Telecombedrijf Ericsson, in Nederland een belangrijke leverancier van mobiele netwerkapparatuur, vroeg toestemming aan terreurgroep IS om in Irak te mogen blijven werken en betaalde om goederen door IS-gebied te smokkelen. De kans dat het bedrijf wordt vervolgd is klein: autoriteiten zijn huiverig om de belangrijkste Europese strategische tegenhanger van het Chinese Huawei in problemen te brengen. 

‘Je zal nooit meer thuiskomen. We zullen je laten verdwijnen’, zegt een ISIS-leider in juni 2014 tegen de 25-jarige Affan, een mecanicien die in de regio rondom het Iraakse Mosoel onderhoudswerk doet aan de telefoonmasten van het Zweedse telecombedrijf Ericsson. Twee weken eerder heeft de terreurgroep Mosoel en de omliggende regio in handen gekregen. Affan is bang dat hij en zijn collega’s ontvoerd of vermoord worden en vraagt Ericsson of zijn team zich tijdelijk uit het conflictgebied mag terugtrekken. ‘Als je wil stoppen lig je eruit’, krijgt hij te horen. ‘We móesten doorgaan’, zegt Affan in een interview¹ met de Duitse omroep NDR.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Kort daarna moet Affan, die voor een onderaannemer van Ericsson werkt, namens Ericsson een brief afleveren bij het kantoor van ISIS. In die brief vraagt het bedrijf toestemming om in het bezette gebied te mogen blijven werken. Dan gebeurt waar Affan voor vreesde. Hij krijgt een telefoontje van ISIS dat hij naar een brug in Mosoel moet komen. Daar krijgt hij handboeien om en een zwarte zak over zijn hoofd, en wordt hij op de achterbank van een Toyota pick-up truck geduwd met aan weerszijden een IS-strijder met een AK-47. Ze scheuren weg en wanneer de auto na een urenlange rit eindelijk tot stilstand komt en de zak van Affan’s hoofd wordt gehaald ziet hij dat ze in verlaten politiebureau staan, in een bos aan de oevers van de Tigris. Affan ziet een man met een bloedneus op een stalen bed liggen, een andere man is bewusteloos. ‘Ik dacht: het is voorbij, ze zullen me vermoorden en in de rivier gooien.’

Een ISIS-leider beveelt Affan zijn hoogste manager bij Ericsson te bellen. Affan toetst het nummer in en geeft de telefoon aan zijn gijzelnemer. Die schreeuwt en dreigt het Ericsson-kantoor in Bagdad op te blazen. De sjeik eist miljoenen dollars ‘voor elke maand dat we in het gebied hadden gewerkt zonder ISIS op de hoogte te stellen’, zegt Affan nu. Aan de kant van Ericsson blijft het stil.

En vervolgens gebeurt er niets. Affan is bang dat hij vermoord wordt als zijn opdrachtgever niet betaalt. Hij probeert zijn managers bij Ericsson te bereiken, maar die geven niet thuis. ‘Ik belde maar kreeg geen gehoor. Ze zetten hun telefoon uit en lieten me in de steek.’ Een week later wordt Affan tot zijn eigen verbazing vrijgelaten, maar hij blijft onder huisarrest totdat Ericsson betaalt, vertellen ISIS-leiders hem. Of Ericsson die eis uiteindelijk inwilligt is onduidelijk, maar Affan’s huisarrest wordt enkele weken later opgeheven. 

Na ontvoering nog steeds actief in IS-gebied

Ondanks het gevaar blijft Ericsson ook na de ontvoering² actief in IS-gebied, blijkt uit een intern onderzoeksrapport van Ericsson, waarin ook de ontvoering wordt omschreven. Terugtrekken zou ‘onze business om zeep helpen³’, zeggen twee hooggeplaatste medewerkers van Ericsson in Irak in die dagen. 

Die uitspraak is tekenend voor hoe Ericsson, een wereldspeler in de telecommarkt, tussen 2011 en 2019 opereert in het door oorlog verscheurde Irak. Ericsson is in Nederland vooral bekend van de oude mobieltjes, tegenwoordig is het een strategische speler in de aanleg van het supersnelle 5G-netwerk⁴. Het levert apparatuur voor de mobiele netwerken van KPN en is ‘hofleverancier’ van VodafoneZiggo. Maar in Irak betaalde het bedrijf tientallen miljoenen dollars aan toeleveranciers terwijl het niet wist waar dat geld voor gebruikt werd, en kocht zo mogelijk politici en machthebbers om. En het betaalde een onderaannemer om telefoonmasten door IS-gebied te smokkelen, en maakte zich zo mogelijk schuldig aan terrorismefinanciering. 

