Het Waddenfonds, dat dertien jaar geleden werd opgericht om ter compensatie van het boren naar aardgas het Waddengebied te versterken, heeft honderden miljoenen verspeeld aan projecten waarvan de Wadden nauwelijks hebben geprofiteerd. Lokale bestuurders hebben de Waddenpot bovendien gebuikt om eigen projecten te financieren. Dat blijkt uit onderzoek van Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico samen met Dagblad van het Noorden, Leeuwarder Courant, De Groene Amsterdammer en EenVandaag.

Van de 800 miljoen euro die het Rijk in 2006 in het fonds stopte, is nog ruim tweehonderd miljoen euro over zonder enig idee of de rest goed is besteed. De talloze gesubsidieerde projecten zijn nooit gemonitord of geëvalueerd. Waarschuwingen van de regionale Rekenkamers tegen mogelijke belangenverstrengeling van bestuurders, hebben niet geleid tot maatregelen, zo blijkt uit het onderzoek.

Twee petten

Provincies doen aanvragen bij het Waddenfonds waarover ze vervolgens zelf beslissen. Zo wilde de provincie Groningen aan de rand van het Wad in Lauwersoog graag een Werelderfgoedcentrum. Het gat in de begroting van 9,6 miljoen euro werd opgevuld met het fonds, waar de gedeputeerde van de provincie zelf over besloot. Inmiddels ligt het project stil vanwege aanhoudende kritiek van natuur- en milieuorganisaties over de komst van het dertig meter hoge paviljoen aan de rand van het Wad.

Voor Den Helder deed de provincie Noord-Holland mede aanvragen bij het fonds, waarover ze zelf een positief besluit kon nemen. Met ruim 8 miljoen euro moest de oude marinehaven Willemsoord en het aanwezige oorlogserfgoed worden omgetoverd tot een toeristische trekpleister. De waarde voor het Waddengebied is onduidelijk. ‘De financiering van de gemeente staat altijd onder druk. Als we geld van elders kunnen aantrekken, willen we dat graag’, zegt wethouder Michiel Wouters hierover.

Kritiek op de vermenging van bestuurlijke functies bij het Waddenfonds is niet nieuw. In 2018 uitte de Randstedelijke Rekenkamer samen met de Noordelijke Rekenkamers al de kritiek dat de onafhankelijkheid van het fonds ‘verder onder druk komt te staan’. De Groningse gedeputeerde Henk Staghouwer, tevens voorzitter van het bestuur van het Waddenfonds, vindt dat hij zijn twee rollen niettemin goed heeft kunnen scheiden. ‘We gaan uit van het Waddengebied als één, ongedeeld geheel. Ik zit er niet voor Groningen. Ik heb wel een Groninger pet op, maar ik ben er voor het hele Waddengebied.’

Grabbelton

Het fonds ontwikkelde zich gaandeweg tot grabbelton voor lokale ondernemers en hobbyisten en voor projecten met een flinterdunne relatie met het Waddengebied, zo blijkt uit het overzicht van gesubsidieerde projecten van Investico. Zo kreeg een orgel in het Friese Parrega een ton toegewezen voor restauratie, kreeg een blacklight glow-golfbaan op Terschelling een ton toegewezen en kreeg de Stichting Heidense Kapel 40 duizend euro om een pelgrimsroute te ontwikkelen en een kapel te herbouwen. Ook mochten Texelse ondernemers met 89 duizend euro ‘Texelpoints’ ontwikkelen, een digitaal spaarpuntensysteem waarmee ze wilden concurreren met ‘goedkope zonbestemmingen als Griekenland en Turkije’. In totaal subsidieerde het fonds meer dan 225 projecten.

Geestelijk vader van het fonds, oud-PvdA-staatssecretaris Wim Meijer, is teleurgesteld. ‘We wilden het Waddengebied groter, sterker en robuuster maken. Dat is niet gebeurd’, constateert hij. Ook de Waddenvereniging is kritisch. ‘Er werd tot nu toe niet gekeken wat de Wadden als ecosysteem echt nodig hebben. Hierdoor heeft het waddengebied in het geheel niets gehad aan al deze kleine projecten,’ zegt directeur Lutz Jacobi die de bestedingen van het fonds als Kamerlid al volgde. ‘Het was een grabbelton en dat is het nu nog.’

De bestedingen uit het Waddenfonds kunnen een slecht voorteken zijn het Noordzeeakkoord waarover het kabinet in december moet beslissen. Ook daarin zou een fonds worden gevorm om met een deel van de gasopbrengsten uit de Noordzee vissers uit te kopen, en de natuur in de Noordzee te beschermen. Een zelfde constructie, destijds ten behoeve van het uitkopen van de kokkelvisserij, leidde in 2006 tot de oprichting van het Waddenfonds.