Op 16 mei 2010 speelt Willem II in de nacompetitie tegen Go Ahead Eagles. Inzet: een plek in de eredivisie voor volgend seizoen. De Eagles uit Deventer hadden de eerste wedstrijd met 1-0 gewonnen. In de return staat de club uit Tilburg met 1-0 voor. Het wordt verlenging. Willem II scoort nog twee keer en wint de wedstrijd. Geen promotie voor Go Ahead Eagles. Willem II blijft in de eredivisie. Een dag later klopt Willem II aan bij de gemeente. De club heeft meer geld uitgegeven dan er binnenkwam. De gemeente Tilburg had een maand eerder de huur voor het stadion verlaagd. Nu wil Willem II ook de ‘te veel betaalde huur’ van de afgelopen jaren terug. ‘Als er binnen twee weken geen geld komt, kunnen we salarissen en belastingen niet meer betalen’, zegt de clubmanager dreigend op nu.nl.

Thuis in Hoorn leest gepensioneerd VWS-ambtenaar Loek Jorritsma het nieuwsbericht, en zegt tegen zichzelf: ‘Nou kunnen jullie allemaal de kolere krijgen!’ Hij klapt zijn laptop open en begint een reeks boze brieven te tikken aan de Europese Commissie. Willem II is het zoveelste voorbeeld van een voetbalclub die er een financiële puinhoop van maakt, en vervolgens gered wordt door de gemeente. Aan die ongeoorloofde staatssteun wil Jorritsma nu eindelijk eens een eind maken.

Bijna alle gemeenten met een betaald-voetbalclub hebben de afgelopen vijf jaar steun gegeven aan het profvoetbal, blijkt uit onderzoek van Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico. Via leningen, garantstellingen, huurverlagingen, grond-, vastgoed- en aandelentransacties werd tussen 2011 en nu in totaal voor zo’n 230 miljoen euro steun gegeven.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Vijf jaar geleden deden we hetzelfde onderzoek, toen over een langere periode. Destijds bleken gemeenten tussen 1996 en 2010 voor 610 miljoen euro betaald-voetbalclubs te hebben gesteund, gemiddeld zo’n 203 miljoen euro in de vijf jaar. De inspanningen van Loek Jorritsma en de bemoeienis van de Europese Commissie lijken dus geen effect te hebben.

In een café op Amsterdam CS, met een lawaaiige papegaai op de achtergrond, legt Jorritsma een dikke stapel rapporten uit de jaren zeventig en tachtig op tafel, allemaal over de ontwikkeling van de bedrijfstak betaald voetbal. Zijn hele carrière als ambtenaar op het ministerie van VWS heeft hij zich beziggehouden met wetgeving op het gebied van sport. Maar geen minister die ooit specifieke sportwetgeving invoerde.

‘Voor ik ambtenaar werd, ging ik naar het Cios, de opleiding tot sportleraar. Ik zat er samen met mensen als Rob Baan, Leo Beenhakker en Hans Kraaij senior. Ik hield van sport, ik leerde ook de voetbalwereld kennen. En die werd in mijn ogen naar de kloten geholpen.’ Hij wijst nog eens naar de stapel rapporten waar hij aan meeschreef. ‘Dat zit allemaal in mijn hoofd. Als je er nou voor had gezorgd dat de wet- en regelgeving op orde waren, dan waren er heel andere financieringsmodellen in het voetbal ontstaan. Nu kunnen clubs te veel geld uitgeven aan spelers om vervolgens hun hand op te houden bij de gemeente. Het knaagt dat met ongeoorloofde staatssteun dit soort excessen blijven voortbestaan.’

Aanvankelijk ging de Europese Commissie in volle vaart aan de slag met Jorritsma’s klachten. In 2011 kwam er een vooronderzoek. Niet alleen naar Willem II, ook gemeentelijke steun aan MVV, FC Den Bosch, Vitesse en NEC werd onder het vergrootglas gelegd. De grootste zaak betrof PSV, dat in 2011 de grond onder stadion en trainingscomplex verkocht aan de gemeente Eindhoven voor 48 miljoen euro – en nog dezelfde avond bekendmaakte voor achttien miljoen nieuwe spelers te gaan kopen.

