‘Daar heeft een boer een grensfout gemaakt, een andere boer heeft een hele strook ingetekend en weer een andere boer heeft het hele perceel geregistreerd.’ Erna Kruitwagen kijkt uit over haar perceel: het gras, lang en nat, is aan drie kanten ingesloten door een bomenrij. Samen met haar zoon en twee werknemers runt ze Buitengoed de Panoven, een groepsaccommodatie rondom een voormalige steenfabriek. Het grasveld is bedoeld voor spelletjes voor haar gasten, maar maakte haar tegen wil en dank ‘een beetje boerin’.

Hoe dat gebeurde vertelt Kruitwagen aan tafel in haar restaurant. Naast haar zit dorpsgenoot Ben Jacobs¹. Hij merkte aan het begin van het jaar dat de paarden van zijn zorgboerderij meer mest zouden produceren dan hij op zijn eigen land kwijt mocht. Jacobs zet zijn bril op en pakt er een stapeltje papier bij: de mestboekhouding. Een opsomming van hoeveel mest hij produceert, min wat hij op zijn land kan uitrijden. ‘Kijk, ik kom ongeveer anderhalf hectare tekort.’ Als hij zijn mest ook op de percelen rond de Panoven kon uitrijden, zou hij wel goed uitkomen. Jacobs: ‘Dat is natuurlijker, want dan blijft de mest dichtbij, en het scheelt me ook nog wat in de begroting.’

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Hij legde de situatie voor aan Kruitwagen. Die had nog nooit van het systeem gehoord, maar hielp hem graag. Daarop ging Jacobs naar het webportaal van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Deze overheidsinstantie verzamelt voor het ministerie de aanvragen voor subsidie en mestruimte, controleert ze en keurt ze goed². Boeren moeten hier jaarlijks de landbouwgrond die ze gebruiken registreren en Europese landbouwsubsidie aanvragen. Op basis hiervan bepaalt RVO ook hoeveel mest een boer maximaal op zijn land mag uitrijden³. De mest die boeren overhouden, moeten ze tegen betaling zal moeten afvoeren⁴.

Maar als Jacobs de percelen van de Panoven registreert krijgt hij een vreemde melding. ‘Dit perceel heeft gedurende (een deel van) de looptijd geheel of gedeeltelijk overlap met een perceel van een andere gebruiker.’ In andere woorden: de percelen waren blijkbaar al opgegeven, zonder toestemming van recreatieondernemer Kruitwagen. Zij belde meteen naar de RVO. ‘Ik vroeg: ‘Hoe kan het dat mensen zomaar kunnen intekenen? Heb je geen bewijs van een overeenkomst nodig?” Nee, liet de RVO weten, daar controleerden ze niet op.

Bermfraude blijft onopgelost

In 2017 kwam het fenomeen ‘bermfraude’ voor het eerst in het nieuws⁵. Boeren bleken bermen, in bezit van overheden, bij hun landbouwareaal te trekken en te bewerken. Bovendien konden boeren hier ten onrechte Europese subsidies en mestuitrijrechten op aanvragen. Zelfs de Europese commissie bemoeide zich ermee⁶.

Maar nu, ruim vijf jaar later, is het probleem allesbehalve opgelost. Platform Investico controleerde honderden landbouwpercelen verspreid over heel Nederland, en constateert dat een kwart daarvan onrechtmatig geregistreerd is⁷. Boeren registreren naar schatting tienduizenden hectaren overheidsgrond terwijl de eigenaar zegt hier geen toestemming voor te hebben gegeven, blijkt uit het onderzoek van Platform Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw, in samenwerking met De Gelderlander, Tubantia, de Stentor en de onderzoeksredactie van de Brabantse kranten (ED, BD, BN DeStem). Het financiële voordeel voor boeren kan oplopen tot honderden euro’s per hectare⁸.

Het onderzoek geeft voor het eerst zicht op de schaal van dit probleem, en dat blijkt groter dan gedacht. Het zijn niet alleen bermen, maar hele lappen grond waar boeren ten onrechte subsidies voor ontvangen.

