Voor de ingang van woonwinkel Rivièra Maison op de woonboulevard¹ in Utrecht staan twee lage tuintafels, gemaakt van teakhout. In de uitverkoop, zegt de verkoopster, want het volgende seizoen staat alweer voor de deur. Waar het hout vandaan komt? ‘Oei’, reageert ze, dat is een ongebruikelijke vraag. Ze loopt naar de computer die binnen staat, en komt stralend weer naar buiten: ‘Deze tafels komen uit India!’ 

Dat klinkt waarschijnlijk, want sinds 2013 verviervoudigde de meubelexport van India naar Nederland. Naast Rivièra Maison, een grote keten met 100 verkooppunten in Nederland en 600 wereldwijd,² halen tientallen Nederlandse bedrijven hun teakproducten uit India. Terwijl het land zelf maar beperkt teakhout voortbrengt, is India wereldwijd de grootste exporteur van teakproducten.³ 

Om te voldoen aan de enorme vraag importeert India afgelopen decennia steeds meer hout uit andere landen, om het te bewerken tot ‘Indiase’ meubels of andere objecten. Teak is daarvoor een gewilde, maar moeilijk te verkrijgen houtsoort. Steeds als een vruchtbare teakbron door internationale regels aan banden wordt gelegd, zoals uit oerbossen in Thailand en  Myanmar, verlegt India de focus naar nieuwe leveranciers.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Nieuwe toevoer uit Zuid-Soedan

Het is een goedbewaard geheim, maar vandaag de dag komt een groot deel van het teak in India in werkelijkheid uit de jonge oost-Afrikaanse staat Zuid-Soedan – een land waar de houtmarkt nog nauwelijks is gereguleerd. Zuid-Soedanees hout is niet per definitie verboden op de Europese markt, maar dan moet de verkoper wel kunnen aantonen dat het uit uit legale bron komt. Die kans is klein: 90 procent van de Zuid-Soedanese houtkap geschiedt illegaal.⁴ Wat daarvan de Europese winkels bereikt, is dus bijna altijd illegaal gekapt.

Inwoners van het straatarme Zuid-Soedan schieten niets op met de houthandel, die gedomineerd wordt door buitenlandse bedrijven en waarvan de weinige binnenlandse opbrengsten in de zakken verdwijnen van corrupte politici en rebellen. Die financierden⁵ daar tot dit jaar een destructieve binnenlandse oorlog mee. Het resultaat komt in onze tuin te staan. Via handelsdata, fora op sociale media en gesprekken met importeurs volgden wij de route die Zuid-Soedanees roofhout, via India, in potentie aflegt naar Europa. Veel van die handel wordt verhuld. Als dat nodig was, deden we ons daarom voor als handelaren, waarna de ene illegale deal na de ander aan ons werd voorgelegd, vaak op basis van vervalste documenten. Ondanks de invoering van de Europese houtwet in 2013,⁶ die een einde had moeten maken aan de verkoop van illegaal gekapt hout, blijkt het nog altijd gemakkelijk om fout hout op de Nederlandse markt te krijgen, zo laat het onderzoek zien van Platform Investico voor De Groene Amsterdammer.

‘Met geld is alles mogelijk’

‘Sir we get the supply from Sudan. The certificate of origin we can make Uganda, Congo or whatever you want’, vertelt ons contact Pratham Exim Solutions wanneer we hem in een Facebookgroep benaderen en de strenge Europese richtlijnen voorleggen.⁷ ‘We betalen wat geld aan een beambte en krijgen de herkomstpapieren die we willen. In Oost-afrika is met geld alles mogelijk.’ We mogen zelfs uit nog vijf Oost-Afrikaanse herkomstlanden kiezen: Willen we dat onze houtpartij op papier uit Oeganda, Congo, Tanzania, Burundi of Rwanda komt? Van die landen hebben alleen Congo en Tanzania daadwerkelijk teakplantages.⁸ 

In diverse Facebookgroepen is te zien hoe India aan haar teak komt: houthandelaars, voornamelijk uit India, bieden grote partijen dubieus teakhout aan. We reageren als handelaar: kan iemand hout uit Zuid-Soedan leveren aan Nederland? Dat kan. Zelfs de door covid-19 in India in gang gezette migratiestromen doen de houtmarkt niet stoppen. Een handelaar appt vanuit de auto onderweg naar zijn geboortedorp. ‘Teak halen we uit Soedan, dat komt via Oeganda, waar we de containers vullen in Kampala, voor het naar de haven van Mombasa vertrekt. Vanuit daar verschepen we het naar India of een ander land’ zegt de eigenaar van Pratham Exim Solutions op de vraag welke route het hout zal afleggen op weg naar Europa.