Dit blijkt uit een intern onderzoeksrapport naar misstanden van Ericsson in Irak, dat in handen kwam van het journalistenconsortium ICIJ, dat het deelde met journalisten in 22 landen, waaronder onderzoeksplatform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad. Het rapport, dat in 2019 in opdracht van Ericsson zelf werd geschreven, biedt een gedetailleerde inkijk in de manieren waarop Ericsson koste wat kost zaken blijft doen in Irak, ondanks grootschalige corruptie en gewapend conflict, en hoe diep de corruptie wortelt in het bedrijf. 

Eind 2019 moest Ericsson al ruim een miljard dollar⁵ betalen in een schikking met de Amerikaanse justitie voor omkoping in Egypte, Djibouti, China, Vietnam, Indonesië en Koeweit. Het telecombedrijf bekende toen schuld en beloofde medewerking te verlenen aan lopende justitiële onderzoeken. Afgelopen oktober werd bekend dat Ericsson die afspraak had geschonden⁶ door informatie achter te houden voor de Amerikaanse justitie. En nu blijkt dat Ericsson ook in Irak in een corruptie- en terrorismefinancieringszaak betrokken is, en dat bovendien twee jaar onder de pet hield.

Bij corruptie betrokken medewerker krijgt promotie

De misstanden waren niet zo ernstig dat ze openbaar gemaakt moesten worden, verklaarde de CEO van Ericsson onlangs in een interview met persbureau Reuters⁷. Pas nadat ICIJ eerder deze maand vragen stelde over het rapport bracht Ericsson in een persbericht⁸ summiere informatie over de misstanden naar buiten. Het bedrijf laat weten dat het verschillende medewerkers heeft ontslagen of bestraft nadat de misstanden werden ontdekt, en dat het lessen heeft getrokken op het vlak van compliance en ethiek. Over de ontvoering meldt het bedrijf niets, en Ericsson weigert antwoord te geven op vragen van ICIJ. Hoewel Ericsson stelt dat medewerkers die betrokken waren bij corruptie in Irak werden ontslagen, blijkt uit het onderzoek dat zeker twee medewerkers die bij de fraude betrokken waren nog altijd bij Ericsson werken. Één van hen kreeg zelfs promotie⁹. 

Too strategic to sue

Het onderzoek illustreert ook hoe op de telecommarkt een Koude Oorlog-achtige strijd om dominantie wordt gevoerd. Huawei werd uitgesloten van delen van het Europese 5G-netwerk uit angst voor spionage en uit vrees dat China bij geopolitieke conflicten een deel van het netwerk zou kunnen platleggen¹⁰. Europese telecombedrijven staan volgens experts onder grote druk om via omkoping nieuwe markten in handen te krijgen en zo concurrerend te blijven met Huawei. Tegelijkertijd zijn Europese autoriteiten terughoudend om bedrijven zoals Ericsson te straffen voor misstanden, vanwege hun strategische belang als tegenwicht voor het Chinese Huawei. Het bedrijf is, kortom, niet too big to fail, maar wel too strategic to sue. 

‘Ik heb helemaal geen technische kennis!!’, mailt Aoun Damra op 16 maart 2017 aan zijn zus. Damra is directeur van Tobac, een Iraaks bedrijf dat op dat moment al ruim 25 miljoen dollar van Ericsson heeft ontvangen voor technische consultancydiensten. In 2017 gaat Ericsson na of haar toeleveranciers eigenlijk wel de diensten leveren waarvoor ze betaald worden, en of ze de juiste kwalificaties hebben. Damra is bang door de mand te vallen: voordat hij directeur werd van Tobac was hij assistent-manager in een sportschool. Volgens de fraudeonderzoekers heeft Damra zijn lucratieve contract enkel te danken¹¹ aan zijn zus, die inkoopmanager is bij Ericsson. Het Zweedse telecombedrijf is de enige klant van Tobac, en betaalt tussen 2012 en 2019 ruim dertig miljoen dollar. Waar dat geld vervolgens naartoe gaat is onbekend.