Controle vindt nauwelijks plaats. RVO en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) weten niet hoe vaak het probleem voorkomt. ‘Om dat met zekerheid te kunnen vaststellen, zou je dat allemaal moeten gaan controleren,’ schreef een ambtenaar al in 2018 in een interne mail. ‘Daar willen we uiteraard ver weg van blijven.’⁹

In 2015 merkte gemeente Berkelland dat er bermen en groenstroken verdwenen¹⁰. Het typisch Achterhoekse coulissenlandschap is een lapjesdeken van kleine akkers en weilanden, maar het begon steeds meer op een egaal biljartlaken te lijken. De gemeente besloot het probleem te onderzoeken. Meer dan negentig hectare gemeentegrond bleek niet alleen onrechtmatig geregistreerd, waarmee extra subsidie en mestruimte voor aangevraagd kon worden, in veel gevallen gebruikten boeren de bermen ook als landbouwgrond of maaiden ze de bermen mee met het aangrenzende weiland¹¹. Naast talloze bermen en groenstroken bleken ook een gemeentelijke vuilstort en een braakliggend en ondergelopen stuk gemeentegrond op een industrieterrein succesvol als landbouwgrond geregistreerd bij de RVO¹².

Deze ‘bermfraude’ verwierf dankzij verslaggeving in Trouw twee jaar later nationale bekendheid. Gemeente Berkelland ging over tot het terugeisen van de percelen¹³. De Achterhoekse gemeente en de RVO plaatsten ‘bij wijze van proef’ markeringspalen als duidelijke afscheiding tussen de berm en het boerenperceel. Ook andere overheden werden rond die periode wakker. Staatsbosbeheer stelde in 2017 vast dat boeren duizenden hectare grond van de natuurorganisatie illegaal registreerden¹⁴. In datzelfde jaar kwam ook de Europese Commissie door eigen onderzoek deze vorm van fraude op het spoor. Ze vroeg Nederland toen om de garantie dat de subsidies wel goed terechtkwamen, zo blijkt uit een interne mailwisseling die openbaar is gemaakt met een beroep op de Wet open overheid (WOO)¹⁵.

Uit deze mailwisseling blijkt ook dat het ministerie van LNV op dat moment al wist dat de fraude op veel verschillende plekken in Nederland voorkwam, maar weigerde dat te vertellen aan Brussel¹⁶. Het ministerie had liever geen gedoe met Europa, omdat de discussie over het Nederlandse mestoverschot al op scherp stond¹⁷. ‘Woord fraude svp niet gebruiken¹⁸’, schreven de ambtenaren elkaar. Daarna verslapte de bestuurlijke aandacht voor de fraude.

Onrechtmatige registratie onderzocht

Platform Investico bedacht een methode om voor heel Nederland in kaart te brengen op welke schaal de onterechte registratie van overheidspercelen voorkomt. Hoeveel overheidsgrond is zonder toestemming van de eigenaar geregistreerd?

We combineerden een overzichtskaart van alle landbouwgrond¹⁹ die boeren in 2020 registreerden met een kaart van de stukken grond die dat jaar eigendom waren van een gemeente, waterschap of provincie²⁰. 2020 is het meest recente jaar waarvan deze gegevens beschikbaar zijn. Zo ontstond een overzicht van alle overheidspercelen die geregistreerd werden als landbouwgrond.

Op zichzelf zegt dit nog niet zo veel. Talloze boeren maken op legitieme wijze gebruik van overheidsgrond. Bijvoorbeeld doordat ze een pachtcontract, huurovereenkomst of gebruiksverklaring afsluiten, soms zelfs door middel van een mondelinge overeenkomst²¹.

Daarom deden we een steekproef waarin we dertien gemeenten in agrarische regio’s van het land, elf waterschappen en alle twaalf provincies een lijst stuurden van hun overlappende percelen met de vraag: was er in 2020 via een pachtcontract of op een andere manier toestemming gegeven voor landbouw, het aanvragen van landbouwsubsidie en mestruimte? We selecteerden hiervoor alleen percelen met een overlap groter dan een half voetbalveld, om kleine intekenfoutjes en snippers eruit te filteren. We ontvingen op 749 percelen uitsluitsel.²²

De resultaten liegen er niet om. Voor maar liefst 26 procent van de percelen zeggen overheden geen toestemming voor landbouw te hebben gegeven in 2020, noch voor het aanvragen van subsidie of mestruimte.