In 2013 kwam de Commissie met een vernietigende tussenconclusie: Eindhoven had PSV bevoordeeld, de prijs die de stad betaalde voor de grond was niet marktconform. Daarmee was sprake van staatssteun, luidde het oordeel uit Brussel. Of er een goede rechtvaardiging was voor die steun vond de Commissie twijfelachtig. Het wachten is nog altijd op een definitief oordeel. Volgens Brusselse bronnen kan dat elk moment komen.

Staatssteun?

Wat deden andere gemeenten met het harde oordeel van de Europese Commissie over PSV? Stoppen met staatssteun aan voetbalclubs? Nee dus: de afgelopen vijf jaar kregen nog altijd 34 van de 37 clubs overheidssteun – waarbij de steun van Eindhoven aan PSV en de garantstelling van 32 miljoen euro van de gemeente Enschede voor FC Twente eruit springen. Toch veranderde er wel iets. Enkele gemeenten besloten de banden rigoureus door te snijden. Arnhem heeft sinds Vitesse in handen is van een private eigenaar, uit achtereenvolgens Georgië en Rusland, geen cent meer in de club gestoken. Na een peperdure ontvlechting kreeg De Graafschap de afgelopen vijf jaar geen geld meer uit het stadhuis van Doetinchem. Ook Excelsior moest de financiële problemen te boven komen zonder steun van de gemeente Rotterdam.

Utrecht leerde een dure les met de redding van de plaatselijke FC. Een ingewikkelde deal waarbij de stad geld leende aan een bouwbedrijf, dat daarmee het stadion van FC Utrecht kon kopen, eindigde in een strop van ruim twintig miljoen voor de gemeente, toen het betreffende bouwbedrijf failliet ging. Sindsdien gaat er geen gemeentegeld meer naar FC Utrecht.

Drie gemeenten lieten hun betaald-voetbalclub helemaal vallen. Het Apeldoornse AGOVV (2013), Veendam (2013) en RBC Roosendaal (2011) gingen failliet – wat voor de betreffende gemeenten ook weer kosten met zich meebracht.

In andere gemeenten kregen clubs vaker nul op het rekest. Rotterdam paste bijvoorbeeld voor een garantstelling van 165 miljoen voor de financiering van een peperduur nieuw stadion (al zijn er inmiddels al weer nieuwe plannen in de maak). Venlo negeerde VVV’s smeekbede om een miljoenenlening voor een nieuw stadion. Ook Heracles kreeg geen nieuw stadion – wel een lening van zes miljoen om het huidige stadion uit te breiden.

Maar veelal bleef de wederzijdse financiële wurggreep tussen club en gemeente intact. Dat werkt als volgt: voetbalclubs zijn er niet op uit om winst te maken, ze willen winnen op het veld. Daarvoor moeten de beste en dus duurste spelers worden aangetrokken. De post personeelskosten is altijd het hoogst bij voetbalclubs. Voor andere zaken is nauwelijks geld.

In veel gevallen is de gemeente eigenaar van het stadion. Dat geeft voetbalclubs een machtig drukmiddel: ‘Als wij geen financiële steun krijgen, gaan we failliet, en blijft de gemeente zitten met een waardeloos stadion zonder bespeler.’ Met dat argument dwongen in de afgelopen vijf jaar onder meer NAC, RKC en Roda JC een huurverlaging af. ADO, MVV en FC Volendam lieten de gemeente opdraaien voor investeringen in het stadion of het trainingscomplex. En onder meer AZ, Go Ahead Eagles en FC Twente konden relatief goedkoop geld lenen bij de overheid.

En de Europese staatssteunregels? Die worden nogal eens genegeerd. Steunmaatregelen worden zelden aangemeld bij de Europese Commissie. En in veel gevallen worden constructies extra ingewikkeld gemaakt.

