het niet meer dan administratieve omhulsels om geld in een ver oord veilig te stellen of aan het zicht van de belastingdienst te onttrekken. Dat blijkt ook uit de aanmeldformulieren die Van Liendens klanten invullen om een bedrijf te openen. In het vakje waarin ze het doel van hun bedrijf uitleggen staan omschrijvingen als ‘het beheren van een investeerdersbankrekening’, ‘vermogensbeheer’, ‘het houden van een investeerdersportefeuille’, ‘het beheren van een appartement in Londen’ of ‘het houden van vastgoed in Italië’.

Al die papieren bedrijven hebben bovendien vrijwel dezelfde statuten. Zelfs de notulen van de eerste bestuursvergadering zijn voor veel bedrijven identiek. Want ook een bestuursvergadering is in de offshore wereld niet wat het lijkt: bestuurders komen niet bij elkaar in een vergaderzaaltje met thermoskannen koffie om de strategie te bespreken. Ze zetten enkel hun handtekening onder vooraf geformuleerde ‘notulen’ van een vergadering die nooit heeft plaatsgevonden. Zo konden verschillende ‘vergaderingen’ waarbij Van Lienden volgens de notulen aanwezig was zelfs op precies hetzelfde moment plaatsvinden.

Klanten die bij ICS aankloppen, kopen eigenlijk een juridische huls. Zij kunnen aan de Boulevard d’Italie in Monaco een bedrijf bestellen in een willekeurig belastingparadijs, compleet met bestuurders en aandeelhouders. ICS zorgt dat een trustkantoor in de Seychellen, Panama of de Maagdeneilanden het bedrijf opricht; dat er bestuurders worden aangesteld; en er desgewenst een bankrekening wordt geopend. Het is grotendeels gestandaardiseerd: een kwestie van enkele formulieren invullen en handtekeningen zetten. Een bedrijf oprichten in een fiscaal paradijs is makkelijker dan overstappen van energieleverancier.

Op dat formulier moet eigenlijk staan wie de uiteindelijke eigenaar is van het bedrijf; dat is één van de weinige waarborgen om criminelen uit het financiële stelsel te weren. Veel geïnteresseerden in een brievenbusbedrijf geven hun identiteit echter liever niet prijs. Daar heeft Van Lienden iets op gevonden, blijkt uit de stukken: hij legt contractueel vast dat zijn bedrijf gedegen anti-witwasonderzoek naar haar klanten zal doen. In ruil daarvoor spreken ze af dat hij de namen van zijn klanten niet standaard hoeft door te geven aan de trustkantoren die de bedrijven voor Van Liendens klanten oprichten. Dat hoeft alleen als zij daar expliciet om vragen.¹

De trustkantoren richtten dus bedrijven op zonder dat ze wisten voor wie. Ze verlieten zich volledig op de inschatting van Van Lienden – iemand die dan al voor verschillende veroordeelde criminelen heeft gewerkt. ‘Het is kwetsbaar voor misbruik’, zegt Jason Sharman, hoogleraar internationale relaties aan de Universiteit van Cambridge die zich specialiseert in internationale corruptie en belastingparadijzen. ‘Eigenlijk moet een trustkantoor altijd weten voor wie het een bedrijf opricht, maar dit soort contracten zijn een grijs gebied.’ Het Panamese trustkantoor Alcogal, waar Van Lienden mee samenwerkte, zegt in een reactie dat het inmiddels enkel nog bedrijven opricht wanneer de werkelijke eigenaar bij het kantoor bekend is.

Echte eigenaren buiten zicht

In de documenten vinden we ruim zevenhonderd bedrijven die Van Lienden opzette voor een bonte keur aan klanten. Hij richtte bedrijven op voor een Haagse vastgoedondernemer, een libertarische venture capitalist en voor Quote 500-leden. Hij werkte voor een echtpaar dat zijn vermogen via Panamese stichtingen aan de Evangelische Omroep en de Gereformeerde Kerk van Sneek wilde nalaten, en voor de inmiddels overleden producent van populaire kinderseries. Voor een Friese IT-investeerder zette hij vijftien Panamese bedrijfjes op, en ook runde hij de vele offshorevehikels van een inmiddels overleden Nederlandse schaakgrootmeester. 

