Eind november 2021 vertelt de Oekraïense president Volodymyr Zelensky tijdens een zorgvuldig georkestreerde persconferentie een buitengewoon verhaal¹. Hij beweert te beschikken over de opname van een gesprek waarin een staatsgreep beraamd wordt door Russische en Oekraïense ‘officials’. De datum ligt al vast, en de Oekraïense oligarch die bij de coup betrokken moet worden ook: Rinat Achmetov, de rijkste man van het land, die zijn zakelijke imperium’ content vanuit Nederland bestiert. 

De oorlog hangt op dat moment al in de lucht. Russische manschappen verzamelen zich aan de randen van het land. Ook binnen de grenzen rommelt het: daar ligt president Zelensky al maanden overhoop met de superrijken. Zelensky, wiens eigen verkiezingscampagne ook door een oligarch werd gesteund², wil de politieke en economische macht van de superrijken met een reeks nieuwe wetten³ inperken. Zij mogen in de toekomst geen verkiezingscampagnes meer financieren en niet meer deelnemen in privatiseringen van staatsbedrijven. En met invoering van de ‘anti-Achmetov-wet’ zal extra belasting geheven worden op onder andere de winning van ijzererts – een sector die Achmetov voor meer dan de helft in handen heeft.⁴

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Op Zelensky’s plannen volgt een tegenaanval⁵. De grote televisiestations, in handen van oligarchen, beginnen in de zomer van 2021 een anti-Zelensky-campagne, en Zelensky’s topadviseur ontsnapt eind september ternauwernood aan een moordaanslag⁶. Achmetovs eventuele betrokkenheid in een staatscoup lijkt een nieuwe episode te zijn in een titanenstrijd. Achmetov wijst de beschuldigingen van de hand: ‘Als een Oekraïens burger, de grootste investeerder, belastingbetaler en werkgever blijf ik me inzetten⁷ voor een vrij Oekraïne, een vrije economie, democratie, en vrijheid van meningsuiting.’

De democratie van Oekraïne is er één waarin oligarchen een stevige greep houden op de politiek. Ze zijn eigenaar van de belangrijkste tv-zenders van het land, financieren politieke partijen, zijn zelf politicus of hebben eigen pionnen in het parlement. Rinat Achmetov, de Oekraïense oligarch der oligarchen, zegt niet geïnteresseerd ⁸ te zijn in politiek, maar op alle belangrijke momenten in de moderne geschiedenis van Oekraïne speelde heeft hij een sleutelrol. Hij financierde⁹ meerdere politieke partijen, hielp voormalig president Janoekovitsj aan de macht, en ligt nu overhoop met president Zelensky. 

Achmetov wist zijn rijkdom en macht te vergroten met hulp van de Nederlandse financiële sector, zo blijkt uit onderzoek van platform Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw op basis van jaarverslagen, gelekte documenten en interviews met voormalig FBI-agenten (zie kader). Hij bankierde lange tijd in Nederland en ontving miljardenleningen van ING Bank waarmee hij zijn machtsbasis in Oekraïne verder kon versterken. Buitenlandse banken keerden zich rond 2015 van hem af nadat hij meermaals in verband gebracht was met witwassen en corruptie, maar in Nederland kan hij nog altijd terecht: zijn bedrijven zijn nog altijd gevestigd op de Zuidas. Doordat de Nederlandse financiële sector en opsporingsinstanties jarenlang hun ogen sloten voor corruptie en witwassen, kon Achmetov zijn rijkdom en machtsbasis de afgelopen decennia steeds verder uitbreiden. 

Rinat Leonidovitsj Achmetov wordt in 1966 als zoon van een mijnwerker geboren in Donetsk in het huidige Oost-Oekraïne. Die streek, de grondstofrijke Donbas, is de bakermat van zijn imperium. Inmiddels is Achmetov met afstand de rijkste man van Oekraïne. Zijn vermogen¹⁰ werd vorige maand door Forbes geschat op 6,9 miljard dollar. Hij is de grootste producent van ijzererts en staal, heeft een dominante positie op de Oekraïense elektriciteits-, steenkool- en gasmarkt, heeft een eigen bank, een voetbalclub (Sjachtar Donetsk), een reeks mediabedrijven, en de mooiste hotels van Oekraïne¹¹. Achmetov is een van de grootste werkgevers¹² van het land en biedt werk aan meer dan 300.000 mensen. Hij bezit¹³ het duurste huis aan Hyde Park in Londen en kocht voor tweehonderd miljoen euro een buitenverblijf aan de Franse Rivièra, dat eerder toebehoorde aan de Belgische koning Leopold II.

