Wie honderden miljarden kubieke meters gas uit de aarde haalt, kan een reactie verwachten. Op de ochtend van 9 september 2001 vindt in de gemeente Bergen (Noord-Holland) een aardbeving plaats, waarschijnlijk als gevolg van gaswinning onder de Bergermeerpolder. De beving heeft een kracht van 3.2 op de schaal van Richter. ‘Ik lag te schudden in mijn bed en had een stevige scheur in m’n keukenmuur’, vertelt Rick Lindhout die op dat moment in het nabij­gelegen Schoorl woont. ‘Mensen aan de rand van het dorp zagen het weiland golven, als de zee.’

Een jaar later vraagt de burgemeester van Bergen Rijkswaterstaat om een onderzoek naar mogelijke gevolgen van aardbevingen voor de waterkeringen in de omgeving. Wat is de kans dat bij een volgende beving de dijken breken en de polders onderlopen? Het blijft bij een literatuur­studie met weinig harde conclusies. Wel adviseren de auteurs nadrukkelijk om specifiek empirisch onderzoek te verrichten in Bergen én in Groningen. ‘Je moet meer weten van de ondergrond’, zegt hoofdonderzoeker Henk Verheij. ‘Blijft zo’n dijk overeind bij een beving, of zakt hij in als een plumpudding?’ Verheij vraagt jarenlang om een vervolgonderzoek bij het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Er gebeurt niets met zijn advies. Pas in 2012 laat Economische Zaken een uitgebreide studie uitvoeren naar het gevaar van aardbevingen voor waterkeringen in Groningen, niet in Bergen.

Na de aardbeving had niemand in Bergen verwacht dat het gasveld ooit nog gebruikt zou worden. Te meer omdat dwars door het veld een breuklijn loopt. De verbazing is groot wanneer de inwoners van het dorp in 2009 te horen krijgen dat het lege gasveld onder hun polder de grootste gasopslag van Europa moet worden. In anticipatie op uitputting van het Groningergasveld hoopt de overheid geld te verdienen aan de doorvoer van en handel in aardgas en dan is grootschalige opslag onontbeerlijk. TAQA, een bedrijf uit de Arabische Emiraten, gaat de opslag bouwen, het rijk is via Energiebeheer Nederland (EBN) voor veertig procent aandeelhouder.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

De gepensioneerde architect Wouter Hubers woont pal naast de opslag. Hij vreest voor schade als hij verneemt dat de bodem onder zijn huis kan inzakken en opstijgen als gevolg van de in- en uitstroom van gas. ‘Daar is de specie tussen onze bakstenen niet op gemaakt’, zegt hij. ‘Van dat schudden wordt het korrelig en broos.’ Met drie andere inwoners – een chemisch natuurkundige, een elektrotechnicus en een wis- en natuurkundige – treedt Hubers toe tot de actiegroep Gasalarm2. Samen hebben ze een aardige hoeveelheid expertise in huis om de plannen van TAQA en de staat te lijf te gaan. Dorpsgenoot Rick Lindhout, arbeids- en organisatie­psycholoog, treedt op als woordvoerder.

Op 31 augustus 2009 komt minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven langs. ‘Ze sprak ons toe als een schooljuf’, zegt Lindhout. De minister legt uit dat de gasopslag van groot belang is voor de Nederlandse economie. Daarover is niet iedereen het eens. De opslag zal in de praktijk vooral gebruikt worden door het Russische Gazprom, dat via een nabijgelegen pijpleiding de Britse markt wil bedienen. Het is maar zeer de vraag wat Nederland daarmee opschiet. ‘De minister zei dat het allemaal erg complex was en dat ik voor verdere uitleg maar langs moest komen bij EZ’, zegt Lindhout. ‘We wachten nog steeds op de uitnodiging.’