Van Lienden werkte ook voor Ruud Koekkoek en Henk Erenstein, die inmiddels zijn veroordeeld voor oplichting. Het duo runde het jachten- en botenbedrijf VanDutch, maar raakte in geldnood en koos het verkeerde pad. Ze verkochten boten die ze nooit zouden leveren. Een van de gedupeerden sleepte hen voor de rechter en in 2016 worden de twee voor het eerst veroordeeld tot een voorwaardelijke gevangenisstraf, zo blijkt uit een Brits vonnis waar Quote² eerder over berichtte. Toch bestelt ICS nog in juni 2018 een bedrijf in Belize voor Koekkoek, net een week voordat een arrestatiebevel tegen hem wordt uitgevaardigd.

Naast Nederlanders bediende Van Lienden ook veel internationale klanten, voornamelijk uit Italië en Rusland. Een Tsjechische miljardair, een Oekraïense tycoon, een Roemeen die later gepakt werd op belastingfraude, een naaste adviseur van Silvio Berlusconi en de dochter van een Russische oligarch – ze zochten allemaal de service van de Nederlandse fiscalist. Een van de meest opzienbarende internationale klanten is Boris Rotenberg, een oligarch uit de kring van president Poetin. Rotenberg staat sinds 2014 op de Amerikaanse sanctielijst wegens zijn rol in de annexatie van de Krim. Maar tot in juli 2016, ruim twee jaar nadat Rotenberg op de sanctielijst kwam, blijft Van Lienden drie Panamese bedrijven voor hem beheren.

De Nederlander hielp bovendien om voor de buitenwereld verborgen te houden dat de bedrijven in handen zijn van Rotenberg. De aandeelhouder op papier was immers ICS Nominees S.A., een bedrijfje van ICS dat als doel heeft om als aandeelhouder op te treden zodat de echte eigenaren buiten zicht blijven. Waar Rotenberg de drie Panamese bedrijven voor gebruikte is onbekend. Volgens de Financial Action Task Force, waarin landen wereldwijd samenwerken om witwassen te bestrijden, worden dit soort ‘nominee’-diensten geregeld gebruikt om sancties te ontlopen.³ Rotenberg noch van Lienden noch ICS gaan in op vragen over deze zaak.

Grootste Braziliaanse corruptiezaak in decennia

Agenten van de Braziliaanse federale politie vallen op vrijdag 14 november 2014 een luxe appartement binnen in een rijke wijk van Rio de Janeiro. Even later wordt Renato Duque, voormalig directeur van het staatsoliebedrijf Petrobras, in een politiewagen afgevoerd naar de gevangenis. De ingenieur verdwijnt achter de tralies omdat hij verdachte is in de grootste corruptiezaak die Brazilië in decennia heeft gekend. Directeuren van het staatsoliebedrijf gunden lucratieve contracten aan bouwbedrijven in ruil voor steekpenningen, en zelfs twee presidenten waren bij de fraude betrokken. De zaak leidde tot duizenden huiszoekings- en arrestatiebevelen, legde bloot dat tussen de een en zes miljard euro uit de staatskas werd ontvreemd, en liet in 2015 miljoenen Brazilianen de straat op gaan in massale protesten tegen corruptie.

Renato Duque sluisde heimelijk ruim twintig miljoen euro van het staatsoliebedrijf naar zijn geheime persoonlijke bankrekeningen in Monaco, blijkt⁴ uit het strafrechtelijk onderzoek. Uit stukken van het Braziliaanse Openbaar Ministerie, gecombineerd met documenten uit de Pandora Papers blijkt dat ook hier Paul van Lienden in beeld komt. Hij bestuurde twee Panamese bedrijven voor de Braziliaanse directeur en beheerde de bankrekeningen waar de betalingen uit het staatsoliebedrijf binnenkwamen.⁵

Duque wordt veroordeeld tot 73 jaar gevangenisstraf, maar Van Lienden blijft voor hem werken terwijl hij al achter de tralies zit. Pas in juli 2016, bijna twee jaar na zijn eerste arrestatie en een jaar nadat Duque wordt veroordeeld, heft ICS het Panamese bedrijf van Duque op.