Op ons verzoek stelt hij een plan op om onze houtpartij eerst naar India te verzenden – en van daaruit pas naar Rotterdam. India, dat ook teakplantages heeft, is in principe een legitiem herkomstland. ‘We hebben goede contacten bij de Indiase kamer van koophandel, dus de papieren zijn geen probleem’, verzekert de koopman. Het chatgesprek levert de bewijsstukken van vervalste herkomstlabels en een uitgetekend plan om via India hout uit Zuid-Soedan te verkopen als hout uit India. Vlak voor de echte deal kappen we het gesprek af.

Good Sudan prices

In een lijst met exportdata van houtpartijen uit Oost-Afrika naar India vinden we in 2019 ruim honderd bedrijven⁹ die aantoonbaar Zuid-Soedanees teak verschepen naar India. Die data kopen we van het Indiase Seair, een bedrijf dat import- en exportdata verzamelt bij de Indiase douane.¹⁰ Het gaat om 500 zendingen van in totaal 20 duizend kubieke meter, met een officiële waarde van 12 miljoen – het onvermijdelijke smeergeld niet meegerekend. We tellen daarnaast nog eens 120 partijen uit Kenia en Oeganda die hoogstwaarschijnlijk ook uit Zuid-Soedan afkomstig zijn. Zuid-Soedan zelf geeft geen herkomstlabels af, omdat de houtmarkt nog niet landelijk gereguleerd is: zodra een Zuid-Soedanese partij op een houtmarkt terechtkomt in de nabijgelegen Oegandese hoofdstad Kampala, gaat de vracht door als ‘Oegandees’. Een aantal van deze bedrijven doet naar eigen zeggen ook zaken met Europa.

Onze data zijn het topje van de ijsberg: volgens berekeningen van het Amerikaanse onderzoeksbureau C4ADS gaat jaarlijks ruim honderdduizend ton aan teak uit Zuid-Soedan de wereldmarkt op. Teak, ‘de koning der houtsoorten’, komt oorspronkelijk uit Zuidoost-Azië en is vanwege haar weersbestendigheid – en ‘stabiliteit’, zoals handelaars het noemen – met name populair in de botenbouw en meubelindustrie. De beperkte en meer selectieve kap in oerbossen afgelopen decennia dreef de prijs op. 

Terwijl luxejachtbouwers de voorkeur blijven geven aan ‘oerteak’, is plantagehout uit Afrika voor meubelbouwers een voordelig alternatief. Zuid-Soedan beschikt over de grootste en oudste teakplantages van Afrika:¹¹ ze werden in de jaren veertig van vorige eeuw aangeplant en zijn inmiddels ‘rijp’ voor de kap.¹² Doorgaans wordt juist plantageteak relatief goed gereguleerd, maar voor Zuid-Soedan ligt dat anders. De Verenigde Naties¹³ schrijven dat er vrijwel geen legale kapconcessies bestaan, ook niet voor grote bedrijven, en er wordt er geen toezicht gehouden. Bovendien is bij gereguleerde plantages het herplanten van bomen een voorwaarde voor de kap. Ook dit gebeurt niet in Zuid-Soedan.

Naast olie die via een pijpleiding van Zuid-Soedan naar de (noord) Soedanese havenstad Port Sudan vloeit om aan de internationale olievraag te voldoen¹⁴ is teak vandaag de dag de meest waardevolle grondstof van de jonge staat, ware het niet dat het leeuwendeel van de kap buiten de radar van de fiscus geschiedt. Volgens de VN had het land op jaarbasis op z’n minst 50 miljoen dollar¹⁵ aan belastinginkomsten kunnen halen aan de houtsector. In werkelijkheid komt er maar 1 à 2 miljoen binnen. 