Het bagatelliseren van bewonersbezwaren en het negeren van hun argumenten lijkt een Nederlandse traditie. In februari publiceerde de Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) een veelbesproken onderzoeksrapport over gas­winning en aardbevingen. Daaruit blijkt dat mensen van buiten het gasgebouw, zoals de publiek-private samenwerking tussen de staat, Shell en ExxonMobil in Groningen heet, telkens waarschuwden voor risico’s en telkens werden genegeerd. De Groningse ingenieur Willem Meiborg voorspelt bijvoorbeeld al in 1963 dat er bodemdalingen zullen optreden door de gaswinning uit het Groningerveld. De nam ontkent aanvankelijk, maar trekt nog datzelfde jaar intern dezelfde conclusie. Die wordt vervolgens tot 1972 voor het publiek verzwegen.

In 1986 legt geograaf en amateur-geoloog Meent van der Sluis een verband tussen de gaswinning en een aardbeving in Assen. De nam noemt dat ‘flauwekul’ en blijft de risico’s bagatelliseren. Pas in 1993 wordt een verband officieel erkend – met de kwalificatie dat ‘de kans dat een beving optreedt verwaarloosbaar klein’ is. Tot 2013 werden veiligheidsrisico’s van de gaswinning onvoldoende erkend, want ‘maximale opbrengst, optimaal gebruik van de Nederlandse bodemschatten en continuïteit in de gas­voorziening’ stonden steevast op de eerste plaats, constateert de OVV.

De Groningers werden onvoldoende bij de gaswinning betrokken, en daarna voor voldongen feiten gesteld, schrijft de onderzoeksraad. En ze voelden zich geschoffeerd. Bijvoorbeeld toen de overheid in 2013 een record­hoeveelheid gas uit de grond haalde, terwijl het Staats­toezicht op de Mijnen (SodM) in januari van dat jaar had opgeroepen de winning onmiddellijk met veertig procent terug te brengen. Minister Kamp liet toen nog een jaar lang aanvullend onderzoek doen voordat hij de gaswinning eindelijk beperkte. Een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen van mei 2014 laat zien dat zeventig procent van de inwoners van Groningen weinig tot geen vertrouwen heeft in de rijksoverheid als het gaat om aardbevingen als gevolg van gaswinning uit het Groningerveld.

‘Partijen die zich bezighouden met activiteiten in de diepe ondergrond zouden de complexe en onzekere risico’s als uitgangspunt moeten nemen van hun handelen’, schrijft de ovv. Het tegenovergestelde is nu het geval. Of het nu gaat om schade- of aardbevingsrisico’s, om maatregelen tegen klimaatverandering of om grote milieurampen: olie- en gasbedrijven schuiven verantwoordelijkheid af, graven zich in tegen publieke verontwaardiging en worden daarbij maar al te vaak geholpen door de overheid.

Bijzonder problematisch is het feit dat het ministerie van EZ, dat verantwoordelijk is voor de gasactiviteiten én de controle op de veiligheid, zelf ook belanghebbende is. EZ heeft directe en indirecte aandelen in de gashandel, en bovendien leunt de begroting van het rijk op de winning. Zo dient EZ alle publieke belangen, waarvan veiligheid er een is. Het economische belang prevaleert. Toen de nam in Groningen naliet om fundamenteel, onafhankelijk onderzoek te laten doen naar de gevolgen van gaswinning had EZ dat moeten afdwingen, stelt de OVV. Dat is niet gebeurd. De samenwerkende partijen in het gasgebouw ‘vormden samen een gesloten bolwerk, gericht op consensus’.

De NAM beschouwde aardbevingen in Groningen tot een grote beving in Huizinge in 2012 niet als een veiligheidskwestie. Ze werden gezien als een ‘schaderisico dat vergoed kon worden’, aldus de OVV. De maatschappij wil daarom nu geen excuses aanbieden voor het onzorgvuldig omspringen met de veiligheid van Groningers, want ‘we kunnen lastig excuses aanbieden voor iets dat we niet wisten’, aldus de woord­voerder. De nam reageerde de afgelopen jaren ook traag en ontwijkend op schadeclaims van bewoners. Begin dit jaar lagen nog ruim elfduizend schademeldingen te wachten op behandeling.