Luxe villa’s, boten en een skybox in de ArenA

En zo ging het de afgelopen decennia vaker. Van Lienden duikt op in een schandaal in Angola in de jaren negentig, waarbij de zoon van de voormalige Franse president Mitterrand een wapenproducent hielp om illegaal wapens te smokkelen. Die wapens werden ingezet in de wrede burgeroorlog in het Afrikaanse land, die aan zeker een half miljoen mensen het leven kostte. Mitterrand ontving steekpenningen in ruil voor zijn hulp en dat geld werd betaald aan twee bedrijven op de Britse Maagdeneilanden. Die werden bestuurd door Van Lienden, die de bedragen overboekte naar een Zwitserse privébankrekening van Mitterrand. De presidentszoon wordt veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf.⁶ 

In Senegal steelt Karim Wade, zoon van de voormalig president van het land, tijdens zijn vaders regime van 2000 tot 2012 bijna tweehonderd miljoen euro, dat grotendeels op bankrekeningen in Monaco terechtkomt. In 2015 veroordeelt⁷ de Senegalese rechter hem wegens corruptie tot zes jaar cel en het terugbetalen van de gestolen miljoenen. De Pandora Papers laten zien dat meerdere brievenbusfirma’s die door Wade en zijn stromannen zijn gebruikt om dat geld weg te sluizen, werden bestuurd door, inderdaad, Paul van Lienden. De Wereldbank omschrijft Van Lienden in een rapport over deze zaak als ‘de intermediair van ondoorzichtige deals’, meldt Le Monde. Ook van deze Senegalese klanten nam hij geen afstand nadat ze in de cel belandden.

Dichter bij huis werkte Van Lienden begin deze eeuw voor de mannen achter Palm Invest, een fonds dat Nederlandse beleggers mooie rendementen beloofde met investeringen op de palmeilanden in Dubai. Het meeste geld kwam nooit in Dubai terecht maar verdween in de zakken van de twee oprichters, die later oplichters bleken. Zij kochten er luxe villa’s, boten en een skybox in de Amsterdam ArenA van. Een deel van het gestolen geld werd weggesluisd naar vier Panamese bedrijfjes⁸ die door Van Lienden werden bestuurd. De twee oplichters van Palm Invest krijgen een gevangenisstraf.

‘ICS heeft een onberispelijke reputatie’

We willen Paul van Lienden graag spreken om zijn kant van het verhaal te horen. Enkele dagen nadat we een interviewverzoek sturen worden we gebeld vanuit Monaco. ‘Ik bel namens ICS’, zegt die persoon, die zich niet identificeert. ‘We hebben uw mail aan Paul van Lienden per ongeluk ontvangen. Hij heeft sinds september 2016 geen enkele relatie meer met ICS. Verder hebben we u niets te zeggen.’ Ze verbreekt abrupt de verbinding.  

Maar Paul van Lienden lijkt nog wel degelijk met ICS verbonden. Medewerkers van ICS vertellen op 21 september 2016 aan het Panamese trustkantoor Alcogal dat Paul van Lienden terugtreedt als directeur van ICS, maar wel een ‘stille vennoot’ wordt, zo blijkt uit een gespreksverslag van Alcogal. Een ‘stille vennoot’ is een eigenaar van een bedrijf die op de achtergrond opereert.

Ook bij de honderden bedrijven van klanten van ICS trekt Van Lienden zich in 2016⁹ terug als directeur. Hij wordt vervangen door ‘ICS Services Ltd.’, een bedrijf dat ICS enkele maanden eerder heeft laten oprichten. 

Op onze wederhoorvragen aan Paul van Lienden krijgen we slechts een summiere brief van zijn advocaat. Die schrijft dat Van Lienden niet meer verbonden is aan ICS, en ook geen aandeelhouder meer is. Op de vraag sinds wanneer hij geen relatie meer heeft met het bedrijf, gaat hij niet in. In het bedrijvenregister van Monaco is niet te achterhalen wie de huidige aandeelhouders zijn.