Tientallen miljoenen op Koerdisch privé-bankrekening

Tobac is niet de enige partij die onverklaarbaar hoge bedragen van Ericsson ontvangt. Het bedrijf Al-Awsat krijgt tussen 2011 en 2018 negentig miljoen dollar, vaak zonder dat duidelijk is wat het in ruil voor die betalingen doet. De eigenaar van Al-Awsat, dat Arabisch is voor ‘het midden’, is lid van een machtige Koerdische familie en zegt dat hij zijn nauwe banden met machthebbers gebruikt om voor Ericsson aan de touwtjes te trekken. ‘Al-Awsat heeft vijftien jaar lang goed voor Ericsson gezorgd en het bedrijf veel gunsten gedaan’, zegt hij tegen de onderzoekers. ‘Ericsson zou in Irak niet slagen zonder de hulp van Al-Awsat¹².’ Het grootste deel van de betalingen aan Al-Awsat komen uiteindelijk terecht op de privé-bankrekening van de Koerdische eigenaar. In een interview met de Washington Post ontkent hij elke betrokkenheid bij omkoping.

Toch doemt uit het onderzoeksrapport een patroon op. Ericsson werkt met tussenpersonen met politieke connecties, doet miljoenenbetalingen zonder te weten waar die terecht komen, en gebruikt toeleveranciers als ‘slush funds’, die met cash geld smeergeld kunnen betalen. Het bedrijf werkt met nepcontracten en vervalste financiële rapporten om toegang te krijgen tot lucratieve deals. Ericsson betaalde zeker negentigduizend dollar aan buitenlandse reizen en cadeaus voor ambtenaren van het ministerie van Defensie die op dat moment in onderhandeling waren over een contract met Ericsson. En de topman van een telefoniebedrijf ontving via valse facturen een half miljoen dollar nadat zijn bedrijf een contract met Ericsson had gesloten.

‘In een strategische sector als telecom, die deels gerund wordt door de staat, ontkom je er niet aan dat voor het in de wacht slepen van overheidscontracten een geste zal moeten worden gedaan’, zegt Erwin van Veen¹³, Midden-Oostenspecialist bij Instituut Clingendael. ‘Je kan er gif op innemen dat dit deels in de vorm van indirecte betalingen plaatsvindt die vervolgens netjes in de boeken worden weggewerkt.’

Irak kent een hoge mate van corruptie, zegt Van Veen. ‘De economie draait grotendeels op olie-inkomsten terwijl overheidsinstituties zwak zijn. Uit die combinatie vloeit extreem veel corruptie voort. Politici kunnen het zich veroorloven om zich staatsinkomsten eenvoudigweg toe te eigenen en de belangen van burgers grotendeels te negeren.’ 

Na de val van Saddam Hoessein in 2003 legden de VS aan Irak een democratisch systeem op sektarische basis op. ‘Er ontstond een praktijk waarbij de politieke strijd mede draait om het bemachtigen van posities in de ambtenarij, die vervolgens gebruikt worden voor het verwerven van contracten, banen en andere lucratieve voordelen.’

Na de omverwerping van het regime van Hoessein in 2003 is Irak óók een markt waar telecombedrijven flinke winsten kunnen behalen. Telefoonkabels zijn tijdens de oorlog vernietigd en vanwege sancties had Irak nooit een mobiel netwerk kunnen aanleggen – het is op dat moment één van de weinige landen ter wereld zonder mobiele telefonie.¹⁴ Wanneer tijdens de Amerikaanse bezetting de markt wordt geliberaliseerd zijn er voor telecombedrijven flinke winsten¹⁵ te behalen. Ericsson wint na de oorlog lucratieve contracten van het staatstelecombedrijf en van mobiele telefoniebedrijven. Volgens het onderzoeksrapport draait Ericsson tussen 2011 en 2018 in Irak een omzet van 1,9 miljard dollar. 

Het klimaat van corruptie is voor Ericsson geen belemmering om zaken te blijven doen in het land. Volgens Jacob Helberg, senior adviseur bij het Stanford University Center on Geopolitics and Technology, is dat gebruikelijk in de telecomsector. De kosten van onderzoek voor het ontwikkelen van nieuwe technologieën zijn zo hoog dat een bedrijf de concurrentiestrijd verliest als het niet een groot deel van de in bezit heeft. Ericsson’s belangrijkste concurrent Huawei deinst niet terug voor omkoping om toegang te krijgen tot buitenlandse markten en wordt bovendien financieel gesteund door de Chinese staat, zegt Helberg¹⁶. ‘Andere telecombedrijven die willen concurreren met Huawei staan onder grote druk om vergelijkbare dingen te doen om concurrerend te blijven.’ 

