‘I’m going to give you a speech without a joke, I am afraid.’ Mark Carney, de toenmalig gouverneur van de Bank of England, werd als humoristische spreker aangekondigd, maar moet zijn toehoorders in september 2015 teleurstellen.¹ Klimaatverandering, zegt Carney op een chic gala voor verzekeraars, zal catastrofale gevolgen hebben. En dat gaat de financiële sector ook voelen: de levensstandaard zal dalen, economische crises zullen ontstaan. ‘Waarom doen we niet meer om dit aan te pakken?’

De gevolgen van klimaatverandering liggen verder in de toekomst dan de horizon van het bedrijfsleven, de politiek, en van financiële beleidsmakers als centrale banken. ‘Tegen de tijd dat klimaatverandering een bepalende kwestie wordt voor financiële stabiliteit, kan het te laat zijn.’ Carney noemt het de ‘tragedie van de horizon’: We staren een afgrond in, maar zullen, door ons kortetermijndenken, pas ingrijpen als het al te laat is. Het mag nu misschien klinken als een open deur, maar in 2015 is het een keerpunt in de financiële wereld.

In de daaropvolgende jaren lijkt het alsof de banken, verzekeraars en pensioenfondsen langzaamaan hun verantwoordelijkheid erkennen. Er is tegenwoordig geen bank meer die geen uitgebreid duurzaamheidsbeleid heeft. Financiële instellingen vormen allerlei coalities die het Parijsakkoord onderschrijven, ze starten groene beleggingsfondsen en beloven investeringen in fossiel juist af te bouwen.

Maar van dat laatste is nu, bijna acht jaar later, nog steeds nauwelijks sprake, blijkt uit onderzoek van Investico en Follow the Money, samen met tien internationale media, waaronder Le Monde, Handelsblatt en The Guardian.² Als olie-, gas- en kolenbedrijven kapitaal nodig hebben, staan banken en advocatenkantoren nog steeds te trappelen om dat te faciliteren. Zelfs bedrijven die hun fossiele operaties uitbreiden, door bijvoorbeeld nieuwe olievelden aan te boren, blijven ze helpen.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

We onderzochten, mede voor De Groene Amsterdammer, welke banken en advocatenkantoren een cruciale rol spelen in het ophalen van geld voor olie- en gasbedrijven als Shell, TotalEnergies en Gazprom — bedrijven die hun fossiele activiteiten nog steeds uitbreiden. We stelden een database samen met daarin ruim 1600 obligaties die sinds het Klimaatakkoord van Parijs werden uitgeschreven door uitbreidende fossiele bedrijven. De onderzochte obligaties zijn in totaal ruim een biljoen (duizend miljard)³ euro waard. Bij honderd miljard daarvan waren ook de Nederlandse grootbanken ING en ABN betrokken.⁴

Nederland blijkt, mede vanwege het gunstige belastingklimaat, een spil in het ophalen van fossiel geld: meerdere oliemultinationals hebben hier hun financiële afdeling gevestigd. Zij vormen weer klandizie voor allerlei advocatenkantoren aan de Zuidas,⁵ die juridisch advies geven bij het opstellen van de obligaties. Zo blijven de miljarden ongehinderd de fossiele industrie binnenstromen.

De stille kracht van obligaties

‘Het belang van obligaties voor fossiele bedrijven is evident,’ zegt William de Vries, die ons een kort college ‘obligaties voor beginners’ geeft. De Vries kent de markt goed, hij noemt zichzelf een ‘echte obligatieman’. Hij werkt tegenwoordig bij Triodos, en daarvoor was hij jarenlang hoofd van de obligatie-afdeling van zakenbank Van Lanschot Kempen. 'Aandelen trekken altijd meer aandacht, maar de obligatiemarkt is vele malen groter.’⁶

Een olieveld of kolenmijn openen kost veel geld, legt De Vries uit, en een bedrijf wil dat niet volledig uit zijn eigen portemonnee betalen. ‘Dat gaat ten koste van het rendement van je aandeelhouders.’ Dus kiest het een mix aan andere financieringsvormen: het gebruikt wat eigen vermogen, neemt een directe lening bij de bank, en leent geld van investeerders, met de verplichting (of: ‘obligatie’) om dat bedrag na een vooraf bepaalde looptijd terug te betalen, plus maandelijks rente. ‘Dat geld investeert het bedrijf weer, om zo nog winstgevender te worden, waarna het weer meer kan lenen, et cetera.’