Het totaal telt op tot 235 hectare overheidsgrond. Wanneer we onze steekproef extrapoleren naar heel Nederland, zou zo’n 24 duizend hectare van de landbouwgrond op overheidspercelen onrechtmatig geclaimd zijn, een oppervlakte vergelijkbaar met de stad Amsterdam.²³

Tussen de opgegeven percelen zitten plekken die op het eerste oog weinig weg hebben van groene weiden of akkers met mais of aardappels. Een Overijsselse melkveehouder tekent de grond van de paardrijvereniging van de buurman in. In gemeente Hof van Twente claimen twee boeren elk een ijsbaan als landbouwgrond. Een andere Twentse melkveehouder trekt voor het gemak een hondenuitlaatplek bij zijn land. Verder zien we veel smalle dijken, strookjes berm en slootkanten. Voor al deze percelen zeggen de overheden geen toestemming te hebben gegeven.

Verschillen per overheid

‘Dat is substantieel, 26 procent’ zegt Frits van der Schans, senior adviseur van CLM, een adviesbureau voor duurzame landbouw. ‘Ik ben benieuwd in hoeveel gevallen er sprake is van te goeder trouw en hoe vaak regels bewust worden misbruikt.’ Maar los van die nuancering, zegt de landbouwadviseur, is een kwart van de landbouwgrond ‘gewoon heel veel’.²⁴

Er zijn bovendien grote verschillen tussen de verschillende overheden, blijkt uit onze steekproef. Van provinciale percelen was slechts negen procent opgegeven zonder toestemming voor landbouw²⁵, terwijl dit dertig procent is bij de gemeentepercelen²⁶. Voor de percelen van de waterschappen was zelfs in 51 procent sprake van een oneigenlijke opgave²⁷.

De overheden die hoog scoren lijken niet goed te weten wat te doen met dit feit. Zo laat de gemeente Barneveld, waar voor twee derde van de uitgevraagde percelen geen toestemming was, weten²⁸: ‘Daar waar we als gemeente constateren dat grond verkeerd gebruikt wordt, treden we op. In de praktijk blijkt dat als wij onze grond nodig hebben, wij deze terugkrijgen voor ons gebruik.’ En het waterschap Hunze en Aa’s²⁹, waar zo’n 85% van de opgaven zonder toestemming was, schrijft: ‘RVO is de instantie die de aanvragen beoordeelt. Als waterschap hebben wij hierin geen rol’

Het verschilt ook in hoeverre overheden zich bewust zijn van de mogelijke vorm van fraude. ‘Dus dat zijn eigenlijk gewoon brutale boeren, die dat land opgeven?’ zegt een verbaasde medewerker van gemeente Lingewaard als we haar vertellen dat een strook gras naast een provinciale weg is geregistreerd als landbouwgrond. De provincie Limburg zet sinds 2021 in op ‘de professionalisering van het contractbeheer’ en ziet dat dit beleid zijn vruchten afwerpt. In onze steekproef komen ze maar één onrechtmatig perceel tegen: ‘Degene die de gronden heeft ingetekend in Mijn RVO heeft daarvoor geen toestemming gekregen van de Provincie Limburg,’ schrijft de woordvoerder³⁰.

Mega mestprobleem

Ecoloog Patrick Jansen zit over zijn computer gebogen op de campus van Wageningen University & Research. Zijn bureau kijkt uit over de wildbegroeide binnenplaats. Los van de financiële gevolgen is de onrechtmatige registratie van landbouwgrond ook funest voor het milieu en biodiversiteit, zegt hij. ‘De extra mest die uitgereden mag worden, komt óf op een berm of perceel terecht dat niet van de boer is, óf op al verzadigd land. Het maximum van hoeveel mest je mag uitrijden is er niet voor niets. We hebben al een enorm mestprobleem.’³¹

Jansen zoekt de mail die hij een paar jaar geleden naar de gemeente Wageningen stuurde over een berm een stukje verderop. Een boer maaide die volledig mee, terwijl hij eigenlijk twee meter van de wegkant met rust zou moeten laten. Jansen wees de gemeente op haar plicht om voor de strook te zorgen. Na enig heen-en-weermailen en een officieel handhavingsverzoek zegde de gemeente toe actie te zullen ondernemen.

Een uur later staan we bij de betreffende berm. Er is inderdaad een begrenzing met prikkeldraad aangelegd, maar de helft daarvan is alweer weggehaald en ligt opgekruld in de berm. Het effect is meteen te zien. Waar het prikkeldraad nog overeind staat, is de bermbegroeiing hoog. Jansen wijst wilde peen aan, en knoopkruid (‘die gaat heel mooi paars bloeien’). Als er een motor knallend langsrijdt rent een geschrokken fazant het hoge gras uit. Maar waar het prikkeldraad ophoudt loopt het maaispoor direct tot aan de weg, alles is kortgemaaid.