De druk is kennelijk zo groot dat zelfs de opmars van ISIS Ericsson niet uit Irak doet vertrekken. In juni 2014 krijgt ISIS na dagenlange gevechten Mosoel in handen, de een na grootste stad van het land. De terreurgroep heeft in de maanden daarvoor al grote delen van Zuid-Irak in handen gekregen, en zal twee weken later vanuit de Grote Moskee van Mosoel het Kalifaat uitroepen.¹⁷

ISIS¹⁸ plundert huizen, neemt burgers in gijzeling en onthoofdt sommige van hen, en een half miljoen inwoners ontvlucht de stad. Ericsson niet. De dag nadat ISIS Mosoel invalt gaat het bedrijf op zoek naar onderaannemers die bereid zijn om onder ISIS-bewind in Mosoel en Tikrit te blijven werken. Volgens het onderzoeksrapport probeert Ericsson een maand later permissie van ‘de lokale “autoriteit” ISIS’ te krijgen om in het gebied te mogen blijven werken. De vicepresident van Ericsson in het Midden-Oosten dringt erop aan dat Ericsson zich terugtrekt. Hij vindt dat Ericsson force majeure moet uitroepen, een juridische term waarmee je contracten kan ontbinden wegens overmacht. Maar de lokale directeuren weigeren: terugtrekken zou ‘voorbarig’ zijn en de ‘business om zeep helpen’. 

Donatie aan Koerdische legerleider

In plaats van medewerkers in veiligheid te brengen, mengt Ericsson zich in het conflict. In augustus 2014 vraagt een van de medewerkers van Ericsson om een ‘donatie’ van vijftigduizend dollar te doen aan een Koerdische legerleider ‘om tegen ISIS te vechten’, staat in het rapport¹⁹. De ‘donatie²⁰’ wordt geregistreerd als ‘steun aan vluchtelingen en ontheemde kinderen in Koerdistan’. De directeur van Ericsson in het Midden-Oosten en Afrika keurt de cash ‘donatie’ goed om ‘te proberen steun te krijgen’ van de Koerdische legerleider, blijkt uit het rapport²¹.

En Ericsson zoekt naar manieren waarop het ondanks de bezetting van IS telefoonmasten kan blijven vervoeren door het land. Het transportbedrijf Cargo Iraq biedt ²²‘]: de ‘legale optie’ en de ‘Speedway’. De ‘Speedway’ omzeilt officiële Iraakse douaneposten, waar vrachtwagenchauffeurs dagen tot zelfs weken moeten wachten om doorgelaten te worden. Maar de ‘Speedway’ heeft één probleem: de weg doorkruist IS-gebied. Toch kiest Ericsson voor die route, en betaalt er een flink hogere prijs voor. Terwijl dit soort transporten normaal gesproken niet meer dan duizend euro kosten, betaalt Ericsson drieduizend of vierduizend dollar per rit, en één dag in 2017 zelfs 21.000 dollar per vrachtwagen. ‘De hogere bedragen zijn waarschijnlijk gebruikt voor omkoping of betalingen aan lokale militia’s langs de transportroutes’, concluderen²³ de onderzoekers. ‘Het kan niet worden uitgesloten dat Cargo Iraq steekpenningen betaalde en betrokken was bij omkoping en mogelijke terrorismefinanciering²⁴ voor transporten die het voor Ericsson uitvoerde.’ 

Volgens Erwin van Veen van Instituut Clingendael was het praktisch onmogelijk om in IS-gebied te opereren zonder betalingen aan de terreurgroep te doen. ‘Je kon daar geen zaken blijven doen zonder anti-terrorismewetgeving met voeten te treden. Je kon niet om IS heen. Op het moment dat ze een gebied in handen krijgen wordt er belasting geheven en moet je als bedrijf over de brug komen. IS hanteerde bijvoorbeeld gewoon een lijstje met tarieven die betaald moesten worden voor transporten door gebieden die de organisatie controleert.’

Kan Ericsson gestraft worden voor de misstanden in Irak? In Europa loopt slechts één strafzaak tegen een bedrijf dat betalingen deed aan IS. Het gaat om het Frans-Zwitserse cementbedrijf Lafarge-Holcim, dat weigerde haar cementfabriek in Syrië te sluiten nadat het gebied in handen kwam van IS, en miljoenen betaalde aan jihadistische groeperingen. Lafarge is aangeklaagd²⁵ voor terrorismefinanciering en misdaden tegen de menselijkheid. De zaak loopt nog. 