Hoe Achmetov zijn eerste fortuin verwierf is, zoals bij veel oligarchen, schimmig. Volgens een publicatie van het Poolse Center for Eastern Studies zat Achmetov in de jaren negentig in de Oekraïense onderwereld, waarna hij tijdens de privatisering van staatsbezit voor een prikkie staatsbedrijven wist te bemachtigen.

Witwassen en fraude

Het Oekraïense ministerie van binnenlandse zaken zet Achmetov in 1999 op een lijst¹⁴ met de ‘gevaarlijkste georganiseerde misdaadgroepen’ van Oekraïne: hij zou aan het hoofd staan van een crimineel syndicaat dat geld witwast en fraudeert met financiële middelen. In die periode vormen zich in Oekraïne groepen zakenmannen en politici die zich organiseren rond regionale, industriële centra. Achmetov groeit al snel uit tot de grootste industrieel van de ‘Donetsk clan¹⁵’. In een reactie benadrukt Achmetovs advocaat dat hij ‘nooit is gearresteerd, aangeklaagd, vervolgd of veroordeeld in Oekraïne noch daarbuiten.’

Op 21 mei 2001 laat Achmetov door advocaten- en notariskantoor Houthoff Buruma zijn eerste Nederlandse bedrijf oprichten, Metinvest B.V.¹⁶, waar hij zijn staal- en mijnbouwbedrijven onder schaart. Een aantal jaar later schrijft hij ook DTEK in bij de Kamer van Koophandel, de energietak¹⁷ van zijn snel uitdijende imperium. Hij gaat in Nederland bankieren bij ABN Amro, ING, en de Amsterdamse tak van Deutsche Bank. In die periode raken oost en west financieel verweven: westerse banken openen in de jaren negentig hun eerste vestigingen ten oosten van het voormalige IJzeren Gordijn, en de jonge oligarchen brengen in de jaren daarna hun eerste miljoenen naar het westen.

Een zee van oranje protestvlaggen¹⁸ golft in november 2004 over het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, als Poetins favoriete kandidaat Janoekovitsj de presidentsverkiezingen nipt wint van de pro-Europese Joesjtsjenko. De verkiezingen zijn omgeven door corruptieschandalen en grootschalige stembiljetfraude, en Joesjtsjenko, die een anti-corruptiecampagne voert, wordt een maand voor de verkiezingen vergiftigd met dioxine in zijn vissoep¹⁹. Na maanden van protest, stakingen en een nieuwe verkiezingsronde die overtuigend door Joesjtsjenko gewonnen wordt, dient Janoekovitsj zijn ontslag²⁰ in.

Rinat Achmetov heeft op dat moment een probleem. Hij steunde²¹ Janoekovitsj, maar nu het paard waarop hij heeft gewed moet aftreden is Achmetov bang dat de nieuwe president hem zal tegenwerken. Via een bevriende Russische oligarch huurt hij de Amerikaan Paul Manafort in, de politiek strateeg die later bekend wordt als adviseur van Donald Trump. Manafort krijgt twaalf miljoen dollar om Achmetovs bedrijvengroep te verwestersen, zodat die kan ‘overleven in Kiev’s nieuwe politieke atmosfeer,’ blijkt uit gelekte Amerikaanse diplomatieke berichten²². Die verwestersing lijkt een jaar later al gelukt, wanneer Achmetov met hulp van ING, ABN Amro en Deutsche Bank Amsterdam een recordbedrag van anderhalf miljard dollar²³ aan leningen krijgt.