Ongeveer een derde van het door olie- gas- en kolenbedrijven opgehaalde geld komt uit obligaties.⁷ Voor het uitgeven daarvan, hebben bedrijven de bank hard nodig. Want banken gaan, als zogenaamde bookrunners, op zoek naar investeerders om die obligaties te kopen. Meestal gaat het om wat in de sector een ‘syndicaat’ van banken wordt genoemd: een groep bookrunners verspreid over de hele wereld, die elk in hun eigen gebied beleggers benaderen. Die zoektocht wordt een ‘roadshow’ genoemd: vroeger maakten banken letterlijk een tour langs grote beleggers om zo’n obligatie te promoten,⁸ maar in het tijdperk van videoconferenties is dat niet meer nodig. Banken lopen bij dit soort obligaties weinig risico, zegt De Vries: ze gaan rond bij grote beleggers die hun geld kwijt moeten. ‘En ze krijgen er commissie voor, gemiddeld 0,25 procent⁹ van het totale bedrag. Het is voor de meeste banken een zeer winstgevende business’.

En er is nog iets voordeligs aan obligaties. Een directe lening aan een bedrijf als Shell, is zichtbaar op de balans van een bank. Maar als die bank een bedrijf aan een obligatie helpt, is haar eigen rol gecamoufleerd. Zo kunnen banken toch blijven verdienen aan de fossiele sector, zelfs als ze beloven haar zelf niet meer te financieren. ‘Het zal niemand wat zeggen als er een bank in het syndicaat van Shell zit,’ zegt De Vries, ‘Terwijl ze daarmee net zo goed faciliteren dat een fossiel bedrijf aan financiering komt.’

Projectfinanciering en het Parijsakkoord

Om in 2050 CO2-neutraal te zijn, moeten we onmiddellijk stoppen met het openen en ontginnen van nieuwe olie- en gasvelden. Dat zeggen niet alleen ngo’s als Milieudefensie en Just Stop Oil, maar dat was ook de conclusie van het Internationaal Energieagentschap (IEA) in 2021:¹⁰ elk nieuw olie-, gas- of kolenproject brengt de Parijsdoelen verder uit zicht.

Investico wilde uitvinden hoeveel geld er sinds het sluiten van het Parijsakkoord wereldwijd werd opgehaald door fossiele bedrijven die hun operaties nog wél uitbreiden, en welke banken en advocatenkantoren dat mogelijk maakten. Samen met Follow the Money verzamelden we de obligaties van die bedrijven, én alle financiële en juridische spelers die betrokken waren bij het uitschrijven ervan (zie methode in kader).¹¹

Ruim 1600 obligaties vonden we, ter waarde van in totaal meer dan een biljoen (duizend miljard) euro.¹² Het bedrijf dat het meeste geld ophaalde was het Mexicaanse staatsoliebedrijf Petroleos Mexicanos (115 miljard euro), maar ook Shell staat in de top vijf.¹³ Het totaal aan opgehaalde obligaties nam bovendien sterk toe sinds ‘Parijs’: waar in 2016 in totaal nog 97 miljard aan uitbreidingsobligaties werden uitgeschreven, piekte dat bedrag in 2020 met 248 miljard. In 2022 was dat bedrag lager, maar voor 2023 is alweer een toename te zien.¹⁴ Sommige leningen lopen bovendien enorm lang: 94 van de obligaties hebben een looptijd tot voorbij 2050,¹⁵ terwijl de economie dan klimaatneutraal moet zijn volgens het Akkoord van Parijs.