Op internet wordt de handel in Soedanees hout minder verhuld. We zien op Facebook foto’s van handelaars die gretig poseren naast propvolle containers. ‘Good Sudan prices,’ is het onderschrift. Pixelige nummerborden verraden de Oegandese afkomst van de heren. De Keniaanse journalist John-Allan Namu ging in 2018 voor zijn documentairereeks The Profiteers undercover op de Zuid-Soedanese houtmarkt. Hij laat zien hoe illegaal gekapte teak uit Zuid-Soedan op een houtmarkt in de Oegandese hoofdstad Kampala gemixt wordt met teak van wat legale concessies uit omliggende gebieden – volgens Interpol de meest gebruikte methode om de oorsprong van hout te verhullen. Vanuit Kampala vertrekken de volgeladen containers naar de volgende bestemming, de Keniaanse havenstad Mombasa, waar ze op vrachtschepen getakeld worden. Een geraamde 73 procent¹⁶ van het teak uit Zuid-Soedan komt in India terecht, waar het versneden of verwerkt wordt tot meubels. 

‘Zuid-Soedan bestaat pas sinds 2011, en heeft nog weinig tijd en capaciteit gehad om de houtmarkt te reguleren. De markt is grotendeels in handen van buitenlandse bedrijven,’ vertelt Namu vanuit zijn werkkamer in Nairobi, ‘Die royale smeergelden betalen aan overheidsbeambten en aan rebellen die “bescherming” bieden aan houtkappers.’ Met dat geld werd sinds 2013 een burgeroorlog gefinancierd, zegt Namu.¹⁷ Dat etnische conflict, tussen de twee grootste bevolkingsgroepen van het land, kwam begin 2020 tot een einde.¹⁸ Toch wordt er op diverse plaatsen nog gevochten. De bevolking is straatarm,¹⁹ de overheid behoort tot de meest corrupte ter wereld.²⁰

Houtverordening neemt plaats FSC in

Op een industriegebied in het Utrechtse Lopik komt je een geur tegemoet die doet denken aan natgeregend hout. Dat blijkt in werkelijkheid de geur van Angelim vermelho, een tropische houtsoort met een zoetzure zweem. Ook ipé, itauba, massaranduba en nog twintig andere tropische houtsoorten worden hier versneden. Maar teak ontbreekt. ‘Als je daarin handelt heb je zomaar bloed aan je handen’, zegt houthandelaar Albert Oudenaarden.²¹ Oudenaarden is directeur van Van den Berg Hardhout, een groothandel waar alleen FSC-hout wordt verkocht: hout dat aantoonbaar duurzaam is gekapt. Iedere plank hout op zijn uitgestrekte perceel kan hij herleiden naar een specifieke plek in het oerwoud. 

Oudenaarden kan uren praten over het belang van hout en het (mondjesmaat) kappen van bomen: zo ontstaat er ruimte in de jungle, goed voor de biodiversiteit. Maar dan moet je het wel goed doen. Nooit te veel op één plek wegnemen, veilig en beheerst zagen, niet met grote trucks het bos in, belangrijke plekken voor dieren en de lokale bevolking met rust laten. Zijn droom: alleen nog duurzaam gekapt hout op de Nederlandse markt. Sinds 2013 ziet hij de vraag naar zijn duurzame hout echter stagneren. Dat is een wrang gevolg van de nieuwe Europese houtwet. ‘Veel bedrijven beschouwen die als een keurmerk en laten FSC steeds vaker links liggen. De wet is bedoeld om illegale kap tegen te gaan, maar of het dat ook doet? Ik heb er mijn vraagtekens bij. In ieder geval zegt de legaliteit helemaal niets over de duurzaamheid van een partij.’ Volgens Oudenaarden haalt de wet de wind uit de zeilen van het duurzame hout. Meubelmakers bevestigen²² dat. ‘Zo’n label kost alleen maar geld. De producten voldoen aan de houtwet, dan is het toch goed?’