In de zomer van 2005 ²⁴ ontmoeten Achmetov en Manafort elkaar opnieuw, in een hotel pal tegenover het Kremlin, in gezelschap van Janoekovitsj. Ditmaal worden veertig consultants ingehuurd die, op rekening van Achmetov, het imago van Janoekovitsj’ Partij van de Regio’s moeten veranderen van een ‘toevluchtsoord voor gangsters en oligarchen’ in dat van een legitieme politieke partij.

Ook die ‘extreme makeover’ heeft succes: in 2006 wordt Janoekovitsj premier, en is de Oranjerevolutie goeddeels ongedaan gemaakt. Vier jaar later wint hij de presidentsverkiezingen. In 2012 geeft Janoekovitsj opdracht om Achmetov’s belangrijkste zakenpartner, de Rus Vadim Novinsky, de Oekraïense nationaliteit te geven ‘wegens uitzonderlijke diensten aan het land’. Kort daarop wordt Achmetov’s zakenpartner parlementslid, en sindsdien wordt hij ook wel de ‘Kremlin whip²⁵’ in het Oekraïense parlement genoemd.

Oekraïne is inmiddels te kenmerken als een oligarchenstaat²⁶: het land telt ruim 44 miljoen inwoners, maar slechts honderd mensen controleren tachtig tot vijfentachtig procent van al het bezit. Die selecte groep beheerst ook een groot deel van het politieke leven: elke regio heeft z’n eigen groep zakenbaronnen met eigen politici. Afgelopen september nog oordeelde de Europese Rekenkamer ²⁷ dat oligarchen de Oekraïense rechtsstaat ondermijnen en een bedreiging vormen voor de ontwikkeling van het land. De werkwijze van Pavel Lazarenko, die tussen 1996 en 1997 premier van het land was, is tekenend voor hoe het systeem werkt. Als politiek leider van de regio Dnepropetrovsk bezocht hij alle grote ondernemers en zei: ‘geef me vijftig procent van je winst, dan garandeer ik dat je bedrijf zal floreren’, verklaarde²⁸ een FBI-agent die later corruptieonderzoek naar Lazarenko deed. In 2006 werd Lazarenko in de VS veroordeeld tot acht jaar ²⁹ gevangenisstraf wegens afpersing, fraude en witwassen.  

Van een Griekse tempel tot een dierentuin met struisvogels

In de nacht van 21 februari 2014 stijgt een helikopter op vanaf het Mezhyhirya-landgoed aan de oevers van de Dnjepr net buiten Kiev: na maanden van bloedige protesten tegen zijn bewind ontvlucht president Janoekovitsj het land. De ochtend erop staat een aantal Maidan-demonstranten aan de poorten van de residentie die hij achterlaat. Ze willen zien hoe Janoekovitsj de miljarden spendeerde die hij uit de staatskas stal, en ontdekken een reusachtig paleis in de stijl van een Alpenberghut. Het heeft een golfbaan, een bowlingbaan, een Griekse tempel, een dierentuin met struisvogels en een pagode van olifantenslagtanden. Sommige wanden hangen vol met portretten van de president, andere zijn gevuld met naaktportretten van vrouwen.

De demonstranten bellen snel curatoren van het Nationale Kunstmuseum³⁰ van Kiev om alles weg te halen voordat het beschadigd wordt. Ze willen de artefacten bewaren en tentoonstellen, om de wansmaak en de enorme roof van publiek geld tijdens het bewind van Janoekovitsj niet te vergeten. Hoeveel geld er onder Janoekovitsj precies werd gestolen is nog altijd onduidelijk: de schattingen lopen uiteen van twaalf tot honderd miljard dollar.³¹

Wie in die chaotische dagen ook naar de residentie snelt om spullen in veiligheid te brengen is FBI-agent Debra LaPrevotte. Tien dagen nadat de president het land ontvlucht landt LaPrevotte in Kiev om te helpen bij het corruptieonderzoek naar Janoekovitsj en zijn entourage. ‘Ik heb zelfs de dierenbescherming gebeld om te zorgen dat de dieren in zijn dierentuin te eten kregen’, vertelt ze nu. ‘In het meer achter zijn landgoed visten we naar documenten die in de vijver waren gegooid. We legden ze in de sauna te drogen om te kunnen gebruiken als bewijs in het corruptieonderzoek.’

