Nederlandse banken waren onderdeel van een witwascarrousel van Russisch kapitaal waarbij miljarden euro’s zijn witgewassen in Europa en de Verenigde Staten. Het toezicht bij de banken zelf en door de Nederlandsche Bank daarop lijkt tekort te zijn geschoten. Dat blijkt uit 1,3 miljoen gelekte banktransacties, contracten en e-mails van twee Litouwse banken die in handen zijn van journalistencollectief OCCRP en in Nederland gedeeld zijn met Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico, Trouw en De Groene Amsterdammer.

Miljoenen van het witgewassen geld kwamen terecht bij jeugdvriend en peetoom van de eerste dochter van de Russische president Poetin; de cellist Sergej Roldoegin. Hij dook eerder op in de Panama Papers en wordt gezien als stroman voor Poetin. Roldoegin ontving twee miljoen dollar van bedrijven die betrokken waren bij de Magnitski-zaak, een grote belastingfraude genoemd naar advocaat Magnitski die dodelijk werd mishandeld nadat hij de fraude had onthuld. In totaal vloeide tussen 2006 en 2013 zo’n 3,5 miljard euro aan betalingen door wat de onderzoekers de ‘Troika Laundromat’ hebben genoemd.

Nederlandse betrokkenheid

43 miljoen daarvan ging naar de Rabobank-rekening van scheepsbouwer Heesen in Oss, voor de bouw van twee jachten voor de Russische senator Valentin Zavadnikov. Dit lid van de Russische Federatieraad liet uit de witwasmachine betalen voor zijn luxe jachten, maar dat wekte bij de Rabobank kennelijk geen argwaan. Jachtenbouwer Heesen en huisbank Rabo doken in 2017 al op in de Paradise Papers omdat Heesen toen een boot verkocht aan Kola Aluko, een man die in Nigeria en de Verenigde Staten wordt vervolgd voor de omkoping van de toenmalige minister van olie in dat land in ruil voor gunstige olieconcessies.

Ook ING en ABN Amro waren betrokken bij betalingen die kenmerken hebben van witwassen. ING bleef via haar filiaal in Moskou tot 2013 werken met een bedrijf waarvan het al vier jaar vermoedde dat het betrokken was bij witwassen. Via een rekening van een voormalig onderdeel van ABN Amro verliepen transacties ter hoogte van 190 miljoen euro. Geen van de genoemde banken wil inhoudelijk op de onthulling reageren.

Internationale witwasmachine

Hart van de witwasoperatie was de Russische Troika-bank. Die gebruikte de Litouwse banken Ukio Bankas en Snoras AB tussen 2006 en 2013 als toegangspoort naar Europa. De Litouwse financiële opsporingsdienst werd omgekocht, blijkt uit de gelekte betalingen. Troika bank zette een web op van bijna tachtig anonieme bedrijven en opende voor vrijwel al deze bedrijven een Litouwse bankrekening. Vanuit daar flitsten in de wasmachine jarenlang miljarden op en neer tussen offshore bedrijven en anonieme bankrekeningen om de herkomst van het geld te verhullen. Dit soort betalingen heeft meerdere kenmerken van witwassen, zegt beleidsadviseur Dick Crijns van de FIOD en het anti-witwascentrum AMLC in een reactie.

Vanuit deze verdachte Litouwse banken stroomde bijna een miljard naar Nederlandse bankrekeningen, grotendeels via de door Russen geleide Amsterdam Trade Bank en de Nederlandse vestiging van de Turkse GarantiBank. Zij hebben een Nederlandse bankvergunning en zijn verplicht verdachte transacties te onderzoeken en te rapporteren. Toch bleven zijn jarenlang dubieus geld ontvangen van Litouwse banken die fungeerden als witwaskanaal.

De Amsterdam Trade Bank is het Nederlandse filiaal van de Russische Alfa Bank, die in handen is van vier oligarchen. In Amsterdam kwam bijna tachtig miljoen binnen van een Nieuw-Zeelands bedrijf dat eigendom is van de schoonmaakster van Geoffrey Taylor, een Nieuw-Zeelander die bedrijven opzette die gelinkt zijn aan wapenhandel, drugssmokkel en belastingfraude. De FIOD deed eind 2017 een inval bij de Amsterdam Trade Bank omdat die te weinig zou doen om witwassen te voorkomen. Onduidelijk is of dat te maken had met de nu onthulde ‘Troika Laudromat’.

