Op de avond van 1 april 2015 is het feest op het normaal zo druilerige Alkmaarse industrie­terrein Boekelermeer. Hier, een paar percelen naast een grote vuilstortplaats, opent TAQA Energy BV de grootste vrij toegankelijke gasopslag van West-Europa. Meer dan vier miljard kubieke meter aardgas kan het bedrijf in de zomer, wanneer de prijs laag is, ontvangen van grote energie­bedrijven. Om het ’s winters, als de vraag aantrekt, snel weer te kunnen uitvoeren. Feitelijk is het een parkeergarage voor gas, die gerund wordt door het gasbedrijf TAQA uit Abu Dhabi en EBN, het energie-investeringsbedrijf van het ministerie van Economische Zaken.

TAQA – ‘energie’ in het Arabisch – heeft een reusachtige bedoeïenen-partytent opgetrokken op haar terrein. Er zijn trompetspelers, vrolijk gekleurde lampen en er wordt een gedenkplaat onthuld. Eregast is Maria van der Hoeven, voormalig minister van Economische Zaken en thans voorzitter van het Internationaal Energie Agentschap. Van der Hoeven is vol lof over de gasfabriek, het is volgens haar een ‘fysiek en praktisch voorbeeld van energieveiligheid’.

Samen met de burgemeester en de directeur van TAQA mag ze op de knop drukken om de joint venture van Abu Dhabi en de Nederlandse staat officieel te openen.

Grote afwezige in de berichtgeving over het feest is de meest prominente klant van de parkeergarage: het Russische staatsbedrijf Gazprom. De ondergrondse gasopslag in Noord-Holland is een cruciaal puzzelstuk van een reeks Nederlands-Russische gasdeals. Gratis, maar niet voor niks, mogen de Russen bijna de helft van het volume van de opslag de komende dertig jaar gebruiken, mede met dank aan Maria van der Hoeven.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Nederlandse politici en CEO’s hebben de afgelopen tientallen jaren met veel zorg en moeite de toekomst van de Nederlandse gassector nauw verknoopt met het lot van Gazprom en het Kremlin. We kopen niet alleen gas uit Rusland, Den Haag was jarenlang de facto woordvoerder van Gazprom in de EU. Nederlandse staats­bedrijven hebben met Gazprom een opleiding in Groningen opgezet om de bedrijfsleiders van de toekomst samen op te leiden. En zelfs het groene alternatief voor aardgas, biogas, gewonnen uit planten en koeien, ontwikkelen we in samen­werking met de Russen.

Nederland heeft ruim acht miljard euro gestoken in de zogenoemde ‘gasrotondestrategie’ om, wanneer het Groningenveld leeg is, toch groothandelaar in gas voor Europa te blijven. Gazprom is dé partner in die gasstrategie. Met ons voordelige Hollandse belasting­klimaat bieden we bovendien een comfortabele vestigingsplek voor de brievenbussen van Gazprom. Van Blue Stream Pipeline Company BV, een bedrijf dat een pijpleiding tussen Rusland en Turkije bestiert, tot Gazprom EP International BV, een dochter­onderneming die gas wint in bijvoorbeeld Oezbekistan en Venezuela – al de miljarden stromen door Amsterdam-Zuid.

Innige omarming

Is deze relatie nog houdbaar? Onlangs opende de Europese Commissie een onderzoek naar machtsmisbruik van Gazprom in Oost-Europa, het bedrijf hangt een miljardenboete boven het hoofd. De AIVD waarschuwde in april voor het eerst sinds jaren nadrukkelijk voor spionagegevaar uit Moskou. Volgens de inlichtingendienst worden Nederlanders door de Russische geheime dienst geïntimideerd om informatie af te geven. Wat betekent dat voor de Nederlandse relatie met het Kremlin? Hebben deze ontwikkelingen en de aanhoudende oorlog in Oekraïne, met de vermeende Russische betrokkenheid bij het neerschieten van MH17, waarbij 196 Nederlanders omkwamen, eigenlijk iets veranderd aan de innige omarming?