Uitzonderingen en gesjoemel met documenten

Met op het netvlies de rap verdwijnende bossen en excessen in de Latijns-Amerikaanse en Zuidoost-Aziatische houtkap, introduceerde de Europese Unie in 2013 de European Union Timber Regulation – een wet die het verbiedt om illegaal gekapt hout op de markt te brengen. Wie houtproducten op de markt brengt, moet onderzoek doen naar de hele handelsketen en maatregelen treffen om illegaliteit in de keten in te dammen. In ieder Europees land is een autoriteit aangewezen om toe te zien op de houthandel. Aan de invoering van de Europese Houtverordening ging een jarenlange lobby van milieuorganisaties vooraf. Maar de EUTR blijkt zeven jaar na haar invoering veel minder effectief dan gehoopt. 

Allereerst zijn er de uitzonderingen: een veelheid aan producten, zoals stoelen, houten doodskisten en muziekinstrumenten valt buiten de verordening.²³ Een teakhouten tuinstoel gemaakt van legale, illegale of onduidelijke houtafkomst is wettelijk geen bezwaar. Tweede zwakte is de gevoeligheid voor fraude. Wie producten importeert die wél binnen de verordening passen – tafelbladen, kasten, hele boomstammen – moet over een pak documenten beschikken waarmee de precieze, legale, herkomst van hout aangetoond kan worden. Maar dat is ‘een papieren werkelijkheid,’ zegt houthandelaar Oudenaarden. In documenten kun je alles zeggen. Wij komen inderdaad gemakkelijk aan een fictief herkomstlabel van de Indiase kamer van koophandel. Gesjoemel met labels is gangbare praktijk op de internationale houtmarkt: eerder onderzoek toont bijvoorbeeld dat in 2016 illegaal naaldhout uit de Oekraïense Karpaten met valse papieren in onder andere Nederland terechtkwam,²⁴ en ook hout²⁵ uit Latijns-Amerika en Zuidoost-Azië wordt meer dan eens ‘witgewassen’. 

Liever milieucrimineel dan drugshandelaar

Het derde pijnpunt is de zwakke controle op dit gesjoemel. Ook in Nederland. Omdat de houtwet niet de import, maar het op de markt brengen van hout reguleert, is in Nederland de Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA)²⁶ de toezichthoudende instantie. Ze legt bedrijfsbezoeken af op basis van risico-indicatoren zoals herkomstland, producttype of verwerkingsland. Volgens  critici had die rol toebedeeld moeten worden aan de douane. ‘De grens is de enige plek waar je echt iets over de herkomst van hout kan zeggen,’ stelt Peter Hartog,²⁷ hoofd van het milieuteam van de politie Rotterdam: ‘Eenmaal in het magazijn van een bedrijf kun je onmogelijk nog zeggen of dat ene stapeltje papier daadwerkelijk bij die ene houtpartij hoort.’

‘Je kunt beter milieucrimineel dan drugshandelaar zijn,’ zegt Hartog in zijn kantoor in Hoogvliet, waar het depot zomaar in beslag genomen slangenhuiden en zwaardvissen huisvest. ‘Evenhoge verdiensten, minieme pakkans, lage straffen,’ somt hij op. Sinds 2006 wist Hartog vijf onderzoeken naar illegale houthandel af te ronden. Dat hadden er meer moeten en kunnen zijn, was het werk wat minder internationaal van karakter – en was de capaciteit bij toezichthoudende instanties juist wat hoger.

Nederland beschikt over een van de vijf grootste houthavens van Europa. De douane, die controleert op belastingen en CITES – een lijst met internationaal beschermde flora en fauna – heeft jaarlijks te maken met 75 duizend containers met hout die jaarlijks de Rotterdamse haven binnenkomen, en de NVWA moet toezien op tenminste 5000 handelaars. Ook in de opsporing bij de politie krijgen andere zaken hogere prioriteit. ‘Reken de pakkans dan maar uit,’ zegt Hartog. 

