‘Ik ben gisteren gestopt’, vertelt Michelle uit Zoetermeer. ‘Het is een geweldige pijnstiller, echt waar, maar je wordt er helemaal eng van.’ Ze heeft al sinds 2015 de zenuwziekte MS en wordt regelmatig overvallen door pijnaanvallen en oncontroleerbare krampen waardoor ze niet kan werken, soms niet kan lopen en niet kan slapen.

Na een periode met veel pijn begon Michelle aan een oxycodonkuur van een maand. Oxycodon is een opioïde, een synthetische pijnstiller die lijkt op opium. Het middel werkt hetzelfde als morfine en heroïne en is minstens zo verslavend. ‘De huisarts had het liever niet voorgeschreven, maar we probeerden het toch. Hij was echt als een bezorgde vader.’ Ook de apotheekmedewerker checkte eerst nog bij drie collega’s en belde met de huisarts voordat hij de pillen meegaf. ‘Ik heb de pillen meteen afgegeven aan mijn partner, met de afspraak dat hij me er één per dag zou geven’, zegt Michelle. ‘Ik weet van een vorige keer dat als ze op je nachtkastje liggen je in bed gaat denken: nou, ik kan nog wel een tweede of een derde nemen.’

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Al gauw werd ze onrustig. ‘Dan zat ik voor de tv en dacht: ik heb er nog vier, het is nu vrijdag, dan kan ik er zaterdag toch wel twee nemen. Soms wist ik dat ze op waren en dan ga je toch overal zoeken, op de gekste plekken. Bij het eten zat ik al naar de klok te kijken: straks is het zeven uur, nog even en dan kan ik er een nemen en me weer goed voelen.’

Na een paar weken stond ze opeens te schreeuwen tegen haar vriend. ‘“Geef me mijn medicijnen! Ze zijn voor mij!” Daarna keken we elkaar aan: zo kan het niet meer. Ik belde de huisarts, die zei direct. “Ik denk dat ik weet waarom je belt.”’ Het kost haar uiteindelijk drie weken om af te kicken, van een maand oxycodongebruik. ‘Dan maar pijn. Met pijn ben je er tenminste zelf nog.’

Collectieve onwetendheid

Nederlanders slikken te veel opioïden, daar is inmiddels iedereen het over eens. Met name het middel oxycodon is populair en ook het gebruik van het lichtere tramadol en het zwaardere fentanyl nam de afgelopen jaren toe. In een brief aan de Tweede Kamer ontvouwde minister Bruno Bruins afgelopen februari een plan om het pillengebruik terug te dringen. Zo moeten artsen meer kennis organiseren over pijnstillers en richtlijnen harmoniseren. De minister haastte zich te zeggen dat het ‘geen maatschappelijk probleem’ is. Dat is opmerkelijk, want het ministerie beschikt helemaal niet over cijfers die iets kunnen zeggen over de ernst van de problematiek.

Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico wél. Samen met actualiteitenprogramma Nieuwsuur vroegen we voor De Groene Amsterdammer bij de branchevereniging voor zorgverzekeraars in Nederland (ZN) en zorgverzekeraar VGZ gedetailleerde cijfers op over langdurig opioïdegebruik. Die laten zien dat inmiddels tweehonderdduizend Nederlanders langdurig gebruik maken van opioïden. Dat zijn ongeveer evenveel gebruikers als dat er mensen wonen in de stad Groningen. Tot nu toe wist niemand hoe groot de groep langgebruikers was. Al deze mensen zullen een keer moeten afkicken en experts stellen bovendien dat de effectiviteit van de pillen al na een maand afneemt, terwijl het risico op afhankelijkheid en verslaving alleen maar groter wordt, net als het aantal overdoses. En volgens experts ook het aantal doden.

Samen met Nieuwsuur spraken we de afgelopen maanden met verslaafden, pijnspecialisten en artsen in de verslavingszorg die samen een schrikbarend beeld schetsen. Zowel artsen als patiënten raken stelselmatig verdwaald in een schemergebied waarin ze beide niet meer weten waar de pijnverschijnselen ophouden en de ontwenningsverschijnselen beginnen. Onkunde over de aard van (chronische) pijn en een taboe op het spreken over verslaving maken dat duizenden mensen onbedoeld en vaak tot hun eigen verbazing tot opiumjunks worden gemaakt.