Niets wezenlijks, zo blijkt uit ons onderzoek. Wij spraken met tientallen betrokkenen uit de gassector en de Nederlandse diplomatieke dienst. Door een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) ontvingen wij een grote hoeveelheid interne documenten van de ministeries van EZ, Financiën en Buitenlandse Zaken, door de WikiLeaks-cables uit te pluizen zagen we hoe de Amerikaanse ambassadeur zich in 2009 verbaasde over de Nederlandse toenadering tot Rusland.

Ondanks een hele reeks politieke en economische crises blijft Nederland dicht tegen het Kremlin aan kruipen. Al het geld en alle moeite van EZ en de gassector zijn verloren als we de Russen niet binnenboord houden, ongeacht de Russische agressie in Oekraïne. Bestuurders en kopstukken uit de Nederlandse gaswereld nemen, geheel in lijn met het huidige anti-Rusland-­sentiment in de EU, weliswaar publiekelijk afstand van de Russische gasreus, maar in de lagere regionen blijven de banden gehandhaafd. In werkelijkheid staat de Nederlandse liefde voor Gazprom op een waakvlammetje, klaar om opgestookt te worden zodra het weer kan.

Op vorstelijke wijze werden de Russische president Vladimir Poetin en zijn inmiddels ex-vrouw Ljoedmila op 1 november 2005 onthaald. Poetin was de eerste Russische regeringsleider die ons land aandeed sinds het bezoek van tsaar Alexander II in 1874. Koningin Beatrix en kroonprins Willem-Alexander vergezelden de Russische president naar het Paleis op de Dam, waar hij een krans legde ter ere van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Poetin kreeg een staatsbanket aangeboden waar koningin Beatrix zijn ‘doortastende optreden tegen uitingen van racisme en xenofobie’ prees en in verwijzing naar Tsjetsjenië lovende woorden sprak over de Russische bijdrage aan de ‘internationale strijd tegen het terrorisme’.

Het staatsbezoek moest Poetin ertoe verleiden om het Nederlandse staatsbedrijf Gasunie toe te laten tot de Nord Stream-pijpleiding, een miljarden­project van Gazprom en de Duitse bedrijven E.On en Wintershall. De gasleiding zou aardgas uit Rusland direct – zonder tussen­komst van lastige Oost-Europese landen als Polen – naar de industriegebieden van Duitsland brengen. Deelname van Gasunie zou nauwe samenwerking met de Europese industrie en een stevig gedeeld belang met Gazprom garanderen.

De Nederlandse deelname was in feite de navelstreng voor de ‘gasrotonde’ – de Nederlandse strategie om na de uitputting van het Groningenveld toch groothandelaar van Noors, Arabisch en vooral Russisch gas te blijven op de Noord-West-Europese markt. ‘We kunnen het belang van goede samenwerking tussen beide landen niet overschatten’, aldus premier Balken­ende in zijn afsluitende speech tot Poetin.

Ongemakkelijke situatie

Voor de buitenwereld was het staats­bezoek een toonbeeld van vreedzame en ordelijke consensus tussen Oost en West; Rusland als moderne handelspartner, postsovjet en voorbij de bezopen chaos onder Jeltsin. Maar binnenskamers ging het er hard aan toe.

‘Je denkt toch niet dat ik gek ben?!’ snauwde Poetin tegen Shell-topman Jeroen van der Veer, terwijl ze uit de keuken van burgemeester Job Cohen richting het diner beenden. Aan tafel zat een hoge delegatie van het Nederlandse bedrijfsleven, waaronder Marcel Kramer (de CEO van Gasunie) en een onthutste minister van EZ, ­Laurens Jan Brinkhorst.

Steen des aanstoots was een gaswinningsproject van Shell op het Oost-Siberische eiland Sachalin. Shell had bij het sluiten van de contracten in de jaren negentig aan Jeltsin beloofd dat Moskou zou gaan delen in de winsten van het project. Onverwachte kostenoverschrijdingen en technische tegenslagen zorgden er echter voor dat de winst nog even op zich liet wachten. Te lang, volgens Poetin.