De Europese Unie is zo sterk als de zwakste schakel: in de houtwet is alleen de eerste handelaar die een verboden partij op de markt brengt, strafbaar. En er zijn nogal wat zwakke schakels, concludeerde de Europese Commissie bij een evaluatie van de wet in 2016. Meeste landen stelden veel te weinig personele en financiële middelen²⁸ beschikbaar, ‘waardoor het afschrikwekkende effect van de handhavingsactiviteiten nogal beperkt is’. De capaciteit varieerde per land van 1 tot 200 personen, niet alle landen bleken controles uit te voeren, en potentiële straffen liepen ver uiteen. De Nederlandse douane erkent slechts enkele personen in dienst te hebben die de ene houtsoort van de andere kan onderscheiden, en bij de NVWA werken twee controleurs.²⁹

Verboden Birmees hout op de markt

In 2017³⁰ legde de autoriteit het eeuwenoude Boogaerdt in Krimpen aan de Lek een voorwaardelijke boete van 20 duizend euro per geïmporteerde kuub op vanwege het illegaal op de markt brengen van teak uit Myanmar. Dit was een van de weinige zaken die de NVWA uitvoerde in de afgelopen jaren. Ondanks de boete importeert Royal Deck in Livorno, een ander bedrijf van de familie Boogaerdt, nog altijd vanuit Myanmar. Een video³¹ die tot voor kort op de website stond laat grote partijen hout in de haven van het Aziatische land zien, en er wordt trots geadverteerd met de herkomst van het hout. Onderzoek van Environmental Investigation Agency³² toont dat de partijen niet meer via Rotterdam, maar via een tussenhandelaar in Kroatië binnenkomen.

Myanmar geldt als een notoir risicoland waar het de afkomst van hout betreft. Omdat het vanwege gesjoemel ondoenlijk is om illegaal van legaal verkregen hout uit het land te onderscheiden, zette Nederland het op een zwarte lijst: dit hout hoort hier niet thuis.³³ Toch wordt het op meerdere plekken in Nederland openlijk aangeboden. Dat hout uit ronduit verboden herkomstlanden nog altijd in Europa terecht komt, illustreert ook het gemak waarmee teak van meer diffuse afkomst – zoals Zuid-Soedan – in Europa aan wal kunnen raken.

Indiase export naar Nederland groeit

Traditionele oost-Aziatische herkomstlanden leggen de export van teak steeds meer aan banden. India, een land met een sterke houtbewerkingscultuur maar te weinig eigen hout, haalde tot 2014 haar tekorten uit de jungle van Myanmar³⁴ – totdat dat land een internationaal uitvoerverbod uitgevaardigd kreeg wegens de grootschalige corruptie en illegale kap die met de sector gemoeid ging. Indiase handelaars draaiden sindsdien hun hoofden de andere kant op en begonnen met importeren uit het continent aan de andere kant van de Arabische zee: Oost-Afrika. Een simpele rekensom illustreert het gesjoemel: De Indiase bossen kunnen vandaag de dag jaarlijks aan maar vijf procent van de vraag voldoen. De rest wordt geïmporteerd³⁵ – goeddeels³⁶ uit Afrika, waarvan negentig procent³⁷ dan weer uit Zuid-Soedan komt. Volgens Indiase bronnen is van het hout op de Indiase markt niet vast te stellen waar het gekapt is. Op de vraag waar Indiase teakleveranciers hun hout vandaan halen zijn ze kortaf: ‘we don’t do that business’ of hangen de telefoon op.

Sinds 2013 – toevallig het invoeringsjaar van de Europese houtwet – verviervoudigde die Indiase export aan Nederland.³⁸ Een deel van de teakgoederen in Nederland komt binnen via webwinkel Alibaba. Sommige bedrijven die we benaderen geven ronduit toe dat ze hun teak uit Oost-Afrikaanse landen als Zuid-Soedan te halen, om ze als ‘product of India’-certificaat de Europese markt te zetten. ‘Via land, lucht of over zee leveren wij aan Europa. Nog nooit problemen mee gehad’ stelt Saurabh Gupta van het Indiase bedrijf Medieval Edge.³⁹

In niet-uitputtende handelsdata die we wederom aankochten bij Seair, met handelsstromen tussen India en Nederland en België, vinden we 161 partijen aan teakhouten producten die tussen september 2018 en september 2020 vanuit India naar de lage landen geëxporteerd worden. Soms zijn dat bestellingen van particulieren, of producten niet bedoeld voor verdere verkoop: een grote olifant, houten paarden voor de inrichting van een apotheek – ‘een teakhouten tempel voor thuis’, gekocht aan het begin van de coronacrisis. Driekwart⁴⁰ gaat naar meubelketens en naar groothandels, die hun goed weer doorverkopen aan lokale winkeliers. 