Die collectieve onwetendheid zou niet moeten bestaan. Al zeker tien jaar komt er een stroom nieuwsberichten en wetenschappelijke onderzoeken uit de VS die de rampzalige gevolgen van een opioïden-epidemie laten zien. Hele gemeenschappen gleden van oxycodon, toen de dokter dat niet langer voorschreef, naar de heroïne. Gemiddeld overlijden in Amerika meer dan 130 mensen per dag aan een overdosis opioïden – het is doodsoorzaak nummer één voor Amerikanen onder de 55. In Nederland gebruiken jaarlijks meer dan een miljoen mensen opioïden en het aantal langdurig gebruikers verdubbelde de afgelopen tien jaar. En waarom had niemand dat door?

Het ministerie noemt onder meer ‘vergrijzing’ en ‘toenemende maatschappelijke aandacht voor pijnbestrijding’ als oorzaken. Maar artsen wijzen ook op een andere oorzaak, die in de analyse van het ministerie buiten beeld blijft: met een strip opiumpillen kun je een ziekenhuispatiënt vlug naar huis sturen. Zo zijn de ‘ligtijden’ in ziekenhuisbedden lekker kort – precies zoals Den Haag al jaren wil.

Voor de medische sector zijn opioïden een quick fix: je geeft ze makkelijk mee. Voor veel patiënten zijn ze een uitkomst en de desastreuze effecten manifesteren zich pas op de lange termijn en bovendien in een andere tak van de geneeskunde. De orthopeed die de pillen in eerste instantie voorschrijft heeft geen idee dat hij de patiënt op een pad zet richting verslavingsarts. Maar de wachtkamers zitten daar steeds voller. ‘Als we nu niets doen’, zegt een verslavingsdeskundige, ‘dan gaan er doden vallen.’

Pijn

Je haalt een schaal uit de oven en per ongeluk drukt je hand tegen de hete ovendeur. De schaal klettert op de grond en je draait snel de kraan open om de brandwond te koelen, maar het kwaad is al geschied. De huidcellen zijn door de hitte gebarsten en door die schade worden pijnreceptoren geactiveerd. Een elektrisch signaal racet door de zenuwcellen van je hand door je arm naar het ruggenmerg. Er gaat meteen een prikkel terug naar je arm, waardoor je in een reflex die schaal liet vallen. Je ruggenmerg verbindt het signaal ook door naar je brein, waar het wordt verwerkt in het gevoelscentrum, dat als een diadeem onder je schedel ligt. Pas op dat moment is er sprake van pijn. De brandwond zit op je hand, maar de pijn voel je in je brein.

Tegen die pijn, en alle andere vormen van pijn, kent de natuur maar één echt effectieve pijnstiller: opium. In de vorm van het sap van de onrijpe knop van een papaverbloem, als geïsoleerd molecuul – dan noemen we het morfine – of als synthetische nabootser van papavermoleculen, in de vorm van oxycodon, tramadol of fentanyl.

Opioïden zijn effectief omdat ze een blokkade opwerpen in je ruggenmerg. Ze hechten zich aan speciale opioïdreceptoren aan de uiteinden van de zenuwcellen. Als zo’n receptor bezet is, wordt de overdracht van pijnprikkels naar de volgende zenuwcel geremd en kunnen die hun weg naar het brein niet vervolgen. De verbrande hand kan pijnprikkels blijven sturen, ze bereiken je brein gewoon niet meer.

Maar behalve pijnstillers zijn opioïden ook kalmeringsmiddelen. In het brein stikt het namelijk van de opioïdreceptoren, met name het genots- en beloningscentrum zit er vol mee. Die receptoren kunnen worden geactiveerd door lichaamseigen opioïden, de zogenaamde endorfine (een samentrekking van ‘endogeen’ en ‘morfine’), maar ook oxycodon- en heroïnemoleculen kunnen zich eraan hechten. Sommige pillenslikkers merken hier niets van, maar andere mensen ervaren een gevoel van gelukzaligheid, een ‘warm dekentje’ waaronder je even niets vervelends hoeft te voelen.