In de keuken van Cohen presenteerde Poetin zijn eis aan Van der Veer. Om te zorgen dat Moskou toch snel kon gaan delen in de winsten moest Shell zóveel van haar aandelen verkopen aan Gazprom dat die laatste een meerderheid kreeg. ‘Het was een zeer ongemakkelijke situatie, waarin Poetin erg goed op de hoogte was van alle details’, zo herinnert een van de aanwezigen zich. Tijdens het diner bracht de Russische president zijn schaakstukken verder in positie. Hij liet weten geen enkel bezwaar te hebben tegen Nederlandse deelname aan Nord Stream, al ‘zijn er ook andere partijen die belangstelling hebben’. De goede verstaander wist: als Sachalin niet naar Russische tevredenheid wordt opgelost kan Nederland niet zomaar deelnemen aan Nord Stream.

Autoritaire trekken

In het jaar daarop werden de autoritaire trekken van Poetins regime steeds beter zichtbaar. Eerst richtte hij zijn wapen Gazprom voor­namelijk op binnenlandse vijanden. Zo dwong hij in 2001 mediamagnaat Vladimir Goesinski om zijn aandelen in zijn mediabedrijf te verkopen aan staatsmediabedrijf GazpromTV. Vanaf 2006 greep hij ook naar gas om buitenlandse partijen in lijn te krijgen met de belangen van het Kremlin. In het oosten van Siberië zette hij Shell verder onder druk. Moskou dreigde de vergunning voor het Sachalin-project helemaal te schrappen – officieel vanwege het schenden van Siberische milieuregels. In het uiterste westen draaide Poetin de gaskraan naar het lastige Oekraïne van de pro-EU-president Joesjtsjenko dicht. Tot grote schrik van Europese leiders hadden landen op de Balkan gedurende de strenge winter van 2005-2006 geen toegang meer tot gas.

Geen reden voor paniek, aldus Nederland. Tijdens een toespraak op 21 maart 2006 op het Haagse landgoed Clingendael zei Brinkhorst: ‘Vanuit Europa [is] hier met weinig begrip en kennis van zaken op gereageerd. Het betrof immers vooral een geschil tussen twee partners op de interslavische markt en het is zeker niet zo dat Rusland de kraan naar het Westen heeft dichtgedraaid.’

De spanningen rond Sachalin kwamen eind 2006 pas tot een einde. Op 15 december 2006 ging het Nederlands-Britse oliebedrijf door de knieën en kreeg Gazprom voor ‘slechts’ 7,5 miljard dollar een meerderheidsbelang van Shell en haar consortiumpartners. Direct na deze ‘oplossing’ stuurde het ministerie van EZ een intentieverklaring voor de Nord Stream-deal via de Nederlandse ambassade naar Moskou.

Via de Wob kregen we inzicht in een concept­versie uit het voorjaar van 2006. In ruil voor Gasunie’s participatie in Nord Stream kreeg Gazprom toegang tot de Nederlandse markt en mocht het bedrijf deelnemen in de pijpleiding BBL, die loopt tussen Nederland en Groot-­Brittannië. Daarnaast bood EZ Gazprom ‘flexibiliteits­services’ aan. Een vijfde onderdeel van de deal heeft EZ niet willen prijsgeven omdat ‘de belangen van Gasunie door openbaarmaking (zouden) worden geschaad’ en is daarom uitgevlakt. Wel staat even verderop dat ‘commerciële partijen’ Gazprom toegang zullen bieden tot Zuidwending, een relatief kleine gasopslag in Drenthe. Daarnaast krijgen de Russen ‘andere kansen’ aangeboden ‘in seizoensopslag’.

Charmeoffensief

Een jaar later zetten CEO van Gasunie Marcel Kramer en CEO van Gazprom Alexei Miller in Moskou hun handtekening onder het definitieve contract, Gasunie werd voor zevenhonderd miljoen voor negen procent aandeelhouder in Nord Stream.

Uit ons onderzoek blijkt dat dit het startschot was voor een groot Nederlands charmeoffensief naar de verklaarde tegenstanders van de pijpleiding. Zweden en de Baltische Staten hadden weinig trek in versterkte Russische aanwezigheid in de Oostzee als gevolg van de pijplijn. Volgens de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radek Sikorski stond de Russisch-Duitse gas­leiding zelfs in de ‘Molotov-Ribbentrop’-traditie. Gasunie-CEO Kramer nodigde de ambassadeurs van de dwarsliggende landen uit op zijn hoofdkwartier in Groningen voor een geruststellende presentatie, en prompt sponsorde hij het Baltic Development Forum waar bedrijven uit de regio samenkomen om economische betrekkingen aan te halen onder het motto Energizing the Climate for Business.