‘Bermen zijn ecologische verbindingszones’, legt Jansen uit. ‘Het is een soort groen wegennetwerk. Insecten en kleine dieren kunnen via dit netwerk van het ene stukje natuur naar het andere verplaatsen. Bermen bieden hen leefruimte. Bovendien: ‘Doordat de bodem onder de bermen relatief onbewerkt is, groeien er nog soorten die er vroeger ook al stonden. Maar dat is een kwetsbaar systeem: als je op het verkeerde moment maait, het een paar keer doodspuit met glyfosaat of overdadig bemest, zijn die soorten zo verdwenen.’ En herstel is dan moeilijk, weet Jansen. ‘Natuurlijk kun je bermen opnieuw inzaaien met zaad van elders. Maar dat is een beetje alsof je de Nachtwacht overschildert met verf die ongeveer dezelfde kleur heeft.’

Kleine pakkans, nauwelijks gevolgen

Waarom geven boeren de grond überhaupt op? ‘De marges van de boerenbedrijfsvoering zijn vaak zo klein dat zo’n stukje extra voor mest of subsidie uitmaakt. De pakkans is klein, en als een boer wordt betrapt zijn er nauwelijks represailles,’ zegt Jansen. ‘Kijk naar Berkelland: daar zetten ze na een groot onderzoek alleen wat paaltjes neer, op kosten van de gemeente’.

De financiële motieven om landbouwgrond onrechtmatig op te geven verschillen per type landbouw. Een vijfde van de landbouwgrond zonder toestemming is geregistreerd als bouwland voor akkerbouw. Daar is dan ook het minste winst mee te behalen: akkerbouwers die een lapje grond opgeven dat niet van hen is ontvangen afgerond 260 euro aan Europese subsidie per hectare³². Zo’n tachtig procent van de onterecht geclaimd grond³³ is opgegeven als ‘grasland’. Een melkveehouder bespaart boven op de subsidie ook nog ongeveer 170 euro per hectare aan kosten voor mestafzet³⁴. Bovendien hebben melkveehouders door een regeling uit 2016 meer grond nodig als ze meer koeien willen houden³⁵. Maar een varkenshouder, voor wie de kosten voor mestafzet het hoogst zijn, verdient potentieel het meest: tot 605 euro per hectare³⁶.

De extra inkomsten en geringe controle vormen een problematische prikkel voor fraude, waar een onderzoek dat Economische Zaken in 2016 had laten instellen naar gesjoemel met mest al voor waarschuwde³⁷, maar waar geen actie tegen werd ondernomen door het ministerie.

‘Malafide gebruik, de boel lopen flessen; dat is nergens de bedoeling’ zegt Jeroen Rheinfeld, bijzonder hoogleraar agrarisch recht aan de Rijksuniversiteit Groningen³⁸. ‘Je mag alleen landbouwsubsidies aanvragen op landbouwgrond, niet op andere grond.’ Daarnaast, vertelt landbouweconoom Krijn Poppe, geldt voor Europese subsidies dat al het geld dat nu onrechtmatig naar boeren gaat, ook naar vergoedingen voor natuurbeheer of naar verduurzaming van de landbouw had kunnen gaan.³⁹

Boeren reageren heel verschillend als we ze confronteren met de door hen onterecht opgegeven percelen. Een deel hangt onmiddellijk op als we ze bellen met vragen over de grond. Een melkveehouder vertelt dat de registratie van een perceel ‘via iemand anders gelopen’ is en dat hij er zo ‘in is gerold’, om vervolgens aan te geven het gesprek te willen beëindigen. Een andere boer zegt dat de provincie wél toestemming heeft gegeven. Een schapenhouder vertelt dat hij te lang op een overeenkomst met het waterschap moest wachten: ‘Elk jaar zeiden ze: ‘Volgend jaar mag je het land gebruiken voor je schapen.” Als puntje bij paaltje kwam ging het weer niet door. Ik kreeg nooit duidelijkheid van ze.’ Uiteindelijk heeft de boer het toch ingetekend, zonder overeenkomst.⁴⁰

Onduidelijke toestemming

In enkele gevallen is het lastig om te spreken van kwaadwillige of opzettelijke fraude. Sommige boeren menen dat hun berminname het resultaat is van decennia iets ruimer maaien. Een andere boer verklaart dat de berm al zijn hele leven bij het bedrijf hoort: ‘Ik weet niet beter.’ Sommige boeren wijzen op nalatige overheden, een ingewikkeld registratiesysteem of andere verzachtende omstandigheden.