Groningen

Achter de glazen pui van de ontvangstruimte van stadion Euroborg in Groningen glimmen groene stadionstoeltjes in de zon. Een grasmaaier snort heen en weer, profvoetballers in vrijetijdskleding bekijken het veld alvast, in voorbereiding op de wedstrijd van die avond. Zelfverzekerd loopt Hans Nijland de bestuurskamer binnen. De directeur van FC Groningen is een tevreden man. Zijn club gaat het financieel voor de wind, mede dankzij een recente financiële injectie van de gemeente. Bovendien kan zijn club binnenkort gebruik maken van een state of the art ‘Topsport Zorgcentrum’ bij het ook al nieuwe, mede door de gemeente gefinancierde trainingscomplex. Tot vorig jaar had Nijland meer financiële sores. ‘We hadden vanuit het verleden nog dure leningen lopen. Dat was een spelersinvesteringsfonds van ruim acht miljoen. Daar konden particulieren in investeren vanaf vijftigduizend euro. Wij betaalden daarvoor een vaste rente. Daar bovenop deelden de investeerders in de winst bij de verkoop van een speler.’

De dure lening herfinancieren bij een bank was geen optie. ‘Kom bij mij niet aan met banken, want daar heb ik een geweldige bloedhekel aan’, antwoordt Nijland verbolgen op de vraag waarom hij niet naar de bank is gegaan. ‘Geen enkele voetbalclub is welkom bij een bank.’ En dus bleef de gemeente over als reddingsboei. Op het stadhuis wilde men wel meedenken over hulp aan FC Groningen. De gemeente is eigenaar van stadion Euroborg. ‘Daarom hebben we zelf ook financieel belang bij een gezonde huurder’, redeneert het college van b. en w. Om FC Groningen te helpen wordt een ingewikkelde constructie opgetuigd, waarmee volgens de gemeente geen sprake is van staatssteun. De gemeente heeft alle aandelen in Euroborg NV. Bij de bouw van het stadion was afgesproken dat de gemeente, als eigenaar van het stadion, jaarlijks 315.000 euro zou overmaken naar Euroborg voor het onderhoud. Dat doet de gemeente omdat de binnenring van het stadion openbaar gebied is, waar iedere Groninger die dat wil een rondje kan lopen.

Vorig jaar werd besloten om die jaarlijkse drie ton onderhoudsgeld in één klap over te maken voor de komende twintig jaar: 5,7 miljoen ineens. Dat geld leent Euroborg NV vervolgens uit aan FC Groningen, dat er die rottige, dure spelersfondsen mee kan afkopen. Met de rente die FC Groningen betaalt aan Euroborg NV kan het stadion alsnog onderhouden worden.

Een slimme deal, vindt het stadsbestuur. Want het kost de gemeente niets. Die 5,7 miljoen had anders toch ook betaald moeten worden. En van staatssteun is geen sprake, want de lening wordt netjes terugbetaald. FC Groningen-directeur Hans Nijland vindt het niet meer dan logisch dat zijn club niet rechtstreeks geld krijgt van de gemeente: ‘Bij de bouw van het stadion lag de relatie tussen de gemeente en de club erg gevoelig, daarom is Euroborg NV als vehikel ertussen gezet. En wij hebben dankzij deze deal onze exploitatiekosten enorm omlaag gebracht, dat is heel goed geweest.’

In de gemeenteraad leidde de transactie wel tot felle discussies. Wat als FC Groningen degradeert, of in financiële problemen komt? Wie betaalt dan het onderhoud van het stadion? De gemeente neemt wel degelijk een risico met die 5,7 miljoen, zegt ChristenUnie-raadslid Inge Jongman, die zich bij supporters niet populair maakte door de club ‘Rupsje Nooitgenoeg’ te noemen. ‘Als het slecht gaat met FC Groningen en ze krijgen de begroting niet rond, dan is de eerste deur waar ze op kloppen die van de gemeente. Wij hebben een lening uitstaan van 15,8 miljoen bij Euroborg. Uiteindelijk komt het dus weer bij ons op het bord.’

Jongman voelde zich gechanteerd, omdat de lening aan FC Groningen gekoppeld werd aan een ander prestigieus project: het Topsport Zorgcentrum. Een chique benaming voor wat in feite het fonkelnieuwe trainingscomplex van FC Groningen is. De door de gemeente aangelegde en betaalde voetbalvelden met allerlei hightech-meetapparatuur liggen er al. Daar moet nog een futuristisch ogend gebouw bij komen. Pal aan de snelweg N7, dus voor iedereen zichtbaar, een uithangbord voor de stad.