In onze Wob-documenten vinden we terug dat de Nederlandse permanente vertegenwoordiger voor de EU werd ingezet om de zaak van Gasunie en Nord Stream te bepleiten in Brussel. In de WikiLeaks-cables merkte de Amerikaanse ambassadeur Fay Hartog-Levin in diezelfde periode op dat de ministers van EZ en Buitenlandse Zaken, Maria van der Hoeven en Maxime Verhagen, als een ‘waar estafetteteam’ de wereld af reisden op energiehandelsmissies. Toen Levin haar zorgen over de Nederlands-Russische innigheid uitsprak tegen de Nederlandse ambtelijke top kreeg ze kortweg te verstaan:‘Don’t lecture us about Russia.’

‘Alles in mijn macht’

Het schilderachtige dorpje Bergen in Noord-Holland wordt omzoomd door duinen, polders en bossen. Tussen de eeuwenoude huisjes staan hotels en pensions, toeristen komen hier om te wandelen en te fietsen langs de dijken en weilanden. De gemeenteraad van Bergen keek dan ook vreemd op toen ze in het najaar van 2008 het verzoek van EZ kreeg om onder de Berger­meerpolder ten zuiden van het dorp de grootste commerciële gasopslag van Europa te beginnen. De fabriek voor de gasopslag zou komen te staan in Alkmaar, daar vandaan moest een lange buis het aardgas in en uit het veld bij Bergen pompen. Een veld waar op twee kilometer diepte een fikse breuklijn doorheen loopt.

De inwoners van Bergen hadden al sinds 1972, toen gasbedrijf Amoco aan de exploratie van de omliggende velden begon, ervaring met de gasindustrie, en hun ervaring was niet best. Op de ochtend van 9 september 2001 schokte de aarde onder Bergen. Inwoners lagen te schudden in hun bed, scheuren trokken door de muur. De gas­winning bezorgde de Bergenaren een reeks aardbevingen tussen de 3,2 en 3,5 op de schaal van Richter. In 2002 waren de velden technisch leeg en stopte het petroleumbedrijf zijn activiteiten. De inwoners van het kunstenaarsdorpje haalden opgelucht adem.

Tot EZ met zijn verzoek kwam. ‘Wij moesten in december 2008 een besluit nemen over de milieu-effectrapportage’, vertelt Alwin Hietbrink, indertijd gemeenteraadslid voor GroenLinks. ‘Wij vonden het geen goed plan. We keurden het af en normaal gesproken is het daarmee ook klaar.’

Wat de wethouders en raadsleden niet wisten was dat in diezelfde maand EBN (het energie-­investeringsbedrijf van EZ) en TAQA al een deal hadden gesloten met Gazprom: de Russen mochten de komende dertig jaar bijna de helft van de opslagcapaciteit gratis gebruiken om de Europese markt te bedienen. In ruil leverde Gazprom 4,1 miljard kubieke meter ‘kussengas’. Dat gas moest in het veld blijven om ervoor te zorgen dat de druk hoog genoeg bleef om ander gas in en uit te pompen.

‘Pas in maart 2009 kregen we weer bericht van het rijk’, zegt Hietbrink. ‘EZ meldde dat minister Maria van der Hoeven onze beslisbevoegdheid had overgenomen.’ Dankzij een nieuwe wet, ‘de rijkscoördinatieregeling’ kon de minister inzake energiekwesties als windmolenparken en gasactiviteiten lagere overheden buiten spel zetten. ‘Dat deed de alarmbellen rinkelen.’

Hietbrink, vanaf 2010 wethouder, zette zijn hakken in het zand. ‘Achteraf is het mij ook wel duidelijk dat we het moesten opnemen tegen belangen die veel groter waren dan wij’, zegt hij. De gemeente begon een procedure die doorliep tot aan de Raad van State en vroeg, samen met actievoerende burgers, risicorapport na risico­rapport op om de aardbevingsproblematiek over het voetlicht te krijgen.