De banken die het vaakst helpen om fossiele miljarden op te halen¹⁶, komen uit Amerika. JP Morgan voert de lijst aan: de Amerikaanse megabank assisteerde bij het ophalen van ruim 636 miljard euro. Citi en Bank of America maken de top drie compleet. Meteen daarna volgt Deutsche Bank, dat betrokken was bij in totaal ruim 400 miljard aan fossiele schuld. Andere Europese banken die veel fossiele bedrijven helpen zijn het Britse HSBC en Barclays, de Franse giganten Crédit Agricole, BNP Paribas en Société Générale, het Zwitserse Crédit Suisse en het Spaanse BBVA.¹⁷

Al deze banken leggen op gelikte webpagina’s met foto’s van bossen, zeeën en zonnepanelen uit welke rol zij spelen in de transitie naar een duurzame wereld.¹⁸ En allemaal zijn ze lid van de Net Zero Banking Alliance (NZBA), de organisatie onder de vlag van de VN die werd opgericht door de Britse bankier Mark Carney,¹⁹ die in 2015 de financiële wereld nog opschudde met zijn speech. De deelnemende banken beloven dat ze ‘ambitieuze klimaatactie’ zullen ondersteunen om de hele economie in 2050 klimaatneutraal te maken.²⁰

Wel financiering voor de algemene schatkist

‘Wij willen een bancaire leider zijn in het bouwen van een duurzame toekomst,’ schrijft ING in haar duurzaamheidsbeleid. ‘Als mondiale bank, met miljarden die door onze boeken gaan, hebben wij enorme mogelijkheden om een positieve impact te maken.’²¹ De Britse NGO ShareAction, die duurzaamheid in de financiële sector wil bevorderen, stelde recent nog dat ING het op twee na verst doorgevoerde klimaatbeleid heeft van alle grote Europese banken.²²

Toch assisteerde ING sinds 2016 bij meer dan 100 obligaties van uitbreidende fossiele bedrijven, ter waarde van in totaal ruim 83 miljard euro.²³ Verschillende Texaanse olie- en gasbedrijven vonden in ING bijvoorbeeld een manager voor hun obligaties²⁴, net als het Noorse oliebedrijf Aker BP²⁵ en Energean, een bedrijf dat gas wint voor de kust van Israel.²⁶ Zelfs nadat ING vorig jaar expliciet maakte niet langer nieuwe gas- en olievelden te financieren en in plaats daarvan meer in te zetten op de financiering van groene energieprojecten, bleef de bank geld ophalen voor bedrijven die nog wél uitbreiden.²⁷

Alleen de kleine lettertjes op de website van ING verraden dat de bank vooralsnog alleen stopt met financieringen van specifieke uitbreidingsprojecten als het openen van een nieuw gasveld.²⁸ Maar als het opgehaalde geld in de algemene schatkist van een fossiel bedrijf vloeit, dan past het wel binnen het ING-beleid. Daarmee lijkt dat uitsluitingsbeleid vooral symbolisch. Want fossiele bedrijven halen zelden geld op voor één specifiek project.²⁹ Meestal gaat het om ‘algemene bedrijfsdoeleinden’ of ‘werkkapitaal’. Dat betekent dat het fossiele bedrijf vrijelijk kan beschikken over opgehaalde gelden.

In een reactie stelt ING dat het een van de kleinere partijen is op de obligatiemarkt.³⁰ De bank stelt dat het vorig jaar duidelijk heeft gecommuniceerd dat het niet zou stoppen met alle vormen van financiering voor uitbreidende fossiele bedrijven. Ten slotte zegt ING bezig te zijn haar doelstellingen en rapportage over de gehele olie- en gasketen uit te breiden.