In het Topsport Zorgcentrum komen allerlei medische voorzieningen, kantoren en horeca. Niet alleen voor het profvoetbal, ook andere topsporters en amateurs kunnen er gebruik van maken. Euroborg NV investeert er 4,96 miljoen in met een lening van de gemeente. FC Groningen betaalt zelf ook mee. Althans, de club krijgt zevenhonderdduizend euro subsidie van de provincie, heeft sponsors gevonden die een duit in het zakje doen, en gebruikt er de nieuwe lening voor, van de gemeente via Euroborg. ‘Ze steken er dus geen eigen geld in, alleen geld dat ze van anderen hebben gekregen’, zegt CDA-raadslid René Bolle. Vandaar de chantage in de gemeenteraad. ‘De wethouder waarschuwde dat zonder die 5,7 miljoen lening via Euroborg aan FC Groningen het Topsport Zorgcentrum ook niet door zou gaan.’

Het dossier Topsport Zorgcentrum was in Groningen al een heikel punt. Amateurclubs voelen zich niet gehoord in de planontwikkeling. Een poli voor topsporters is er al in het Martini Ziekenhuis, een paar honderd meter verderop. De kantoorruimte moet verhuurd gaan worden aan VNO-NCW. ‘Maar daarmee komt een ander kantoor in de stad leeg te staan’, zegt raadslid Bolle. Op een steenworp afstand van de sportvelden staat nog 3200 vierkante meter kantoorruimte te huur.

En dan was er nog de gênante ruzie tot aan de rechtbank toe tussen de gemeente en amateurclub Gronitas, die moest wijken voor de trainingsvelden van FC Groningen. Voorzitter Jeroen Dekker kan er nog boos om worden: ‘We hadden, deels met eigen geld, een kantine gebouwd. En toen kwam FC Groningen, dat met het trainingscomplex op onze plek wilde.’

De gemeente werkte daaraan mee, en constateerde dat Gronitas het clubhuis zonder toestemming op gemeentegrond had gebouwd. Wegwezen dus, zonder compensatie voor de bouw van het clubhuis. ‘Toenmalig wethouder Dig Istha kwam langs’, vertelt Dekker. ‘Hij zei letterlijk: “Het enige wat jullie hier doen is een biertje drinken en een broodje kroket verkopen.” Dat moet je niet zeggen tegen bestuurders van een amateurclub die hun stinkende best doen om de vereniging draaiend te houden en te zorgen dat leden een beetje betaalbaar kunnen sporten.’ Dat Istha voor zijn wethouderschap communicatiedirecteur was bij Essent, de hoofdsponsor van FC Groningen, maakte Dekkers vertrouwen in de wethouder er niet groter op.

Uiteindelijk werd de zaak geschikt en fuseerde Gronitas met een andere club. Maar van het Topsport Zorgcentrum, nadrukkelijk ook bedoeld voor de amateursporters, heeft Dekker weinig verwachtingen: ‘Wij hebben onze eigen fysiotherapeuten en verzorgers. Ik denk niet dat onze spelers er gebruik van maken. En ik vraag me af: wie gaat het allemaal betalen?’

FC Groningen ziet het probleem niet zo. Volgens directeur Hans Nijland is de lening aan zijn club via het stadion ‘een schone, nette deal waarbij niemand te kort wordt gedaan en ook geen beroep wordt gedaan op de gemeenschap’. Wethouder Van der Schaaf vindt het ook een goede investering voor de stad: ‘Er kan een goede reden zijn om als gemeente een bancaire rol te pakken. Vooral als het een breed maatschappelijk doel dient. En met de investeringen in het Topsport Zorgcentrum is dat zo.’

Marktconform?

Past de in Groningen bedachte constructie binnen de Europese staatssteunregels? De man die dat weet, werkt in het monumentale Kamerlingh Onnes Gebouw aan de Steenschuur in Leiden. Aan de rechtenfaculteit promoveert jurist Maarten Aalbers op Europese staatssteunregels.

Als we hem de raadsstukken uit Groningen voorleggen, rijst meteen twijfel. ‘Gewoon maar een NV Stadion ertussen schuiven en zeggen dat geen sprake is van staatssteun, dat kan niet. De gemeente is honderd procent aandeelhouder in Euroborg NV. Het stadion ís dus de gemeente. Met het vooruitbetalen van het onderhoudsgeld via het stadion betaalt de gemeente in feite de dure leningen af waar FC Groningen aan vastzit. Daarmee verlaagt FC Groningen de kosten, en draagt de gemeente direct bij aan de clubexploitatie. FC Groningen geeft zelf al aan dat een bank dat niet tegen deze voorwaarden doet, en de gemeente lijkt ook niet als doel te hebben om er winst op te maken. Het lijkt er dus op dat de regeling niet marktconform is.’