‘Opioïden hebben zeer veel verschillende effecten’, zegt Albert Dahan, pijnspecialist van het Leids Universitair Medisch Centrum. ‘Daarom moet je ze eigenlijk maar in twee situaties voorschrijven: kortdurend voor mensen met zware pijn en palliatief voor terminale patiënten.’ Dahan spreekt gedecideerd, twijfelt niet over zijn woorden. ’s Ochtends vroeg heeft hij drie kwartier vrijgemaakt voordat hij het lab weer in moet en hij raast door een college over de werking van pijn en opium.

Dahan is, net als alle artsen en experts die wij spraken, niet dogmatisch tegen het voorschrijven van opioïden. ‘Een huisarts vroeg me laatst of hij een hoogbejaarde patiënt met heftige pijn moest blijven behandelen met opioïden. Ik zei: “Die mevrouw is 94 geworden. Maak het haar alsjeblieft zo comfortabel mogelijk.”’

Een mevrouw van 94 mag bovendien geen NSAID’s, de lichtere klasse pijnstillers waartoe de bekende roze ibuprofenpilletjes behoren, net als naproxen en diclofenac. Langdurig gebruik van die pillen geeft nare bijwerkingen: patiënten lopen risico op maagbloedingen, nierfalen en hartklachten. Als paracetamol geen verlichting biedt, komen ouderen, maag- en darmpatiënten en mensen met een hoge bloeddruk bij de opioïden uit.

Tot zijn afschuw ziet Dahan dat opioïden tegenwoordig veel vaker én langer worden voorgeschreven. Deels wijt hij dat aan de fixatie van ziekenhuizen op de zogenoemde ‘pijnscores’. ‘Dan moet een patiënt aangeven of hij pijn heeft op een schaal van 1 tot 10. Tja, wat zeg je dan? Als ik terugdenk aan de ergste pijn die ik zelf ooit gehad heb, dan was dat een 8, misschien. Maar wat zegt dat? En ik ben arts. Kan een patiënt die niet de opleiding heeft gedaan daar iets zinnigs over zeggen? Ik betwijfel het.’

Maar ziekenhuizen worden op die scores afgerekend in landelijke lijstjes en willen ze dus zo laag mogelijk houden. Zo verklaarde het Utrechtse Diakonessenhuis in 2011 trots als eerste ziekenhuis ‘postoperatief pijnvrij’ te zijn. ‘Pijn hoort er helemaal niet bij, dat is achterhaald’, zei de ziekenhuisapotheker. Het Diakonessenhuis kwam meteen ‘met stip op nummer één’ in de Ziekenhuis Top 100, die het Algemeen Dagblad jaarlijks samenstelt.

Acht flesjes per week

‘Ik wil iedereen waarschuwen, ik hoop dat ik mensen deze narigheid kan besparen.’ Nabil verdient zijn geld als freelance financieel adviseur bij grote Nederlandse bedrijven. ‘Sinds mijn tienerjaren heb ik geregeld klachten in mijn buik, het komt opzetten uit het niets en ik verga echt van de pijn.’ Jaren geleden was hij op vakantie in Zuid-Afrika, op de terugvlucht naar Nederland kreeg hij weer een aanval. ‘Het vliegtuig moest een noodstop in Nairobi maken om me daar naar het ziekenhuis te brengen.’

In overleg met zijn huisarts begon hij met Instanyl, omdat alle andere pijnstillers geen verlichting boden. ‘Het was de allerzwaarste pijnstiller die ze kon voorschrijven.’ De arts zei niets over de verslavende werking: Instanyl staat voor instant fentanyl, een synthetische opioïde die honderd maal sterker is dan morfine. ‘Achteraf gezien was ik naïef, maar ik had geen ervaring met drugs of alcohol’, zegt hij. Hij kreeg de Instanyl mee als neusspray. ‘En het werkte fantastisch. Toen ik de eerste keer de pijn weer voelde opkomen, hoefde ik maar één keer te spuiten en het was weg.’