Ook van ICS ontvangen we enkel een advocatenbrief. ‘ICS werkt al 23 jaar op een nauwkeurige en integere manier. ICS heeft een onberispelijke reputatie en is nooit onderwerp van onderzoek geweest.’ Hoewel het bedrijf telefonisch nog verklaarde dat Van Lienden ‘geen enkele relatie’ meer heeft met het bedrijf, stelt ICS nu alleen nog dat Paul van Lienden sinds 2016 ’geen directeur’ meer is. Het eerdere anonieme telefoongesprek moeten we negeren. ‘Het lijkt erop dat de persoon met wie jullie hebben gesproken niet competent of bevoegd is om vragen te beantwoorden’.

Alle advocatenbrieven en tegengestelde reacties daargelaten; uit de gelekte documenten blijkt dat Van Lienden tot zeker eind 2018 voor klanten van ICS bleef werken. En ICS blijft ook daarna klanten helpen aan bedrijven in belastingparadijzen: niet meer met Van Lienden als directeur, maar met het anonieme ‘ICS Services Ltd.’. Het enige verschil is dat Van Lienden zich – nadat zijn naam in verschillende strafzaken is genoemd, en enkele maanden nadat de kritiek op belastingparadijzen is aangezweld na de publicatie van de Panama Papers – van ICS distantieert.

Geen focus op de tussenpersoon

Van Lienden zegt via zijn advocaat dat hij altijd binnen de grenzen van de wet heeft gehandeld en nooit, in geen enkel land, door justitie is ondervraagd. Dat verbaast Jason Sharman, hoogleraar aan de Universiteit van Cambridge, niet. ‘Het probleem is dat er te weinig wordt vervolgd. 99 van de 100 malafide tussenpersonen worden niet gestraft. Bij de ene tussenpersoon die wél wordt vervolgd, is dat omdat die slecht in het nieuws is geweest.’ 

Ton Scholing, hoofd van het anti-witwascentrum AMLC, waarin onder meer de FIOD, het Openbaar Ministerie en private partijen samenwerken, geeft toe dat de opsporing vaak voorbij gaat aan tussenpersonen. ‘Wij focussen op de witwasser of de fiscaal fraudeur, en meestal niet op de tussenpersonen. Zij komen in fraude- of witwaszaken vaak slechts fragmentarisch voor. Je ziet pas hoe belangrijk ze zijn als je meerdere zaken op één hoop gooit.’

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Na de Panama Papers is er eigenlijk weinig gebeurd om tussenpersonen harder aan te pakken, zegt Sharman. ‘De reactie van beleidsmakers was precies tegenovergesteld: ze waren vooral bezig met nieuwe regels die de anonimiteit van belastingparadijzen moeten terugdringen. Er is een sterke neiging om te focussen op het maken van nieuwe regels, en niet op hoe ze gehandhaafd worden. Terwijl ik denk dat handhaving juist het grote probleem is.’

Dat een kantoor zoals dat van Van Lienden – Nederlandse eigenaar, gevestigd in Monaco, klanten van over de hele wereld – zo internationaal opereert helpt ook niet mee, zegt Peter van Leusden, oud-rechercheur bij de FIOD. ‘Denk aan het Petrobras-schandaal’, zegt hij. ‘De Braziliaanse autoriteiten hebben het druk met hun eigen daders, die zijn veel minder geïnteresseerd in zo’n Nederlandse tussenpersoon. Nederland kon zo’n tussenpersoon tot voor kort alleen vervolgen als die in Nederland woonde, en Monaco heeft nauwelijks capaciteit.’

FIOD die promoveerde op misbruik van bedrijven in belastingparadijzen. ‘Offshore speelt zich per definitie buiten de eigen landsgrenzen af’, zegt hij. ‘En dus voelt niemand zich geroepen om de tussenpersonen aan te pakken.’

Pas sinds begin dit jaar mag het Openbaar Ministerie Nederlandse tussenpersonen vervolgen die vanuit het buitenland werken. Maar ook dan is het nog heel moeilijk, zegt Scholing van het anti-witwascentrum. ‘Wij hebben weinig informatie over wat zo iemand daar precies doet en informatie-uitwisseling is tijdrovend. Regelmatig krijgen we het bewijs gewoon niet rond. Witwassers doen er alles aan om te zorgen dat wij het hele speelveld niet overzien. Dat is hun core business.’