Aalbers vindt de FC Groningen-casus vergelijkbaar met een zaak rond de Franse telecomprovider Orange. ‘Vlak voor de privatisering betaalde de overheid miljarden aan sociale-zekerheidspremies, zodat het bedrijf na de privatisering goedkoper uit was. De advocaat-generaal van het Europees Hof heeft onlangs de vloer aangeveegd met die steunmaatregel. De overheid mag niet zomaar kosten afdekken die normaal voor rekening van een onderneming komen.’

Europa

Dat Nederlandse gemeenten ingewikkelde constructies optuigen om betaald-voetbalclubs te steunen, is eigenlijk helemaal niet nodig, zegt de Leidse jurist. Er zijn vrijstellingen tot vijftien miljoen euro voor investeringen in stadions, en tot twee miljoen per jaar voor exploitatiesteun aan voetbalclubs.’ Gemeenten moeten die steunmaatregelen dan wel aan Brussel melden. ‘Dat doen ze meestal niet. Ze willen geen slapende honden wakker maken.’ Aalbers werkte eerder bij Europa Decentraal, een vraagbaak waar lagere overheden terecht kunnen met vragen over Europese regelgeving. ‘Soms stellen gemeenten niet de vraag: “Hoe redden we onze betaald-voetbalclub netjes volgens de regels?” Maar: “Hoe groot is de pakkans?”’

De gemeente Groningen meldde de lening van 5,7 miljoen euro via Euroborg niet aan, blijkt uit overzichten van de Europese Commissie over aangemelde steunmaatregelen en toegepaste vrijstellingen. De provincie Groningen deed dat wel met de zevenhonderdduizend euro subsidie voor het Topsport Zorgcentrum. Aalbers: ‘Provincies hebben het over het algemeen beter op orde dan gemeenten.’

Vooralsnog komen de gemeenten ermee weg. De Europese Commissie is geen nieuwe onderzoeken begonnen. En het vorige, naar onder meer staatssteun van Eindhoven aan PSV, is nog altijd niet afgerond. Volgens Aalbers zit Brussel met het dossier in zijn maag. ‘Europa is al niet geliefd. Door ook nog het voetbal aan te vallen, maakt de Europese Commissie zich helemaal onsterfelijk impopulair. Bovendien: er zijn grotere problemen. Liever willen ze zich richten op staatssteun via belastingdeals, zoals met Apple en Starbucks.’

Loek Jorritsma, de gepensioneerde VWS-ambtenaar die de staatssteunkwestie aanzwengelde, merkt dat de Europese Commissie steeds minder prioriteit geeft aan het voetbaldossier. In mei 2014 diende hij opnieuw een klacht in. Ditmaal over staatssteun aan Roda JC, dat een jaar eerder een forse huurverlaging kreeg van de gemeente Kerkrade, de eigenaar van het stadion. In september 2015 kreeg Jorritsma antwoord uit Brussel. Zijn klacht werd niet in behandeling genomen. De regels zijn gewijzigd, en sinds 2013 kunnen alleen nog ‘belanghebbende partijen’ een klacht indienen. ‘Daarbij kan het gaan om concurrenten of beroepsverenigingen’, schreef de Commissie aan Jorritsma.

Roda

Toch heeft de Commissie een klein vooronderzoek naar Roda gedaan. De bijstelling van de huur voor het stadion van 1,1 miljoen naar achthonderdduizend euro per jaar is niet a priori een geval van staatssteun, luidt het oordeel. Was de Commissie iets dieper in de materie gedoken, dan was ze wellicht tot andere conclusies gekomen. Want Kerkrade verlaagde niet alleen de huur. In 2005 gaf de gemeente een garantstelling voor de hypotheek op het stadion. In 2011 werd die garantstelling aangesproken door Deutsche Bank, omdat Roda rente en aflossing niet op tijd betaalde. De gemeente Kerkrade moest ruim elf miljoen aflossen, plus afkoop van bijbehorende renteswap à 1,29 miljoen.