Maar zijn aandoening verslechterde, Nabil kreeg steeds vaker aanvallen en werd uiteindelijk gediagnosticeerd met het syndroom van ACNES, een beknelling van de buikzenuw. ‘In aanloop naar de operatie zat ik ongeveer op zes flesjes spray per week.’ Een dosis waar een beginnende gebruiker direct aan zou bezwijken. Ter indicatie: de apotheek van een ziekenhuis heeft meestal niet meer dan één of twee van deze flesjes op voorraad.

Na zijn operatie wilde de wond niet helen en gebruikte Nabil wel acht flesjes. ‘Maar uiteindelijk ging hij dicht en hield de pijn op. Dus heb ik het flesje in mijn medicijnkastje gezet en ben aan mijn dag begonnen.’ Na een paar uur werd hij plots overvallen door hevige pijnen, rillingen, angstige hallucinaties, klam zweet over zijn hele lijf. ‘Ik belde in paniek mijn huisarts en vertelde wat me overkwam. Zij riep: “Ben je in één keer gestopt met je Instanyl? Niet doen, straks krijg je een hartstilstand.”’ Hij begon direct met een eigen afkickregime. ‘Maar ik kwam niet meer onder de vier flesjes per week. De ontwenningsverschijnselen waren te heftig. Ken je de film Trainspotting? Nou, dat.’

Uiteindelijk checkte hij in op de afdeling psychiatrie van het Radboudumc. ‘Daar hebben ze me eerst overgezet op methadon.’ Maar het laatste staartje was een hel. ‘Ik heb uiteindelijk twaalf dagen en nachten achter elkaar niet geslapen van de ontwenningsverschijnselen. Dan ga je heel rare dingen voelen.’ Nu is hij clean. Sinds zijn operatie heeft hij nog maar één keer een pijnaanval gehad en Instanyl moeten gebruiken. ‘Daar heb ik het bij gelaten. Later heb ik nog uitvoerig gesproken met mijn huisarts over hoe dit nou heeft kunnen gebeuren. Ze vertelde me eerlijk dat dit voor haar ook nieuw was.’

Huisartsen

‘Huisartsen willen pleasen, je wil geen gezeur met je patiënt.’ Jos van Bemmel is huisarts in Amersfoort. ‘Je moet soms echt worstelen met patiënten die meer willen, of dat nu een verwijzing naar de specialist is of meer oxycodon. De patiënt hoeft geen pijn meer te hebben, dat nieuwe adagium zit in mijn hoofd gegrift’, zegt Van Bemmel.

Huisartsen schrijven de zware pijnstillers vaker voor dan specialisten, blijkt uit het onderzoek van Zorgverzekeraars Nederland. Dit is niet onverwacht omdat de herhaalrecepten bij langere behandelingen altijd door de huisarts worden uitgeschreven. Uit aanvullende cijfers die Investico opvroeg bij zorgverzekeraar VGZ blijkt nu dat de huisarts in ongeveer de helft van de gevallen ook de eerste voorschrijver was. Kregen patiënten vroeger morfine-achtige medicijnen van de oncoloog tegen kankerpijn, of van de chirurg na een zware operatie, nu krijgen ze opioïden steeds vaker bij hernia’s en kniepijnen. Dat een huisarts gemiddeld maar tien minuten heeft om de diagnose te stellen, het juiste middel voor te schrijven en de gevaren van die medicijnen uit te leggen, helpt natuurlijk niet.

Als iemand eenmaal opioïden gebruikt, blijven de herhaalrecepten komen. Een huisarts moet actief ingrijpen om zo’n herhaalrecept stop te zetten en dat schiet er volgens Van Bemmel snel bij in: ‘Op de dagelijkse lijst met herhaalrecepten staan soms meer dan honderd recepten. Tijdens het tekenen van die lijst loopt er net een assistent binnen, of je krijgt de uitslag van iemands urinetest. Mevrouw Jansen zit al in de wachtkamer en een psychiater wil even telefonisch overleggen. Voor je er erg in hebt, staat je handtekening onder die lijst.’