In het najaar van 2014 draagt LaPrevotte het onderzoek over aan FBI-agent Karen Greenaway. Al snel stuit zij op Rinat Achmetov. ‘Janoekovitsj had mensen zoals hem nodig om zijn kas te spekken, zodat hij parlementsleden kon omkopen en zichzelf kon verrijken’, vertelt Greenaway, die inmiddels met pensioen is. ‘Van Achmetov werd een relatief hoge bijdrage verwacht omdat hij dicht bij Janoekovitsj stond, en omdat ze beiden uit Oost-Oekraïne komen.’

Die betalingen gingen onder meer via de steenkoolexport, blijkt uit een rapport van de Amerikaanse financiële waakhond FinCEN. De steenkoolbedrijven, die momenteel voor tachtig procent in handen zijn van Achmetov, verkochten hun ladingen verplicht tegen gunstige prijzen aan tussenhandelaar Mako Trading, een bedrijf van Janoekovitsj’ zoon Oleksandr. Dat bedrijf, dat nog altijd een vestiging in Nederland³² heeft, verkocht de steenkool vervolgens door aan internationale afnemers, en de winst³³ ging naar Janoekovitsj. 

OM wilde mensen zoals Achmetov niet vervolgen

In 2014 valt de Zwitserse politie de kantoren van Achmetov’s DTEK binnen voor onderzoek³⁴ naar transacties met Mako. Maar het leidt allemaal nooit tot een strafzaak. Greenaway: ‘We ontdekten al snel dat het Oekraïense openbaar ministerie geen interesse had om mensen zoals Achmetov te vervolgen. Het OM werd nog altijd gecontroleerd door partijen die er belang bij hadden om corruptiezaken stil te laten liggen. Het OM had de bewijsdocumenten in handen, maar wij hebben die nooit gekregen.’

Tussen juli 2014 en maart 2017, terwijl Greenaway probeert het corruptieonderzoek rond te krijgen, doen Amerikaanse banken zeker vijftien keer melding van verdachte transacties van de bedrijven van Achmetov, blijkt uit gelekte documenten van FinCEN, de Amerikaanse financiële waakhond. In oktober 2014 meldt Barclays Bank dat het de Zwitserse bankrekeningen van twee bedrijven van Achmetov wil sluiten. En in februari 2015 schrijft Barclays aan de toezichthouder ‘bezorgd’ te zijn dat het vermogen in Achmetovs bedrijven ‘mogelijk illegaal verkregen geld bevat’. Vier maanden later blokkeert³⁵ Barclays de rekeningen van Achmetov’s bedrijven, waaronder die van Metinvest. 

Ook bij ING komen opvallende betalingen binnen, blijkt uit de FinCEN Files. In mei 2014 boekt Achmetov in vijf dagen tijd 145,5 miljoen dollar³⁶ over van één van zijn persoonlijke brievenbusbedrijven op de Britse Maagdeneilanden naar ING Bank. ‘Op dat moment, in mei 2014, waren Achmetov en andere Oekraïense oligarchen druk bezig om hun geld op een veilige plek te krijgen’, zegt voormalig FBI-agent Greenaway. ‘Zij wilden hun geld buiten het zicht van opsporingsinstanties plaatsen en probeerden het op een plek te krijgen waar het er op papier legitiem uitziet. Het is goed mogelijk dat de transacties via ING daar onderdeel van waren.’ Achmetov gaat niet in op vragen over deze betalingen. 

Nederlandse banken behouden banden

De verdachte betalingen zijn voor ING geen reden om de banden met Achmetov te verbreken. Ook in de jaren nadat Rusland de Krim annexeert en de MH17 wordt neergeschoten, blijven Nederlandse banken rustig doorgaan met Achmetov. Zijn bankrekening bij ABN Amro blijft tot zeker februari 2015 in werking. De bankrekeningen bij ING en Deutsche Bank zijn tot zeker eind 2016 actief. 

ABN Amro zegt niet op tijd niet in te kunnen gaan op vragen omdat de bank het te druk heeft met het naleven van de sancties. Ook Deutsche Bank gaat niet in op vragen. ING zegt niet in te willen gaan op vragen over individuele klanten. 