Alles bij elkaar heeft de gemeente Kerkrade nu nog 20,6 miljoen euro te goed van Stadion Kerkrade NV. Dat geld moet terugkomen via de huur die Roda JC betaalt voor het stadion. Maar door de huurverlaging van 1,1 miljoen naar 0,8 miljoen euro per jaar, en de hoge hypotheek, kan het stadion nauwelijks rendabel geëxploiteerd worden.

De laatste steunmaatregel aan Roda was vorig jaar. Een huurachterstand van 1,1 miljoen werd weggestreept tegen een onduidelijke vordering die Roda JC nog op het stadion zou hebben. Volgens de wethouder kan het allemaal budgettair neutraal. Alleen de termijn voor de aflossing van de gemeentelijke lening wordt wat langer.

Marianne Laumann, gemeenteraadslid namens de SP, wordt er horendol van. Haar partij bestookt het college van b. en w. met kritische vragen over de relaties met Roda JC. ‘Het gemiddelde inkomen in Kerkrade is een van de laagste van Nederland. Het valt niet uit te leggen dat we als gemeente belastinggeld gebruiken om een voetbalclub te helpen waar torenhoge salarissen worden betaald.’

Laumann lijkt een punt te hebben, gezien de jaarcijfers van Roda JC. In de afgelopen negen jaar gaf de club structureel meer geld uit dan er binnenkwam. Van de gemiddelde omzet van 10,75 miljoen over de jaren 2006-2015 ging gemiddeld 7,87 miljoen (73 procent) op aan de post personeelskosten – waarvan spelerssalarissen het grootste deel uitmaken. De huur van acht ton is niet meer dan 7,5 procent van de kosten voor Roda. Maar toch ontstaan juist daar telkens betaalachterstanden.

Wethouder Schneider erkent dat de acht ton die Roda aan huur betaalt te weinig is om ook het groot onderhoud van te betalen. Dat doet de gemeente daarom zelf. ‘Dat kost ons zo’n vierhonderdduizend euro per jaar. Het huurbedrag gebruiken we voor het aflossen van de lening. Het is de bedoeling dat de rente daarop naar nul procent gaat.’ Toch is de huur van acht ton marktconform, zegt Schneider. ‘Dat is volgens een taxatie de waarde. We kunnen Roda moeilijk meer vragen.’

Dat de gemeente een huurachterstand wegstreepte tegen een niet opeisbare vordering was volgens Schneider uiteindelijk een gunstige deal. ‘We hebben daar de eis aan gekoppeld dat de tv-gelden die Roda ontvangt voortaan rechtstreeks naar de gemeente gaan. En de eis dat Roda het negatieve eigen vermogen zou zuiveren. Dat is gebeurd doordat een investeerder (miljonair Frits Schrouff – red.) de aandelen Roda JC heeft overgenomen. Uiteindelijk loopt de gemeente nu minder risico. En de voetbalclub ook.’

Ook Kerkrade meldde de laatste transactie niet aan Brussel. Toch komt de gemeente ermee weg. Zeker nu de Europese Commissie liever de andere kant op kijkt als voetbalclubs staatssteun ontvangen. Want daar komt het op neer sinds de regelwijziging die het voor gewone burgers als Loek Jorritsma onmogelijk maakt om een klacht in te dienen over staatssteun aan voetbalclubs.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

De kans dat ‘belanghebbende partijen’ als andere voetbalclubs een klacht indienen, lijkt nihil. Er zijn immers nauwelijks clubs die niet op de een of andere manier overheidssteun ontvangen. ‘Als Roda JC een slimme deal weet te sluiten met de gemeente ga ik daar niet over klagen’, zegt Hans Nijland, directeur van FC Groningen. ‘Dan zeg ik: Gefeliciteerd, goed gedaan!’

Zelfs een gemeente die gewoon een zak geld voor de deur van het stadion zet, kan dat ongestraft doen, nu de Europese Commissie geen klachten van burgers meer in behandeling neemt. Het debat in veel gemeenteraden over de vraag of steun aan een voetbalclub nu wel of niet mag volgens Europese regels is dus eigenlijk niet zo relevant. Of je er als gemeente wel aan moet beginnen, des te meer.