‘Het is echt schrikbarend dat patiënten helemaal niet begeleid worden als ze die pillen krijgen’, zegt Frank Huygen, hoogleraar pijngeneeskunde in het Rotterdamse Erasmus MC. ‘Ik ben bang dat het een soort reflex is geworden opioïden voor te schrijven.’

Pijn is de belangrijkste reden waarom mensen zorg zoeken, zegt Huygen, maar er is nauwelijks geld voor structureel onderzoek naar pijn. Ook op de opleidingen wordt er nauwelijks aandacht aan besteed. ‘Je kunt dokter worden zonder iets te leren over de behandeling van pijn.’ Toch moeten we opioïden volgens hem niet in de ban doen. ‘Ik ben bang voor de houding dat een beetje pijn erbij hoort. Dan zou je eens in mijn spreekkamer moeten komen kijken hoe mensen lijden onder constante pijn. Maar we moeten ons tegelijkertijd enorme zorgen maken over langdurige gebruikers. Het is vijf voor twaalf.’

Verslaafd

Oxycodon werd de afgelopen tien jaar een vanzelfsprekend middel in de Nederlandse zorg. Dat merkte ook Ankie Stuijts. De 43-jarige Brabantse moest worden geopereerd in verband met de ziekte van Crohn en kreeg na complicaties oxycodon mee naar huis. ‘Ik ben nooit gewaarschuwd voor verslaving’, zegt ze, ‘maar ik wilde gewoon van de pijn af. Even niks voelen. Je neemt zo’n capsule in en je voelt je eigen fantastisch. Ik werd er knetterhigh van.’

Maar het menselijk lichaam is altijd op zoek naar evenwicht, naar homeostase. Het is niet gewend aan hoge doses morfinemoleculen en probeert met zijn regelsystemen het effect van de opioïden teniet te doen. De opioïdreceptoren op de zenuwcellen worden minder actief en trekken zich soms zelfs terug in de cel. Vrijwel alle opioïdegebruikers hebben dus steeds meer nodig voor dezelfde werking. Chasing the dragon noemen heroïnejunks het. Artsen houden het bij het meer formele ‘dosisescalatie’.

Ankie had een herhaalrecept waarmee ze elke maand haar oxycodon ophaalde. Toen ze na een aantal maanden merkte dat ze meer nodig had, belde ze de herhaalreceptenlijn van de huisarts en kreeg ze een dubbele dosis. ‘Daar werd verder niet moeilijk over gedaan.’ Ze merkte dat ze de pillen steeds harder nodig had: fysiek, maar ook mentaal. ‘Begin vorig jaar ging ik niet meer van huis zonder dat ik een tablet oxycodon bij me had.’ Ze had veel pijn gehad bij de operaties tegen haar ziekte: ‘Die operaties waren voor mij traumatisch. De oxycodon is dan een ontsnapping uit de eerdere ellende.’

Afgelopen zomer zag ze een tv-programma waarin iemand vertelde dat ze verslaafd was aan oxycodon. ‘Zij bleek maar veertig milligram te slikken en ik zat op het dubbele! Toen ben ik naar de huisarts gestapt en heb ik gezegd: ik wil hiervan af. Hij was dolblij dat ik erover begon.’ Het lukte Ankie om af te kicken, maar na 2,5 jaar oxycodongebruik ontdekte ze dat de pijnstiller wel héél erg goed had gewerkt. ‘Ik liep al een jaar met een joekel van een hernia in mijn rug, niets van gevoeld. En mijn tanden bleken heftig ontstoken, ik had zeven wortelkanaalbehandelingen nodig.’

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Langdurig gebruik

Stuijts is niet de enige Nederlander die langdurig gebruik maakt van de pillen. 218.435 mensen gebruikten in 2017 langer dan drie maanden oxycodon of een ander opioïde, blijkt uit deze week geopenbaarde data van Zorgverzekeraars Nederland. Zeven jaar eerder, in 2010, gebruikten nog ongeveer 130.000 mensen langdurig opioïden. De stijging valt in hoge mate toe te schrijven aan het gebruik van oxycodon.

Podcast: Verslaafd aan pijnstillers

Voor De Groene Amsterdammer Podcast interviewde Kees van den Bosch Investico-redacteurs Emiel Woutersen en Thomas Muntz over hun onderzoek naar de toename van het opioïdengebruik in Nederland.

