Tientallen grote Nederlandse bedrijven en de overheid verzamelen details over de persoonlijkheid, stress, werkplezier, ziekte en ‘burgerschap’ van hun personeel. Vaak gebeurt dit zonder dat de werknemers dat weten. Het leidt tot discriminatie van vrouwen en aantasting van de privacy van het personeel, zo blijkt uit onderzoek van Platform voor Onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer, radioprogramma Argos en het Rotterdamse webmagazine Vers Beton.

De betrokken bedrijven vervangen de personeelschef steeds vaker door algoritmes, gerobotiseerde sollicitatiecommissies en spionagesoftware om e-mails uit te lezen teneinde personeelskosten te besparen en tijdrovende sollicitatieprocedures versnellen.

Organisaties zoals ABN Amro, APG, Rabobank, Shell, Achmea, KLM, ASML, de AIVD, Defensie en de Belastingdienst hebben inmiddels allemaal eigen afdelingen voor ‘Human Resource-analyse’: HR Analytics.

‘Data-accountants’

‘Dit onderzoekgeeft schrijnende voorbeelden van hoe technologie alleen wordt gebruikt in het belang van bedrijven, en hoe mensen worden uitgeknepen,’ zegt D66-Kamerlid Kees Verhoeven. Zijn partij vindt dit onacceptabel. ‘Dit soort rekenmodellen vraagt om duidelijke ethische en wettelijke richtlijnen, maar die ontbreken nu en dat is zeer kwalijk.’

Ook vakbond FNV pleit voor betere controles op het gebruik van algoritmes op de werkvloer. ‘Dit maakt duidelijk dat de data van werknemers heel slecht beschermd worden’, zegt Zakaria Boufangacha, bestuurder van FNV. ‘Een zorgelijke ontwikkeling. Mensen zijn geen machines die je even kunt uitlezen. Er moet meer transparantie komen over welke data worden verzameld en wat daarmee gebeurt, zeker wanneer algoritmes steeds belangrijker worden bij het nemen van beslissingen die werknemers aangaan.’

FNV wil dat er ‘data-accountants’ worden aangesteld die de algoritmes controleren. ‘Zo’n accountant moet jaarlijks diep in de systemen kijken en erop toezien dat er geen zaken gebeuren die we niet willen. Net als een financiële accountant moet zo iemand een organisatie controleren. Wij vertrouwen niet op zelfregulering.’

Tientallen startups

Nederland kent tientallen startups die door grote bedrijven worden ingehuurd om hun personeel te meten en bespioneren. Zo worden in Heerhugowaard bij het bedrijf VWE Automotive de e-mails van vrijwel alle medewerkers uitgelezen om met behulp van taalanalyse hun ‘bevlogenheid’ te meten. Het Rotterdamse bedrijf Keencorp levert de benodigde software. ‘Wij willen menselijk kapitaal meetbaar maken. Het is toch gek dat we kunnen zeggen: “deze machine produceert efficiënter dan die andere”, terwijl we dat bij mensen not done vinden’, zegt Viktor Mirovic van Keencorp.

Antal van den Bosch, hoogleraar taal- en spraaktechnologie en directeur van het Meertens Instituut, is sceptisch over de methoden. Hij bekeek voor Investico de uitleg van Keencorp over de werking van hun algoritmes. De technologie die Keencorp gebruikt is verre van precies, zegt hij. Op meerdere punten kunnen fouten in het model sluipen. Desondanks kunnen medewerkers van VWE de scores live volgen op intranet, en gaan collega’s in gesprek om hun scores te verbeteren.

Rammelende onderzoeksmodellen

Ook het ministerie van Binnenlandse Zaken doet omvangrijke data-analyses met een berg aan gevoelige persoonsgegevens, waaronder informatie over ziekteverzuim bij zwangere vrouwen en consulten bij de bedrijfsarts. Met een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur verzamelde Investico documenten over data-onderzoek waarmee Binnenlandse Zaken het ziekteverzuim hoopt terug te dringen. Data-analisten van het ministerie lijden aan grote datahonger en proberen de grenzen van privacy op te rekken, blijkt uit de stukken.

Juristen van het ministerie die weigeren gevoelige persoonsgegevens te delen, worden onder druk gezet om soepel te zijn. Met zinnen als: ‘krijg ik per ommegaande toestemming om door te zetten?’ en klagen over ‘juridische haarkloverij’ probeert het datateam de hand te leggen op persoonsgegevens van honderden rijksambtenaren. Ondanks de verzamelwoede blijkt ook dit ‘fact-based’ onderzoek nauwelijks iets op te leveren. Minder dan zeven procent van het ziekteverzuim kan met het datamodel worden voorspeld.

Terwijl de onderzoeksmodellen rammelen, wordt steeds dieper onder de huid van werknemers gekeken. Breintesten, analyses van micro-gezichtsexpressies en je ‘natuurlijke taalgebruik’ zijn niet ongebruikelijk bij sollicitaties. Het bedrijf BrainCompass kijkt zelfs in het DNA om carrièreadvies te geven. ‘Hoe meer bouwsteentjes je van jezelf kent, hoe accurater je met jezelf het gesprek kunt aangaan over welke van die steentjes je boven wilt laten komen en welke je wilt “wegmanagen”, zegt wetenschappelijk directeur Wouter van den Berg, die aan de Erasmus Universiteit promoveerde op de relatie tussen DNA en het gedrag van personeel.

Zijn promotor, professor Willem Verbeke, is mede-oprichter van BrainCompass. Toch staat Verbeke niet langer achter het bedrijf. ‘Inmiddels weet ik dat we met DNA-analyse niets hard kunnen maken en absoluut geen aanbevelingen mogen doen’, zegt hij. Ook volgens Pernette Verschure, die aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek doet naar epigenetica, is het ‘vrijwel onmogelijk’ om op basis van DNA-analyses gedrag te beïnvloeden.