De meubelinkoper van Rivièra Maison wil het antwoord van zijn verkoopster op de Utrechtse meubelboulevard niet geloven. Die moet foutieve informatie hebben verstrekt hebben: ‘Ik zou never nooit teak importeren uit India. Die markt is daar niet te vertrouwen. Daar wordt illegaal gekapt hout voor gebruikt, wij werken alleen met gecertificeerd hout uit Indonesië. Dat vinden we heel belangrijk.’ Om zijn verhaal kracht bij te zetten stuurt hij een screenshot van een certificaat van de fabriek in Indonesië mee. 

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Maar never nooit – dat staat te bezien. In exportdata zien we veertien bestellingen -bij elkaar bijna 1200 producten van teak en mangohout- van Rivièra Maison bij een bedrijf in Moradabad, een stad ten oosten van Delhi.⁴¹ Teak uit India; en dus van onduidelijke herkomst. In een officiële reactie laat Rivièra Maison weten dat de in India bestelde producten, hoewel van teakhout, worden uitgezonderd in de Europese houtwet en dus toch verkocht mogen worden.⁴²  

De meubelzaak is zeker niet de enige. Zo verkoopt ook meubelgroothandel Hazenkamp teakproducten: wijnrekken, koffietafels, klokken en windlichten. Waar dat vandaan komt? ‘Ja, dat zal allemaal India zijn, daar wordt het geproduceerd. Ik durf niet te zeggen waar het hout vandaan komt. Ja, ik denk dat dat het uit India komt.’ Maar hij is toch wettelijk verplicht dat te onderzoeken? De medewerker beëindigt het gesprek.⁴³

De NVWA is op de hoogte van het bestaan van Zuid-Soedanees teak, zegt de dienst, maar heeft het de afgelopen vijf jaar niet aangetroffen op de Nederlandse markt. Volgens de autoriteit zijn bij meeste geïnspecteerde bedrijven de juiste documenten aanwezig, maar ze geeft toe dat dit niet alles zegt. Uit een rapport⁴⁴ van organisatiebureau Deloitte dat vorige week verscheen in opdracht van landbouwminister Carola Schouten blijkt dat NVWA inderdaad het grote overzicht mist: het voert maar 50 houtcontroles uit per jaar, vaak bij dezelfde bedrijven. ‘Het is allereerst aan het bedrijfsleven zelf om de regels na te leven,’ stelt de NVWA in een reactie.⁴⁵ ‘Het is immers in ieders belang om illegale ontbossing tegen te gaan, zeker omdat dit gerelateerd is aan klimaatverandering, corruptie en oneerlijk gebruik van grondstoffen.’

Lokale invloeden

Nyarayek Moboic⁴⁶ studeerde recent af aan de UvA als jurist, en is vastbesloten iets terug te doen voor haar geboorteland. Ze ziet de houtroof in Zuid-Soedan met lede ogen aan. Met haar familie ontvluchtte ze in de jaren negentig de burgeroorlog in het door Al-Bashir geleide land – dat destijds nog niet officieel in tweeën gesplitst was. Familieleden, die in Zuid-Soedan gebleven zijn, zien de ene na de andere volgeladen vrachtwagen uit het oerwoud rijden. Altijd buitenlandse nummerborden, werkgelegenheid voor Soedanezen is er in de houtindustrie nauwelijks: de wagens rijden zo snel mogelijk door naar de haven.

Indonesië voerde ruim tien jaar geleden eigen keurmerken in en verplichtte exporteurs om houtpartijen éérst in het land te bewerken om werkgelegenheid te behouden. Zoiets heeft Moboic ook voor ogen. Ze hoopt een legale kapconcessie in het land te verwerven – zodat haar ondernemende neef er meubels van kunnen maken om in een directe lijn naar Nederland te zenden: ‘Unieke meubels, met lokale invloeden.’ ‘Maar voor mensen als mijn neef het is het moeilijk om aan teak te komen. De enige mogelijkheid is om het te kopen van buitenlanders, terwijl het groeit in hún land. Het hout verlaat Zuid-Soedan, er blijft niets over voor de Soedanezen zelf.’