Luister hier

Het overgrote deel van deze langdurige gebruikers is lichamelijk afhankelijk geraakt aan de medicijnen en zal afkickverschijnselen ervaren als ze stoppen. Afhankelijkheid is nog geen verslaving, benadrukken experts: verslaafden voelen ook een mentale drang om de middelen te blijven gebruiken en zijn de controle over hun gebruik verloren. Hoeveel van de tweehonderdduizend mensen aan de strikte definitie van ‘verslaving’ voldoen, is niet bekend. Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat ongeveer drie procent van de chronische gebruikers verslaafd raakt. Ruim elf procent van de langgebruikers vertoonde ‘problematisch gebruik’, blijkt uit datzelfde onderzoek. In Nederland zou dat dan gaan om ruim twintigduizend patiënten.

‘Opioïden zijn niet bedoeld om langdurig te gebruiken.’ De Leidse pijnspecialist Albert Dahan blijft erop hameren. ‘Alleen voor terminale kankerpatiënten moet je opioïden langer dan drie maanden gebruiken. Voor andere soorten pijn zijn het overbruggingsmiddelen en moet je ze eigenlijk niet langer dan vier tot zes weken voorschrijven.’ Er is ook geen indicatie voor langdurig opioïdegebruik, zegt hij, geen diagnose waarvoor het langdurig slikken van deze medicijnen een erkend geneesmiddel is: ‘Op de lange termijn werken deze pijnstillers niet.’

Het Nationaal Informatie Vergiftigingen Centrum registreerde in 2018 ruim vierhonderd overdoses opioïden, een sterke stijging ten opzichte van de jaren daarvoor. Volgens Dahan is dat het topje van de ijsberg en zijn er ongetwijfeld al patiënten overleden; hij doet nu onderzoek naar het aantal. Het verbaast de pijnspecialist dat de cijfers over het langdurig gebruik niet bekend zijn bij het ministerie. ‘Zo kon het probleem lang onder de radar blijven; als je ergens niet naar kijkt, dan zie je het ook niet.’

Eén vooroordeel rond opioïden gaat in Nederland waarschijnlijk niet op: het veelvuldige gebruik komt niet door big pharma. Zeker, in Amerika was de farmaceutische industrie dé kracht achter de opioïde-epidemie (zie kader onder het artikel). Patenthouder Purdue Pharma voerde een agressieve marketingcampagne. Maar in Nederland, blijkt uit ons onderzoek, verliep het patent op oxycodon voordat de stijging in het gebruik echt inzette – in 2012. Negen farmaceutische bedrijven maken nu oxycodon voor de Nederlandse markt. Er is dus niet één enkel bedrijf dat belang heeft bij een sterke lobby of campagne.

Klantvriendelijkheid

Niet alleen huisartsen, ook medisch specialisten schrijven de afgelopen jaren steeds meer opioïden voor. Vooral orthopeden en chirurgen zijn fors meer opioïden gaan voorschrijven. De data van VGZ tonen dat de toename geheel is toe te schrijven aan oxycodon, dat bijna zeventig procent van voorgeschreven opioïden besloeg.

‘Het was een kwestie van klantvriendelijkheid’, zegt Hans-André Schuppers, voorzitter van de Nederlandse Orthopaedische Vereniging (NOV). ‘Maar we zijn ontegenzeggelijk doorgeschoten.’ Hij vertelt hoe een patiënt na een operatie een ‘rugzakje’ meekrijgt met doosjes stollingsremmers en pijnstillers, waaronder een recept voor opioïden. ‘En je moet niet onderschatten dat de acceptatie van pijn heel erg is afgenomen. Bovendien zien orthopeden de verslaafden natuurlijk niet. Het is nooit een onderwerp in onze spreekkamers geweest.’

Weten Nederlandse orthopeden en chirurgen dan niets van wat er in de rest van de wereld gebeurt? Purdue Pharma werd in de VS al in 2007 aangeklaagd voor misleidende marketing voor oxycodon en de afgelopen jaren stierven honderdduizenden Amerikanen aan een overdosis. In Nederland lasten de orthopeden op hun congres in januari – dus elf jaar later – een speciale sessie in over de risico’s van opioïdeverslaving. ‘Er is altijd een bepaalde vertraging voordat die kennis de oceaan over komt’, zegt NOV-voorzitter Schuppers.