Voor een deel hebben ze een punt. Rondom registratie van landbouwgrond hebben bestuurders en ambtenaren een schemergebied van stilzwijgende instemming laten ontstaan. Dat maakt de registratie van die overheidspercelen echter niet automatisch rechtmatig, laat staan juridisch steekhoudend. Voor elke registratie van landbouwgrond is volgens RVO expliciete toestemming van de eigenaar nodig⁴¹.

Agrarisch advocaat Nico Bouwman⁴² ziet in de Nederlandse en Europese regelgeving ook ruimte voor minder expliciete vormen van toestemming van de eigenaar. ‘In de praktijk zie je bijvoorbeeld gebeuren dat een boer het recht krijgt de grond te gebruiken. Er wordt een keer zo’n afspraak gemaakt, de contactpersoon binnen een organisatie keurt dat goed en de jaren erop is er geen contact meer. Het gebruik wordt door de boer wel voortgezet. Heb je dan expliciete toestemming?’

Het bestaan van een schemergebied neemt niet weg dat er wel degelijk gefraudeerd wordt. In 2021 veroordeelde de rechtbank van Oost-Brabant een veehouder voor fraude met percelen⁴³. De man ging doelbewust op zoek naar percelen die hij valselijk kon opgeven, terwijl hij wist dat hij geen recht op subsidie had. De veroordeelde zegt nu dat hij zich van geen kwaad bewust was⁴⁴ en alleen de gronden opgaf waar hij op basis van beheercontracten zijn schapen op liet grazen. In een verhoor bekende hij echter schuld. Hij moest de 316.000 euro aan onterecht uitbetaalde subsidie terugbetalen en kreeg 14 maanden gevangenisstraf.

Sommige boeren en hun adviseurs gaan bewust de grenzen over. De bestuurders van Bergs Advies hadden dit gesjoemel van percelen tot kunst verheven. Uit onthullingen van NRC in 2017 bleek dat de landbouwadviseurs tientallen boeren hadden geholpen met mestfraude⁴⁵. Op grote schaal claimden de adviseurs hiervoor percelen die niet van hen waren, zodat ze daar administratieve mestruimte voor kregen. Vanwege de grootschalige fraude veroordeelde de rechter de bestuurders en ‘bedenkers’ van de fraude tot een gevangenisstraf van anderhalf jaar. Tijdens de zitting afgelopen winter had het Openbaar Ministerie stevige kritiek op het huidige registratiesysteem: ‘Dat de verdachte nota bene een perceel van de gemeente kon opgeven, zegt eigenlijk genoeg over een dergelijk stelsel.’ En even later: ‘Het wordt al met al moeilijk gemaakt om eerlijk te blijven. Door de complexiteit, de hoge administratieve last en de onvoorspelbaarheid van het stelsel zelf, én door de fraudedruk die binnen dat stelsel is ontstaan.’We zien de aanvaarding van de norm dan ook breed vervagen.’

Waarom handhaaft RVO of het ministerie nauwelijks, terwijl al vijf jaar bekend is dat de frauduleuze en onterechte opgave op verschillende plekken voorkomt? Er wordt automatisch gecontroleerd of twee boeren hetzelfde perceel opgeven. RVO voert daarnaast satellietcontroles uit. Maar: ‘Een luchtfoto trekt zich niets aan van kadastrale grenzen en daardoor kan de situatie ontstaan dat je dus de berm van de gemeente meeneemt als landbouwgrond,’ zei Berkellandse burgemeester Joost van Oostrum onlangs op Radio 1⁴⁶.

“Niet genomen verantwoordelijkheid”

De meest grondige controle die de RVO doet is een risicogebaseerde steekproef van boerenbedrijven. Daar gaat de Nederlandse Voedsel- en warenautoriteit (NVWA) in opdracht van de RVO ter plaatse kijken en vraagt ook pachtovereenkomsten en dergelijke op⁴⁷. Tussen 2018 en 2022 gebeurde dit bij 453 bedrijven⁴⁸. Dat is minder dan 1 procent van alle boerenbedrijven in vier jaar tijd⁴⁹.

