De afgelopen jaren heeft het Openbaar Ministerie (OM) in tienduizenden zaken besloten om niet te vervolgen ‘onder voorwaarde’ dat verdachten niet nog een keer in de fout gaan. Het is een populaire short-cut om de rechtspraak te ontlasten: sinds 2007 is het aantal zogenoemde voorwaardelijke sepots bijna verdubbeld. Hoewel het OM niet overgaat tot vervolging, krijgt een verdachte wel een aantekening op het strafblad en daardoor bijvoorbeeld geen verklaring omtrent gedrag (VOG). Het OM informeert verdachten niet actief over deze gevolgen.

Daarnaast wordt de onderbouwing van de opgelegde sepots niet vastgelegd en niet altijd gecontroleerd door een officier van justitie. ‘De beslissingen zijn onduidelijk en burgers krijgen geen uitleg als ze daar om vragen. Hier is sprake van onbehoorlijk overheidsoptreden’, zegt de Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen. De toezichthouder op het OM, de procureur-generaal bij de Hoge Raad, kondigt een onderzoek aan na vragen over de werkwijze van het OM, van Investico, Trouw en De Groene Amsterdammer.

Het Nederlandse OM beslist of een strafzaak voor de rechter komt of door het OM zelf wordt afgehandeld. Dit laatste kan met bijvoorbeeld een boete of taakstraf, of door de zaak te seponeren, dan wordt er niet vervolgd. Het OM heeft de laatste jaren aparte kantoren opgericht waar deze – vaak lichtere – zaken worden behandeld door ‘gemandateerde’ OM-medewerkers. Zij zijn in veel gevallen bevoegd om zelfstandig te besluiten wat ze met een zaak doen.

Twee jaar proeftijd

Wanneer een zaak voorwaardelijk wordt geseponeerd volgt een proeftijd van meestal twee jaar. Als een verdachte binnen die tijd weer de wet overtreedt, kan de oude zaak alsnog voor een rechter komen. Een voorwaardelijk sepot komt wel direct op het strafblad van de verdachte te staan en blijft ook daarop te zien nadat de proeftijd is afgelopen.

Bovendien is er geen formele bezwaarprocedure. Er bestaat wel een klachtmogelijkheid, maar ook hierover staat niets in de brieven die het OM aan verdachten stuurt wanneer het kiest voor een voorwaardelijk sepot. Het OM zegt in een reactie dat verdachten op de website van het OM kunnen lezen hoe ze kunnen klagen. Maar volgens de Nationale Ombudsman Van Zutphen biedt die route weinig heil. ‘Wij zeggen al jaren tegen het OM dat de klachtprocedure beter moet, maar het is nog steeds niet op orde. Ik maak daar een punt van, juist omdat rechtsbescherming ontbreekt. Ik ben dertig jaar rechter geweest en heb heel duidelijk gezien hoe belangrijk het is dat een rechter uiteindelijk naar een zaak kan kijken. Met die sepots wordt dat bijna onmogelijk, dat vind ik het grootste bezwaar.’

Oud-rechter Yvo van Kuijck noemt de summiere brieven van het OM ‘een steen des aanstoots’. ‘Dan wordt er bij het OM gezegd: “ja maar, zo staat het in het model.” Nou, dan pas je het model maar aan!’ Ook Jeroen Recourt, oud-rechter en Eerste Kamerlid voor de PvdA, vindt dat er duidelijker moet worden verwezen naar de klachtmogelijkheid en de gevolgen. ‘Als het niet in de brief staat, snap je ook niet dat het gevolgen kan hebben. Dat is gewoon kennis die je niet mag veronderstellen bij burgers.’

Hoofdofficier van justitie Liesbeth Schuijer zegt dat verdachten niet actief hoeven te worden geïnformeerd over de aantekening op het strafblad. ‘Binnen het strafrecht zit je met alle regels en waarborgen die gelden. Met een voorwaardelijk sepot houden we de zaak eigenlijk buiten het strafrecht. Dus waarborgen we de rechten van de verdachte voldoende.’

Schuijer kan niet zeggen of de onderbouwing van het besluit door een ‘gemandateerde medewerker’ ook nog door een officier van justitie wordt gecontroleerd, terwijl deze wel de brieven ondertekent. ‘Het hangt echt af van de zaak. Ik kan dat niet goed beantwoorden’, reageert Schuijer. ‘Het zou kunnen dat een beoordelaar zelfstandig die beslissing neemt.’ Waar besluiten precies op zijn gebaseerd, is niet in de dossiers terug te vinden. ‘De afweging die zij maken wordt niet vastgelegd’, zegt Schuijer.

Volgens oud-rechter Van Kuijck schuilt daar juist een gevaar. ‘De kwaliteit van degene die de zaak bekijkt en in eerste instantie beslist, is heel belangrijk. Ik zie dat bij het OM door de hoge werkdruk steeds meer beslissingen worden genomen door secretarissen en beleidsmedewerkers. Dat hoeft op zich geen probleem te zijn, als de officier maar de eindverantwoordelijkheid blijft dragen. Maar in mijn ervaring is het niet altijd het geval dat er goed naar de dossiers gekeken wordt. Dat is een risico, en dan is het raar dat je niet ergens een formeel bezwaar in kunt dienen tegen een sepotbeslissing.’

De Nationale Ombudsman is het daarmee eens. ‘Als het OM beslist, terwijl we eigenlijk bedacht hebben dat er altijd een rechter naar zaken moet kunnen kijken, moeten ze ervoor zorgen dat het de juiste en een goed onderbouwde beslissing is. En als iemand meer informatie wil, horen ze dat ruimhartig te geven. Dat moet extra zwaar opgetuigd worden omdat er uiteindelijk geen rechter aan te pas komt’, zegt Van Zutphen.

Toekomstige verbetering?

GroenLinks-senator, oud-rechter en -advocaat Gala Veldhoen pleit voor terughoudend gebruik van voorwaardelijke sepots. ‘We leven in een rechtsstaat, dus dit moet wel met waarborgen zijn omgeven.’ Ze vindt dat het OM ‘op zijn minst verdachten beter moet informeren.’

De procureur-generaal van de Hoge Raad, formeel toezichthouder op het Openbaar Ministerie, zegt in een reactie ‘in de nabije toekomst’ een breder onderzoek te starten naar seponeringen. ‘Daarover zijn al oriënterende gesprekken gevoerd’, aldus de procureur-generaal.