Het op grote schaal voorschrijven van pijnstillers biedt ook het financiële voordeel dat ziekenhuizen patiënten sneller naar huis kunnen sturen. Schuppers noemt de ‘kortere ligtijden’ als belangrijkste oorzaak van het vele voorschrijven en ook andere artsen geven dit, soms schoorvoetend, toe.

Kreeg een patiënt vroeger na een heupoperatie nog vijf dagen morfine in het ziekenhuis, nu kunnen mensen soms al na één dag naar huis met een recept voor oxycodon. Dat is goedkoper voor het ziekenhuis en ons aller zorgstelsel, en vaak ook nog beter voor het herstel. Maar terwijl morfine gecontroleerd en onder toezicht werd toegediend, kan de patiënt nu zo veel oxycodon nemen als de pillenstrip toestaat. Schuppers: ‘Er is enorme druk om die ligtijden kort te houden.’

Huisartsen kunnen geen tijd vinden om hun herhaalrecepten kritisch te bezien. Specialisten worden gedwongen om mensen zo spoedig mogelijk uit het ziekenhuisbed te krijgen. Minister Bruins rept er met geen woord over in de brief die hij in februari naar de Kamer stuurde.

Taboe

De ingang van de afdeling psychiatrie van het Radboudumc in Nijmegen ziet eruit als een spa. De afdeling voor patiënten met geestelijke stoornissen en middelenverslavingen heeft een groot glazen plafond en wanden van natuursteen. ‘De ontvangsthal is onze eerste interventie’, zegt hoofdpsychiater Arnt Schellekens. Alleen hadden de stenen aanvankelijk te veel scherpe hoeken voor een afdeling psychiatrie. ‘Toen moest er iemand langskomen om ze een dag lang allemaal bij te schaven.’

Gerda kwam hier om in twee weken haar oxycodon af te bouwen en te beginnen aan suboxone, een pijnstiller die bijna net zo goed werkt maar geen verslavende werking heeft. ‘Mensen moeten eerst een paar uur zonder opioïden. Als je de suboxone te vroeg start krijgen ze heel heftige ontwenningsverschijnselen’, zegt Schellekens, die pioniert met de nieuwe behandelmethode in zijn kliniek.

‘Ik had chronische zenuwpijnen’, vertelt Gerda. ‘Niets hielp. Tramadol, medicinale wiet, het werkte allemaal niet. Even kreeg ik een fentanylpleister, maar ik ben allergisch voor pleisters. Dan toch maar oxycodon.’ Dat werkte in het begin wel, maar ze had een steeds hogere dosis nodig. Dus kreeg ze er van de huisarts vier kortwerkende pillen bij. ‘Die kun je doormidden breken, dan heb je er acht. Het was een grote puzzel, soms was ik om half vijf ’s ochtends al wakker, dan dacht ik: shit, nu duurt de dag nog langer. En zo ga je rommelen.’ Ze is even stil. ‘Ik heb heel lang gerommeld.’

Afkicken was loodzwaar, vertelt ze: ‘Twee weken intern op de afdeling psychiatrie, dat verwacht je niet. Maar ik had mezelf voorgenomen: nu gaan we echt stoppen.’ Gerda moet huilen als ze vertelt hoe dat ging, met heel veel pijn. ‘En toen, met één pilletje suboxone, ging de pijn weg. Je bent dan zo opgelucht!’

‘Als patiënten al high worden van opioïden’, legt psychiater Schellekens uit, ‘is dat vaak maar voor eventjes. Een tijd lang kunnen mensen de high blijven zoeken, maar dan neemt een ander mechanisme het over. Na verloop van tijd zijn ze helemaal niet meer op zoek naar een lekker gevoel. Ze zijn bezig om de afkickverschijnselen buiten de deur te houden. Het gaat er alleen nog maar om al die narigheid niet te hoeven voelen.’