Daar hadden de Russen geen boodschap aan. Uit interne documenten van EZ, die de gemeente Bergen opvroeg met een beroep op de Wob, blijkt dat de Arabieren bang waren dat de vertragingstactiek van de Bergenaren hen geld ging kosten. Als het kussengas dat Gazprom richting Bergen stuurt ‘nergens meer heen kan, moet TAQA een boete betalen’, zo klaagden ze tegen EZ. Op 6 juli 2010 ging minister Verhagen naar Schiphol voor een gespannen overleg met de CEO van TAQA, prins Abdulla Al Nuaimi van Abu Dhabi, de Amerikaan Carl Sheldon, de managing director van TAQA en Paul van Gelder, de managing director van TAQA Nederland. Verhagen vroeg begrip aan de prins en de directeuren voor het feit dat er nu eenmaal bezwaar­procedures gelden in Nederland. ‘Echter’, zo staat in Verhagens gespreksnotitie, ‘ik heb duidelijk gemaakt (…) dat ik geen verdere vertragingen zal accepteren. Uiteindelijk heb ik zelf de autoriteit om over de vergunningen te beslissen. Ik doe alles wat in mijn vermogens ligt om dit project rond te krijgen.’

De minister deed zelfs zo zijn best dat hij in mei 2011 zijn handtekening onder de vergunning zette nog voordat de Tweede Kamer zich volledig kon buigen over de problematiek in Bergen. Op 2 mei 2012 veegde ook de Raad van State de bezwaren van de Bergenaren van tafel. De zorgen over de veiligheid verklaarde de Raad ongegrond.

Handelsartikel

4 september 2014. Op het bordes van Huys Clingendael trekt Coby van der Linde haastig aan een sigaret. Van der Linde is directeur van het door onder meer Shell gesponsorde onderzoeksinstituut Clingendael International Energy Programma. Op deze warme nazomerdag maakt ze een nerveuze indruk. Straks komt Valeri Nemov, vice-voorzitter van de afdeling gas­contracten bij Gazprom Export spreken op een door haar georganiseerde conferentie. ‘Ik ben blij dat hij is gekomen’, verzucht ze, ‘het ligt nu allemaal veel gevoeliger, maar dat wisten we natuurlijk nog niet bij de voorbereiding in april.’

Sinds de annexatie van de Krim in maart gelden er economische sancties van de VS en de EU voor de Russische economie. Gazprom, en oliezuster Rosneft, staan niet op de sanctielijst. Zo blijven gas en olie stromen naar Europa, al is het wel verboden om nieuwe investeringen te doen in de Russische energiesector. De vermeende Russische betrokkenheid bij het neerschieten van MH17 maakt het politiek echter vrijwel onmogelijk om openlijk al te vriendelijk met Gazprom om te gaan. ‘Het is echt een verschrikkelijke ramp’, zegt Van der Linden, ‘maar het laatste wat we moeten doen is voordat er een onderzoek is afgerond alle handel met Rusland stopzetten.’

Zo denken ze er bij Gazprom ook over. Elena Boermistrova, de CEO van Gazprom Export heeft kort geleden (in januari 2015) in Wenen nog benadrukt dat ‘gas geen politiek wapen is, maar een handelsartikel’.

Het zijn de twee registers waar de gassector en de Nederlandse politiek altijd tussen kunnen wisselen. Is er geen vuiltje aan de lucht? Dan ontvangen we presidenten van olie- en gasrijke landen met alle egards. Wanneer de publieke opinie omslaat, moet we vooral zakelijk en nuchter blijven.

Maar wat heeft dit aanschuren tegen Gazprom tot nu toe eigenlijk opgeleverd? Gertjan Lankhorst, de boomlange CEO van GasTerra, het gashandelsbedrijf van Shell, Exxon en het ministerie van EZ, staat al lang niet meer te juichen als het op de Russen aankomt. ‘We hadden vaak het idee: we zijn een touw aan het duwen.’