ABN Amro was sinds ‘Parijs’ betrokken was bij 42 miljard³¹ aan fossiele obligaties. De bank belooft sinds 2018 bepaalde investeringen uit te sluiten, zoals nieuwe kolencentrales, financiering van kerncentrales, en verkennings- en productieactiviteiten naar olie- en gas in het kwetsbare Noordpoolgebied.³² Toch hielp ABN, met 4 andere Europese banken, de Noorse oliegigant Aker BP in 2021 nog een obligatie van 750 miljoen euro naar de markt te brengen.³³ Aker BP wint dagelijks vierhonderdduizend vaten olie³⁴, een deel daarvan in de Arctische Barentszzee.³⁵ Het bedrijf wil zijn activiteiten in het Noordpoolgebied bovendien uitbreiden.³⁶

In een reactie stelt ABN Amro ‘de Arctic op verschillende manieren gedefinieerd wordt.’³⁷ De bank kan geen commentaar geven op haar werkzaamheden voor individuele klanten, maar zegt wel dat ze ‘onder voorwaarden en case by case’ uitzondering kan toestaan op haar beleid om niet te werken met oliebedrijven in het Noordpoolgebied. Meer algemeen zegt de bank haar financiering van olie- en gasproductie terug te willen dringen van 1,3 miljard euro in 2021 naar 1 miljard euro in 2030.³⁸

Via Nederlandse wegen

In de ruim 1600 onderzochte obligaties valt nog iets anders op: opmerkelijk veel worden uitgeschreven door Nederlandse fossiele bedrijven. Alleen in de VS, China en Canada halen fossiele bedrijven vaker schuld op.³⁹ Deels komt dat doordat Shell, inmiddels Brits maar tot voor kort nog ‘Royal Dutch’, haar obligaties binnenhaalt via een bv in Den Haag.⁴⁰ Maar er is ook een verzameling multinationale oliebedrijven die hier hun financiële tak gevestigd hebben.

Het Braziliaanse Petrobras bijvoorbeeld, vergaarde 38 miljard via een vestiging op het Weena in Rotterdam.⁴¹ De Spaanse olie- en gasmaatschappij Repsol⁴², ook bekend van haar tankstations, ontving 5 miljard in de statige Haagse Koninginnegracht, en bij LUKoil⁴³, een van de grootste aardolieproducenten uit Rusland, stroomt het geld binnen vanaf de 24e etage van een gebouw op de Amsterdamse Zuidas. Petrobras laat in een reactie weten dat het gemakkelijker geld op kan halen met een bedrijf dat buiten Brazilië is gevestigd.⁴⁴ Repsol en LUKoil waren niet bereikbaar voor commentaar. ‘Bedrijven hoefden in Nederland lang geen belasting in te houden over de rente van dit soort leningen’, zegt hoogleraar belastingrecht Jan Vleggeert.⁴⁵ ‘Nu is zo’n belasting er wel⁴⁶, maar is die relatief makkelijk te omzeilen. Dat maakt het voor deze bedrijven gunstig om hun geld in Nederland op te halen.’

Die Nederlandse financierings-bv’s zetten weer andere bedrijven aan het werk. Zo zijn er bij het uitgeven van een obligatie altijd advocaten betrokken: die stellen bijvoorbeeld voorwaarden op, en leggen vast wat er gebeurt als het bedrijf failliet gaat. En omdat het om miljarden euro’s gaat, willen oliebedrijven en investeerders wel dat het juridisch gezien allemaal klopt.

‘Een obligatie komt niet tot stand zonder advocatenkantoren’, zegt Marijn Schoonewille, partner Financiële Markten bij Loyens & Loeff, een groot advocatenkantoor aan de Zuidas. ‘Daarmee zijn we onderdeel van de financiering van fossiele partijen. Niet het belangrijkste onderdeel, maar we spelen wel een rol.’ Zijn werkgever gaf juridisch advies voor obligaties van het Britse oliebedrijf BP, al waren die werkzaamheden volgens Schoonewille ‘heel beperkt’.⁴⁷ Ook adviseerde Loyens & Loeff Schlumberger NV, een op Curaçao geregistreerd bedrijf dat wereldwijd metingen voor olieboringen uitvoert.⁴⁸