Artsen houden zich daar niet genoeg mee bezig, vindt Schellekens. Hij heeft wel een vermoeden waarom: ‘Ze hebben nog steeds veel vooroordelen over verslaving. Het is een taboe. Ze denken: mijn patiënten zijn toch geen junks? Daarom verdiepen ze zich er niet voldoende in.’

Dat is ook waarom hij waarschuwt voor te overtrokken media-aandacht voor de gevaren van opioïden. ‘Schrijf alsjeblieft geen sensatiestuk’, drukt hij ons op het hart. De bereidheid van artsen om opioïden voor te schrijven kan net zo makkelijk omslaan in een benepen angst, waardoor pijnpatiënten die nu goed geholpen zijn met oxycodon straks zonder komen te zitten.

‘Geen maatschappelijk probleem’

‘Amerikaanse toestanden’, met gebruikers die van de arts geen recept meer krijgen en massaal overstappen op heroïne, zijn er in Nederland niet. Maar dat er geen sprake is van een maatschappelijk probleem, zoals de minister in februari schreef, is onjuist. Ook staatssecretaris van Volksgezondheid Paul Blokhuis lijkt de ernst van het probleem nog niet te begrijpen. Vorig jaar probeerde hij eventuele onrust weg te nemen door te stellen dat oxycodongebruik zich louter in het medische circuit afspeelt. Er was volgens hem geen zwarte markt.

Dat dit niet klopt, is makkelijk vast te stellen. Google op ‘oxycodon kopen’ en je vindt talloze tweederangs Marktplaats-alternatieven waar doosjes pillen worden aangeboden. En op het dark web kun je alles kopen, dus ook opioïden. Het afgelopen jaar werd een man uit Veenendaal veroordeeld voor illegale medicijnhandel. Naast zijn bed vond de politie een lijst met grote bestellingen oxycodon en fentanyl. In Amersfoort werden twee mannen opgepakt die medicijnen achterover drukten bij de afvalverwerking. Bij zijn aanhouding had een van hen een plastic tas bij zich vol met doosjes oxycodon.

Sommige oxycodongebruikers stappen wel degelijk over naar middelen buiten ‘het medische circuit’. ‘Ik kreeg één doosje per week, maar dat had ik na anderhalve dag al op.’ vertelt Dion van Eck. ‘Ik had altijd meer nodig. Tranende ogen, continu gapen, zweten. En als ik dan meer nam, was het weg.’ De 28-jarige Zeeuw begon vijf jaar geleden met oxycodon tegen zijn rugklachten. ‘Maar het was ook goed voor mijn stemming, ik kreeg er echt een energieboost van.’

Na anderhalf jaar zag hij op tv een aflevering van House M.D., met de botte maar briljante Amerikaanse dokter, gespeeld door Hugh Laurie. House heeft last van chronische pijn in zijn been en om te kunnen blijven lopen slikt hij die aflevering methadon, weer een andere telg van de morfinefamilie. Dion was meteen geïnteresseerd. ‘Ik ben gaan googelen en heb via internet een adresje gevonden waar ik methadon kon halen. Dan hoefde ik niet meer ziek te worden als mijn oxycodon op was.’ Maar ook illegaal bestelde methadon had zo z’n grenzen. ‘Met Kerst zat ik vaak zonder, want dan komt de post niet.’

Het lukte Dion pas na twee pogingen om af te kicken. Hij deed er ruim een half jaar over om clean te worden en hij kon überhaupt aan afkicken denken omdat zijn baas hem niet ontsloeg maar toestond dat hij via de Ziektewet de kliniek in ging.

Afkicken kost tijd. Niet alleen voor patiënten en verslaafden als Dion, ook voor de zorg zelf. Tijd om patiënten te monitoren en tijd om samen met de patiënt een afbouwschema te maken. Voor íedere patiënt die met oxycodon begint. Iedereen weet dat die tijd nu veel te schaars is. Tot daar iets aan gebeurt blijft oxycodon een wonderpil: je kunt er vlot mee bezuinigen, de patiënt als zorgconsument ‘scoort’ jou tevreden en de grootste problemen blijven toch jarenlang onzichtbaar. Wie dan leeft, wie dan zorgt.