Lankhorst heeft jarenlang geopereerd als het voornaamste bruggenhoofd tussen Gazprom en de Project Delta Group (pdg) – een consortium voor nieuwe projecten in Rusland. De Delta Group bestaat uit banken, baggerbedrijven, universiteiten en Shell. ‘Na wat brainstormen kwamen we in 2006 uit op gaswinning in Jamal, boven de poolcrikel’, zegt Lankhorst. ‘Onze presentatie vond plaats in een periode toen de relatie tussen Shell en Gazprom niet lekker liep. PDG was voor Shell een mooie voet tussen de deur in Rusland.’ Er is weinig gebeurd met de Nederlandse ambities voor het arctische gebied. ‘Je kreeg vanuit hun kant nooit iets heel concreets’, aldus Lankhorst. Wel moet de gassector op verzoek van Buitenlandse Zaken de relaties met de Russen goed houden, voor het geval er betere tijden aanbreken.

Dezelfde teleurstelling is te horen bij een hoge ambtenaar van Buitenlandse Zaken die vaak met Gazprom te maken heeft gehad. Volgens de ambtenaar, die anoniem wil blijven, had het ministerie zijn pijlen gericht op het Nederland-Rusland­jaar in 2013. ‘We hadden eigenlijk gehoopt op een doorbraak in het Jamal-project. Zoals de Fransen in hun vriendschapsjaar twee Mistral-oorlogsschepen verkochten aan de Russen.’

In plaats daarvan arresteerde de Haagse politie een Russische diplomaat, werd een Nederlandse diplomaat in Moskou in elkaar geslagen en bleef economisch succes voor Nederland uit. Voor de Russen leverde het jubileumjaar wél wat op: zij kregen van EZ-minister Kamp toegang tot een Rotterdamse olieterminal ter waarde van achthonderd miljoen euro.

Toekomst

Hebben de hardhandige behandeling van Shell op Sachalin, de Russische desinteresse in de arctische ambities van Nederland, het Nederland-Rusland-rampjaar, de militaire agressie van Moskou in Oekraïne, het neerschieten van MH17 en de beschuldiging van machtsmisbruik van Gazprom in de Oost-Europese EU-landen werkelijk iets veranderd aan de Nederlandse wens om Gazproms beste vriend te blijven?

Nee, zo lijkt het. In de gaswereld zijn de banden gewoon intact gebleven. Zo heeft de Russische Kamer van Koophandel op 27 oktober 2014 een rondetafelgesprek georganiseerd met lobbyisten van de Nederlandse offshore-­industrie. Thema van de bijeenkomst: de Russisch-Nederlandse relaties in de gassector en het potentieel voor de ontwikkeling van lange­termijnsamenwerking op energiegebied. Sancties of geen sancties. Drie weken geleden, op 23 april, heeft de internationale raad van toezicht van de Groningse energieopleiding Energy Delta Institute, met leden als GasTerra-CEO Lankhorst, de CEO van Gasunie, de hoogste ‘gasman’ van Shell Nederland en de voorzitter van het college van bestuur van de Rijksuniversiteit Groningen, een bezoek gebracht aan Gazprom in Sotsji. Om te praten over de toekomst van de Europese energie-industrie.

Tijdens een top in Brussel dit voorjaar heeft minister Kamp nog de plannen van de Poolse EU-voorzitter Donald Tusk gedwarsboomd om Russisch gas voor EU-landen gezamenlijk in te kopen. Nederland weigert de Europese lijn te volgen, koste wat kost wil ze de exclusieve leverancier voor Russisch gas aan de Noord-West-Europese markt blijven.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Gazprom biedt bovendien dé oplossing voor dat andere hoofdpijndossier van minister Kamp: de aardbevingen in Groningen. Voorafgaand aan het Kamerdebat over de Groningse activiteiten van de nam liet Kamp een proefballon op. We kunnen niet zonder gevolgen de gaskraan in Loppersum dichtdraaien. ‘We zullen meer gas moeten importeren’, zei Kamp tegen het Algemeen Dagblad. Een verhoging van de import uit Rusland ‘kan uiteindelijk een optie zijn’.

Zo blijven gassector en politiek stug doorgaan op de ingeslagen weg. De ambitie om economische, maar vooral internationale politieke invloed te behouden heeft de Nederlandse gassector, de ambtelijke top en het kabinet consequent in de armen van Gazprom, en dus van het Kremlin gedreven. De Nederlands-Russische belangen, waar men zich meer dan tien jaar zo zwaar voor heeft ingespannen, worden nog steeds gezien als een onontkoombaar gegeven. Een alternatief lijkt voor alle betrokkenen vrijwel uitgesloten.