Loyens & Loeff is bij lange na niet de enige: Nederlandse advocatenkantoren hielpen fossiele bedrijven om ruim 43 miljard aan obligaties uit te schrijven.⁴⁹ Kantoren als Allen & Overy en Pels Rijcken, bijvoorbeeld. En als Shell geld wil ophalen, dan belt de oliegigant bijna altijd De Brauw Blackstone Westbroek.⁵⁰

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

‘De Brauw’ is het grootste advocatenkantoor van Nederland⁵¹, en houdt kantoor in een enorm kantoorgebouw aan de Zuidas dat ‘The Rock’ wordt genoemd.⁵² Bij alle door Shell uitgegeven obligaties gaf De Brauw juridisch advies. Op haar website noemt het advocatenkantoor haar klimaatportefeuille ‘ongeëvenaard’.⁵³ Het kantoor noemt een aantal voorbeelden daarvan, waaronder het bijstaan van gasbedrijf NAM in aardbevingszaken in Groningen, en het verdedigden van Shell in een rechtszaak aangespannen door Milieudefensie. In een reactie stelt De Brauw niet in te gaan op vragen over cliënten of zaken⁵⁴, Allen & Overy en Pels Rijcken waren niet beschikbaar voor commentaar.

Schoonewille, de partner bij Loyens & Loeff, zegt in ieder geval dat hij ‘zijn verantwoordelijkheid wil nemen’. Als zijn kantoor toch niet zoveel aan oliebedrijven verdient, dan is het ook niet zo moeilijk om te stoppen. ‘Eerlijk gezegd houd je me nu een spiegel voor’.

Impact klimaatfinanciering

‘Het kan eigenlijk niet dat ze hiermee door blijven gaan,’ zegt Pieter Pauw, onderzoeker klimaatfinanciering aan de Technische Universiteit Eindhoven, in een reactie op ons onderzoek. ‘Het is natuurlijk bizar dat banken beloven om weg te gaan van olie- en gas, maar obligaties hebben lopen tot na 2050. Dat is nog zevenentwintig jaar!’

Pauw schreef vorig jaar mee aan een jaarlijkse klimaatrapportage van de Verenigde Naties.⁵⁵ Het financiële systeem moet veranderen om gevaarlijke klimaatverandering tegen te gaan, concludeerden de auteurs. ‘Ook financiële stromen moeten in lijn gebracht worden met de klimaatdoelen van Parijs,’ zegt Pauw, ‘Maar banken lijken banken vooral af te vragen waar ze nog geld kunnen verdienen. En als dat zowel in fossiel als in groen is, dan doen ze dat allebei.’

De klimaatonderzoeker is ook kritisch op advocatenkantoren die fossiele reuzen bijstaan. ‘Als je oliebedrijven helpt om die deals rond te krijgen, heb je zelf ook olie aan je vingers kleven’, zegt hij. Maar die discussie, of de voetafdruk van dienstverlenende bedrijven zich ook uitstrekt tot de acties van hun klanten, wordt nauwelijks nog gevoerd. ‘Misschien wordt dit wel de volgende stap in het debat’, zegt Pauw. Tien jaar geleden waren banken ook nog niet bezig met de uitstoot van broeikasgassen die ze indirect veroorzaakten door fossiele bedrijven te financieren, zegt hij. ‘Dan begonnen ze over klimaatneutrale kantoorgebouwen, en het terugdringen van vluchten van hun personeel. We moeten dat verder trekken: welke bedrijven ondersteunen de fossiele industrie, en hoe tellen we die CO2-emissies?’

Pauw is hoopvoller over de volgende generatie: ‘Je ziet nu al dat fossiele bedrijven moeite hebben om studenten te vinden die voor ze willen werken. Misschien zullen beginnende juristen dit ook meenemen in de beslissing bij welk advocatenkantoor ze willen werken.’