Er zijn grote regionale verschillen in de beschikbaarheid van sociaal advocaten en andere vormen van gesubsidieerde juridische hulp in Nederland. Met name het aantal sociaal advocaten gespecialiseerd in sociaal zekerheidsrecht - die burgers kunnen bijstaan tegenover overheidsinstanties - daalt overal sterk: tussen 2019 en 2023 met meer dan helft. Maar op sommige plekken is die afname nog veel groter dan elders, blijkt uit een onderzoek van Platform Investico en De Groene Amsterdammer.

In de Achterhoek en Drenthe zijn de sociaal zekerheidsadvocaten het dunst gezaaid, blijkt uit onze analyse, daar nam het aantal sociaal advocaten de afgelopen vijf jaar met driekwart af. Voor wie een conflict heeft over bijvoorbeeld een uitkering of toeslag zijn in Drenthe nog maar zeven sociaal zekerheidsadvocaten over, in de Achterhoek zelfs maar vier.

In de Achterhoek is er voor iedere 25 duizend inwoners die aanspraak kunnen maken op een sociaal zekerheidsadvocaat, er slechts één beschikbaar. Ook in de zuidelijke helft van Friesland en in de regio rondom Zwolle, inclusief het noordelijke deel van Flevoland, kan je lang op zoek zijn naar rechtsbijstand. Daar bedient elke sociaal zekerheidsadvocaat minstens 15 duizend potentiële cliënten. Ter vergelijking: in Amsterdam zijn dat er minder dan 4 duizend burgers. De sociale advocatuur is er niet alleen voor de allerarmsten: landelijk komt ruim een derde van alle inwoners er op basis van hun inkomen voor in aanmerking.

Door de afname van het aantal sociale advocaten stijgt hun werkdruk en houden ze vooral voor personen met complexe problemen geen tijd over. Uit een rondgang langs ruim 70 sociaal advocaten, blijkt dat veel van hen zaken weigeren wegens drukte. Een groot deel van de advocaten wijst één of meerdere keren per week een cliënt af.

Advocaten vrezen dat veel kwetsbare mensen de weg naar rechtshulp helemaal niet meer weten te vinden. ‘Het kan haast niet anders dan dat het er veel zijn’ vertelt de Apeldoornse sociaal advocaat Caroline Pronk. ‘Maar hoeveel mensen je niet ziet, dat is echt een dark number’. Ook de Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen herkent dit. ‘Op basis van de klachten die wij krijgen, krijg ik niet de indruk dat de overheid het beter doet. Ik denk dat mensen niet meer kunnen procederen omdat ze niemand kunnen vinden of het te duur is geworden.’

Ook voor meer laagdrempelige juridische hulp, zoals het inwinnen van advies over bijvoorbeeld toeslagen of huurconflicten, kun je als burger op weinig plekken terecht. Investico ging voor de ruim negenhonderd van dit soort balies en juridische hulppunten buiten de vier grote steden na hoe vaak je er binnen kan wandelen zonder afspraak. Slechts vijftig daarvan zijn meer dan een werkdag per week open.

Bovendien zijn maar in de helft van de gemeenten zogenoemde sociaal raadslieden beschikbaar, blijkt uit ons onderzoek. Zij mogen cliënten uitgebreider juridische hulp bieden dan bijvoorbeeld een Juridisch Loket: ze begeleiden hun cliënten langere tijd en mogen namens hen instanties bellen en aanvragen doen. Zij mogen echter alleen hulp bieden binnen de grenzen van de gemeente waardoor ze betaald worden. In Friesland, hebben slechts twee van de achttien gemeenten sociaal raadslieden, de ruim een half miljoen inwoners van de rest van de provincie kan zo geen aanspraak maken op hun hulp.

De tekorten in de sociale advocatuur volgen op jarenlange bezuinigingen. Ook deze kabinetsperiode gaat er opnieuw twaalf procent minder geld naar gesubsidieerde rechtsbijstand. Eerder deze maand concludeerde een onderzoekscommissie onder leiding van rechter Herman van der Meer wederom dat de vergoedingen voor sociaal advocaten te laag zijn. Jaarlijks moet er volgens de commissie 40 miljoen extra bij.

Staatssecretaris voor Rechtsbescherming, Teun Struycken (NSC), wil niet toezeggen of hij het advies overneemt. In een schriftelijke reactie op het onderzoek van Invesitco en De Groene erkent de staatssecretaris het belang van ‘een landelijk dekkend netwerk’ van rechtsbescherming. De staatssecretaris wil een kwartiermaker aanstellen. ‘Die zal in kaart moeten brengen waar er witte vlekken zitten in de juridische dienstverlening en tevens waar de grote verschillen zich voordoen. Vanaf daar zal bezien moeten worden wat er nodig is om de toegang tot recht op orde te brengen en houden.’

De algehele tekorten in de sociale advocatuur, vragen volgens Struycken om een andere visie op de sector. Volgens hem is het een ‘gedeelde verantwoordelijkheid’ van de gehele advocatuur, waarin hij pleit voor ‘meer samenwerking en kruisbestuiving tussen sociale en commerciële advocatuur.’

Voor de tekorten in de toegang tot laagdrempelige sociaaljurdisiche hulp, met name in regio’s waar dit nog niet op orde is, ziet hij de oplossing met name in het versterken van het Juridisch Loket.