Niemand lijkt de aanpak van het wijdverbreide probleem op zijn bordje te willen. Op Radio 1 vertelde burgemeester Van Oostrum dat de controle van landbouwgrond ‘echt een verantwoordelijkheid van het ministerie’ is⁵⁰. ‘Volgens mij moet je dat niet op gemeenten afschuiven.’ Waterschap Hunze en Aa’s wijst naar RVO: ‘Wij zijn hiervoor niet de controlerende instantie.’⁵¹

Het ministerie vindt echter dat het niet hoeft te controleren op grondeigendom als er geen sprake is van twijfel⁵². Na een recente publicatie van Follow the Money⁵³ over perceelfraude riep het ministerie grondeigenaren publiekelijk op hun grond te registreren, voordat fraudeurs dat kunnen doen.⁵⁴

In de praktijk zou deze aanpak betekenen dat ook gemeentes, waterschappen en provincies al hun percelen moeten intekenen bij subsidieverstrekker RVO. ‘Als je kijkt naar wat een gemiddelde gemeente aan grond heeft, ook in kleine snippers, moeten ze de hele dag zitten controleren om dat op te lossen’, zegt hoogleraar agrarisch recht Rheinfeld.⁵⁵

De RVO laat in een reactie weten geen oordeel te kunnen geven over de resultaten van het onderzoek dat Investico heeft uitgevoerd. Ondanks het feit dat we de ontwikkeling van het onderzoeksplan met de RVO besproken hebben en de uiteindelijke methode en analyse hebben voorgelegd, vindt de RVO de ‘beschreven methodiek hiervoor onvoldoende transparant’. Verder zegt de RVO meldingen over onrechtmatig gebruik altijd in onderzoek te nemen.⁵⁶

Het ministerie van LNV gaat in haar reactie ook niet in op de grote schaal van de onrechtmatige registratie. Het ministerie verwijst naar de controles van de RVO en zegt er daardoor van op de hoogte te zijn dat grond soms onterecht wordt opgegeven. ‘Als er sprake is van moedwillig misbruik wordt subsidie teruggevorderd en aangifte gedaan.’ Volledige controle is ‘niet haalbaar’: de huidige manier is volgens het ministerie ‘momenteel de beste aanpak.’⁵⁷

In Berkelland, de enige gemeente die na lang aandringen en veel media-aandacht de bermen wist te herstellen, lijkt alles terug bij af. Het nieuwe college vindt de bermpalen niet meer nodig⁵⁸. De CDA-raadsleden trokken afgelopen juli voor een foto in dagblad Tubantia lachend de geplaatste palen uit de grond⁵⁹.

Op jezelf aangewezen

Terwijl onterechte registratie van overheidsgrond nog maar het topje van de ijsberg is. Nadat Platform Investico begin deze maand een kort nieuwsbericht over de fraude publiceerde⁶⁰, stroomden de tips van particuliere grondeigenaren binnen. ‘Ik ben erachter gekomen dat onze grond wordt opgegeven door een ander, terwijl wij deze zélf gebruiken voor onze koeien,’ schrijft iemand. Eén man kwam er door een steekproef van de RVO achter dat iemand fraudeerde met zijn percelen. Maar de RVO zei niet te kunnen gaan handhaven. ‘Ik kreeg te horen dat ze daar geen capaciteit voor hadden en dat ik het zelf maar moest oplossen.’

Erna Kruitwagen van de Panoven moest ook haar eigen drie percelen registreren in het systeem van RVO om te horen wie haar land had ingetekend. Een week later kreeg ze daarmee de contactgegevens van de frauderende boeren. ‘Op één lap grond zaten drie verschillende boeren. Ik heb ze benaderd en gevraagd het perceel uit hun registratie te halen. Een van die boeren wil er nog steeds niet af. Hij houdt zich van de domme en speelt de vermoorde onschuld.’

‘Het is bijna crimineel,’ roept ze verbeten uit. ‘Het grenst aan diefstal.’ Het feit dat Kruitwagen haar eigen grond moet intekenen, maar de claim van boeren niet ongedaan kan maken, is voor de recreatie-onderneemster nog het ergste. ‘Ik ben afhankelijk van het fatsoen van de boer. De registratie van de boer gaat er alleen af als de boer dat zelf wil. Dat is toch te zot voor woorden.’