ING Bank helpt het staal- en mijnbouwbedrijf Metinvest in 2018³⁷ nog aan een lening van ruim anderhalf miljard dollar, drie jaar nadat Barclays de bankrekeningen van dat bedrijf heeft bevroren. En in datzelfde jaar³⁸ verstrekt ING samen met Deutsche Bank Amsterdam en enkele andere banken nog ruim 2,2 miljard dollar aan Metinvest om uitstaande schulden te herstructureren. Zeker vijf Nederlandse pensioenfondsen³⁹, waaronder die van Detailhandel, PostNL⁴⁰ en KLM⁴¹, hadden tot voor kort nog leningen uitstaan aan Achmetovs bedrijven. ‘In 2018 waren er al zoveel rode vlaggen over witwassen in relatie tot Achmetov’s financiële zaken dat banken hem geen nieuwe leningen hadden moeten verstrekken’, zegt oud-agent Greenaway.

De grondstoffenmarkt waarin Achmetov zich begeeft, is voor banken een enorm lucratieve maar ook zeer risicovolle sector. Bedrijven in mijnbouw of energie hebben veel kapitaal nodig om in hun fabrieken en mijnen te investeren, en banken kunnen in die sector dus veel geld verdienen. Maar de grondstoffenhandel kenmerkt zich ook door grootschalige corruptie en omkoping. De Nederlandsche Bank waarschuwde in 2015 al voor de grote risico’s ⁴² op corruptie in die sector, vooral in hoog-risicolanden zoals Oekraïne. 

Maar de grote Nederlandse banken hadden jarenlang weinig oog voor die risico’s, winst ging boven de wet. ING moest in 2018 775 miljoen euro boete⁴³ betalen vanwege haar falende antiwitwasbeleid. Bij ABN Amro was het niet veel beter: deze bank betaalde vorig jaar een boete van bijna vijfhonderd miljoen euro⁴⁴. Een strafrechtelijk onderzoek ⁴⁵ naar oud-topman Gerrit Zalm en twee andere oud-bestuurders loopt nog. En Deutsche Bank moest in 2017 een half miljard euro betalen aan de Britse en Amerikaanse autoriteiten omdat het tien miljard dollar⁴⁶ aan Russisch geld had witgewassen.

Na de boetes hebben banken hun controles verbeterd. Maar dat betekent niet dat de bank zomaar van Achmetov af kan: hij moet zijn leningen nog altijd afbetalen. 

En de BV’s van Achmetov en zijn zakenpartner aka ‘Kremlin whip’ staan nog altijd in Nederland ingeschreven. Trustkantoor ITPS, dat de brievenbusbedrijven bestuurde, kreeg in 2019 een zogenaamde ‘aanwijzing⁴⁷’ van De Nederlandsche Bank (DNB) wegens falende klantcontroles en is volgens één van de eigenaren inmiddels opgeheven. Sinds vorig jaar worden Achmetovs Nederlandse brievenbusbedrijven gerund door enkele oud-medewerkers van het trustkantoor, waardoor de bedrijven feitelijk buiten toezicht van DNB vallen.

Banken en trustkantoren zijn niet de enigen die wegkeken. Ook bij opsporingsinstanties was weinig aandacht voor corruptie in Oekraïne, zegt FBI-agent Greenaway. ‘In 2014 was er aanvankelijk veel belangstelling om Oekraïne te ondersteunen met corruptieonderzoeken en het terugvinden van het geld dat Janoekovitsj en zijn naasten gestolen hadden. Maar een jaar later was er niemand meer te vinden die er aandacht voor had’, zegt voormalig FBI-agent Greenaway. ‘Ik zat in een lege ruimte, zei: “hallo, kan iemand me helpen?” Maar ze kwamen niet opdagen. Europese handhavingsautoriteiten hadden gewoon geen zin om verdere hulp⁴⁸ te bieden.’