Het is moeilijk om dit soort zaken rond te krijgen, zegt Cees van Dam, bijzonder hoogleraar onderneming en mensenrechten aan de Erasmus Universiteit. ‘Opsporingsautoriteiten hebben weinig capaciteit en kunnen moeilijk bewijsstukken opvragen in Irak of daar zelf onderzoek doen. Ze zijn daarom vaak afhankelijk van onderzoek van de bedrijven zelf. En die kunnen bijvoorbeeld informatie over mogelijke terrorismefinanciering buiten het onderzoeksverslag laten of zo formuleren dat het bedrijf er goed vanaf komt. Daar valt flink mee te manipuleren. Bedrijven gebruiken dit soort onderzoeken dan vooral om de publieke opinie te overtuigen dat ze echt hun best hebben gedaan.’ 

Weinig hard bewijs

In dat licht is het opvallend dat de interne onderzoekers van Ericsson enkele sleutelfiguren niet hebben ondervraagd. De medewerkers van het transportbedrijf dat materieel door IS-gebied vervoerde zijn niet geïnterviewd, en de onderaannemers die in Mosoel bleven werken evenmin. Het rapport bevat geen hard bewijs van betalingen aan IS: volgens experts is het in dit soort gevallen de vraag is of dat bewijs er niet is, of het niet is gevonden, of dat het niet in het onderzoeksrapport is opgenomen. 

Ook op het vlak van corruptie valt nog maar te bezien of Ericsson gestraft gaat worden, zegt juriste Friederycke Haijer²⁶. Ze werkt als onderzoeker aan de Universiteit Utrecht en is specialist in de justitiële vervolging van bedrijven voor buitenlandse corruptie. Ook hier breekt het zich op dat bewijs moeilijk te verzamelen is. ‘De autoriteiten in Irak zullen niet snel bewijsmateriaal delen als ze zelf hebben geprofiteerd van de corruptie.’

Europese autoriteiten hadden bovendien lange tijd nauwelijks aandacht voor het thema. ‘Nederlandse strafrechtelijk onderzoekers zagen buitenlandse corruptie niet als een Nederlands probleem’, zegt Haijer. ‘De Verenigde Staten hebben sinds begin deze eeuw gezorgd dat ook Europese overheden meer zaken beginnen tegen bedrijven die zich er schuldig aan maken’, zegt Haijer. ‘Ze hebben speciale afgezanten naar Nederland en andere Europese landen gebracht die hielpen met corruptieonderzoeken. Maar Europa doet nog altijd veel minder dan de VS.’

Daar komt nog bij dat autoriteiten terughoudend zijn om strategisch belangrijke bedrijven te vervolgen. ‘Bijvoorbeeld bij grote farmabedrijven: ga je die kapot procederen als je, bijvoorbeeld tijdens corona, totaal van ze afhankelijk bent voor vaccins?’ Ook bij Ericsson zal het de vraag zijn of autoriteiten het bedrijf hard willen aanpakken nu het zo’n belangrijke strategische tegenhanger is tegenover het Chinese Huawei.

En als het al tot een strafrechtelijk onderzoek komt mondt dat meestal uit in een schikking. Zowel voor een bedrijf als voor de aanklager is schikken voordeliger: justitie is geen menskracht kwijt aan een jarenlange strafzaak, en ook voor bedrijven is snel schikken beter. ‘Voor bedrijven is de onzekerheid van een dreigende strafzaak heel schadelijk. Zij willen hun fouten afbetalen in een schikking en daarna weer dóór.’

Affan wil ook dóór, maar hij is nu, ruim zeven jaar later, nog altijd niet over zijn ontvoering heen. ‘Ik heb mijn stad en mijn familie verlaten, en ik kan niet terug. Ik blijf een of twee dagen in Mosoel en dan moet ik weer weg omdat mijn herinneringen me blijven achtervolgen. In mijn slaap herbeleef ik alles. Ik heb mijn familie verlaten, ben ongehuwd en werkloos. Ze hebben me vernietigd.’ 

De volledige naam van Affan is bij de redactie bekend. Affan werd geïnterviewd door Amir Musawy, een freelance journalist voor de Duitse omroep NDR.