De overheid ontwijkt lastige vragen maar al te vaak door steeds weer extra onderzoek te laten doen, iets wat bekend is komen te staan als een doelbewuste strategie nadat vvd-Kamerlid René Leegte hardop had gezegd de besluitvorming in Groningen met extra onderzoek te willen traineren. Het was een manier om de Groningers te ‘pappen’, zei hij in een treincoupé tegen een partijgenoot. Zijn uitlatingen verschenen op Twitter, tot woede van de bevolking en de plaatselijke VVD.

EZ-minister Kamp heeft inmiddels excuses aangeboden voor het beleid in Groningen. Maar om het tij te keren moet het gasgebouw worden opgebroken, stelt de OVV. Inspecties van het SodM zouden onafhankelijk moeten zijn – nu vallen ze onder EZ. Behalve EZ zouden ook de ministeries van Binnenlandse Zaken en van Infrastructuur en Milieu bij de besluit­vorming over gaswinning betrokken moeten worden. De Kamer debatteerde dinsdag over het rapport.

In Bergen zet EZ in 2009 de lokale politiek buiten­spel. Het ministerie, zelf aandeelhouder van de opslag, neemt de beslissings­bevoegdheid van burgemeester en wethouders over en verleent de vergunning voor Europa’s grootste ‘parkeer­garage voor aardgas’.

Volgens TNO is de kans op aardbevingen bij Bergermeer minder dan één procent en zou de maximale kracht 3.9 op de schaal van Richter zijn. Het effect zou lijken op dat van een vrachtwagen die door je straat rijdt. Onderzoekers van de Amerikaanse universiteit MIT onderschrijven die conclusie in een second opinion in 2009. ‘Maar’, zegt architect Hubers, ‘de berekeningen zijn doorgaans gebaseerd op ervaring met schuivende tektonische platen tientallen kilometers onder grond. Een beving in het gasveld vindt plaats op twee kilometer diepte. De schade van zo’n oppervlakkige beving met een kracht van 3.9 is vergelijkbaar met een veel grotere, tektonische aardbeving. Tot wel 5.5 op de schaal van Richter.’ Onderzoekers van zowel het KNMI als MIT hebben deze conclusie tijdens een expert meeting in 2010 beaamd, weet Lindhout. Het KNMI en EZ beloofden een samenvatting van de bijeenkomst te versturen. Dat verslag komt pas weken later, zonder de argumenten van de Berge­naren. Net als in Groningen worden kritische vragen van bewoners genegeerd.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Om hun zaak te bepleiten gaan de Bergenaren langs parlementariërs. Diederik Samsom is op dat moment energiewoordvoerder van de PvdA. ‘Hij ontving ons in de kantine van de Tweede Kamer’, zegt Hubers. ‘Hij hoorde me kort aan en liet toen weten dat hij alle bezwaren al kende, dat het hier ging om landelijke belangen en dat ik wel kon vertrekken als ik niets nieuws te melden had.’ Lindhout is er nog steeds stomverbaasd over: ‘Als we ons nou als een stel schreeuwende actievoerders vastketenden, dan snap ik het dedain wel. Maar we waren werkelijk keurig, we wilden alleen antwoorden op onze vragen.’

Dit voorjaar zullen TAQA en EBN de opslag in gebruik nemen. De bewoners van Bergen vrezen ondertussen voor schade aan hun huizen als gevolg van stijgende en dalende bodem. TAQA heeft afgesproken eventuele schade te zullen vergoeden. Dat zou nog wel eens hard nodig kunnen zijn. Vorige week verschenen berichten uit het Drentse Steenbergen, waar de nam een gasopslag heeft. De bodem gaat er twaalf centimeter op en neer als gevolg van de in- en uitstroom van gas. De bewoners wijzen op scheuren in hun huizen.