‘Goedemorgen, Oekraïense helden’, zegt president Zelensky op 28 februari 2022, de vijfde dag van de oorlog, in een emotionele videotoespraak⁴⁹. Hij prijst de dapperheid van het Oekraïense volk en betreurt het verlies van zestien kinderen die op dat moment al door Russische beschietingen zijn omgekomen. ‘Ons is lang verteld dat er iets mis is met Oekraïners’, zegt Zelensky. ‘Ons is decennialang verteld dat we ons “huiswerk” moesten doen. Nu hebben we de wereld laten zien wie we zijn. Onze soldaten vechten voor ons land, en voor vrede in heel Europa. Dat geeft ons het volle recht om het volgende te doen. We roepen op om Oekraïne onmiddellijk toe te laten tot de Europese Unie.’

In een crisis kunnen dingen snel gaan. Maar een Europees lidmaatschap voor Oekraïne is tot nog toe altijd onbespreekbaar⁵⁰ geweest vanwege de excessieve corruptie en de zwakke instituties in het land. Die corruptie en de macht van oligarchen die Europa afkeurt wordt echter voor een belangrijk deel in stand gehouden doordat oligarchen terecht kunnen bij Europese banken en hun gestolen geld naar het westen konden sluizen. Tientallen miljarden aan belastinggeld kwamen op buitenlandse bankrekeningen terecht, en Achmetov werd groot mede dankzij miljardenleningen van westerse banken waaronder ING. 

Volgens hoogleraar politicologie Scott Gehlbach, die aan de Universiteit van Chicago onderzoek deed naar Oekraïense oligarchen, heeft het westen de problemen in Oekraïne dan ook deels aan zichzelf te danken. ‘Oligarchen konden steeds meer geld en politieke invloed verwerven omdat het westen dat faciliteerde. Doordat oligarchen hun geld buiten Oekraïne veilig konden stellen, hadden ze er geen belang bij om instituties in hun eigen land te verbeteren. Dat is ontzettend slecht voor de democratie.’

De macht van oligarchen breken zorgt voor meer instabiliteit

‘Het is geen verrassing dat de Oekraïense oligarchen vaak de handen ineenslaan met het Kremlin’, schreef⁵¹ voormalig hoofd van de Oekraïense Belastingdienst Serhiy Verlanov in 2020. Hij was op dat moment net ontslagen nadat hij grote onderzoeken naar corruptie en belastingfraude was gestart. ‘Ze delen⁵² dezelfde doelen, zoals het zwak houden van Oekraïense overheidsinstellingen, het bewaren van de corrupte status quo, en het voorkomen dat Oekraïne verder integreert in de transparante en gereguleerde Europese gemeenschap.’

Dat zie je op dit moment gebeuren. Terwijl Zelensky wetten invoert om de macht van oligarchen te breken, leidt dit op korte termijn gek genoeg tot méér instabiliteit. Want de oligarchen, Achmetov voorop, verzetten zich en zorgen dat het land in een ondoorzichtige, warrige politieke strijd verwikkeld raakt. Dergelijke conflicten tussen de machtigsten van het land maakten Oekraïne kwetsbaar voor een Russische inval, schreven twee onderzoekers van het Poolse Center for Eastern Studies afgelopen december. ‘Een escalatie⁵³ van het conflict tussen Zelensky en Achmetov destabiliseert de Oekraïense staat. En dat zou een droomscenario zijn voor Rusland.’

ING is Achmetov inmiddels waarschijnlijk liever kwijt dan rijk. De bank verstrekte miljardenleningen aan de bedrijven van Achmetov, maar sinds de Russische invasie in 2014 is Achmetov een wanbetaler geworden. Hij verloor enkele jaren geleden al meerdere fabrieken ⁵⁴ die in de bezette gebieden in Oost-Oekraïne liggen, waardoor zijn bedrijven in de financiële problemen kwamen. Nu Rusland heel Oekraïne is binnengevallen is de kans nog kleiner dat ING haar geld terug gaat krijgen. Het onderpand⁵⁵ voor een deel van de leningen bestaat uit contracten van Achmetovs staalfabrieken in Marioepol, waar vierduizend personeelsleden⁵⁶ nu in bunkers van deze fabrieken schuilen voor Russische bombardementen.