De Nederlandse vestiging van de Turkse GarantiBank ontving onder meer geld van een bedrijf dat miljarden rondpompt tussen verschillende bankrekeningen, en betalingen ontving van een ander bedrijf gelinkt aan een grote mensenhandelzaak in Bosnië. GarantiBank is in Nederland niet eerder in het nieuws geweest in relatie tot witwassen.

Omgekochte Litouwse toezichthouder

De Nederlandsche Bank (DNB) moet erop toezien dat bedrijven hun Nederlandse bankvergunning niet misbruiken om dubieuze transacties mogelijk te maken. Op de vraag of dat toezicht in dit geval heeft gefaald, wil DNB wil niet ingaan. Op specifieke voorbeelden en kwesties gaat de bank nooit in, zegt de woordvoerder. Wel zegt de toezichthouder dat het sinds 2014 achttien straffen heeft uitgedeeld aan banken, waaronder tien boetes.

Paul Vlaanderen, oud-president van de internationale anti-witwasorganisatie FATF en voorzitter van de anti-corruptieorganisatie Transparency International, vindt dat de toezichthouder zijn taak serieuzer moet nemen. ‘DNB heeft een hele dure plicht om de teugels strakker aan te trekken. ING heeft laatst voor 775 miljoen euro geschikt met het OM omdat het jarenlang te weinig deed tegen witwassen. Daar is iets mis gegaan bij DNB. Ik zou het zeer gepast vinden als de toezichthouder in het openbaar een reactie geeft over hoe ze hun toezicht gaan verbeteren. We moeten zorgen dat het niet nóg een keer gebeurt. De schade van witwassen is onvoorstelbaar groot, het is crimineel, het ondergraaft de rechtsstaat en democratie.’

Volgens Vitalijus Gailius, die tussen 2010 en 2012 aan het hoofd stond van de Litouwse financiële opsporingsdienst, werden in zijn land ten tijde van de affaire verschillende toezichthouders omgekocht. ‘We hebben van heel veel mensen afscheid genomen omdat ze de Ukio bank de hand boven het hoofd hielden’, aldus Gailius tegen het onderzoekscollectief OCCRP. ‘Het ging niet om vijf of tien mensen, het waren er veel meer. Zelfs de meest senior toezichthouders ontvingen geld van Ukio. Het was een verfijnde manier van omkoping.’ De vrouw van het hoofd van de financiële opsporingsdienst kreeg via een ingewikkelde constructie bijna een miljoen euro voor de aankoop van een luxe huis in Kaunas. Uiteindelijk werd Ukio bank in 2013 door autoriteiten gesloten. Snoras moest zijn deuren in 2011 al sluiten, omdat het te weinig deed tegen witwassen.

Georganiseerde misdaad

Een deel van het geld in de witwasmachine is rechtstreeks afkomstig van bedrijven die betrokken waren bij georganiseerde misdaad of fraude in Rusland. Zo komt er op de Litouwse bankrekeningen zeker tachtig miljoen binnen van bedrijven die betrokken zijn bij de Magnitski-zaak. Ook worden miljoenen overgemaakt die afkomstig zijn van een fraude op het vliegveld van Moskou, waar brandstofprijzen kunstmatig werden verhoogd. Geld dat hiermee werd verdiend, liep via anonieme bedrijven van een Oostenrijks advocatenkantoor naar Litouwen.

De Oostenrijkse advocaat Erich Rebasso, die deze betalingen ontving en doorstuurde naar Litouwen, deed in 2008 aangifte bij de Oostenrijkse politie omdat hij vermoedde buiten zijn wil om onderdeel te zijn geworden van een criminele operatie. In de zomer van 2012 werd Rebasso in Wenen gekidnapt en vermoord door twee Moskouse ex-politieagenten.

In Litouwen komt ook een paar duizend euro binnen van White Sea Complex BV, een Nederlands bedrijf dat volgens Kazachse autoriteiten eigendom is van Mukhtar Ablyazov, voormalig minister van energie die bij verstek werd veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf wegens verduistering en misbruik van zijn machtspositie.

De wasmachine keerde ook miljoenen uit aan Gagik Tsarukyan, de grootste oligarch van Armenië, net als aan Zoran Djordjevic, voormalig minister van arbeid en defensie in Servië. Ashot Khachaturyants, CEO van de Russische staatsbank Sberbank en voormalig medewerker van de Russische geheime dienst, liet uit de witwasmachine een rekening betalen van ruim 100 duizend euro voor een nieuwe Rolls Royce.