Arbeidsuitbuiting in Nederland blijft meestal onbestraft. Tussen 2011 en 2017 zijn slechts 25 uitbuiters door de rechtbank veroordeeld terwijl er 1300 gevallen werden aangemeld.

De officiële schatting van het aantal Nederlandse zaken van arbeidsuitbuiting en moderne slavernij is bovendien onwaarschijnlijk laag. Dat blijkt uit onderzoek van het Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer.

In 2017 werden volgens een schatting van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel zo’n tweeduizend mensen uitgebuit buiten de seksindustrie. Meestal gaat het om mensen in een kwetsbare positie die ernstig worden onderbetaald of soms helemaal geen geld krijgen en worden geïsoleerd van de buitenwereld. Van veel gevallen wordt vermoedelijk geen aangifte gedaan. Onder de 35 duizend illegalen en de duizenden legale arbeidsmigranten in Nederland, die vaak afhankelijk blijven van de welwillendheid van hun werkgevers, komt waarschijnlijk veel meer arbeidsuitbuiting voor.

Beeld door:
Datavisualisatie: Anouk Ruhaak

Bron cijfers:
Aziatische koks en au pairs: Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND)
Ongedocumenteerden: Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC)
Arbeidsmigranten midden- en oost-Europa: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)

Uitbuiting

De overheid bevordert arbeidsuitbuiting daarnaast zelf, door gebrekkig toezicht op de arbeidsomstandigheden van buitenlandse au pairs en Aziatische koks. Zij verdwijnen na hun legale verblijf vaak in de illegaliteit of worden gedwongen tot onderbetaald werk. Jaarlijks worden ongeveer duizend au pairs en zo’n duizend koks toegelaten. ‘Uiteindelijk wordt iemand geacht om zelfstandig Nederland te verlaten,’ reageert een medewerker van immigratie- en naturalisatiedienst IND. ‘Als we iedereen naar Schiphol moeten brengen en gaan uitzwaaien, hebben we nog wel een paar mensen nodig.’

Arbeidsuitbuiting is dichterbij en komt vaker voor dan de meeste Nederlanders zich realiseren, zeggen experts. ‘Vanaf het moment dat ik in deze branche terecht kwam, fietste ik anders door Amsterdam,’ zegt Petra Bakker van het Amsterdams Coördinatiepunt Mensenhandel. ‘Ik zag plotseling dingen waarvan ik dacht: nou wacht eens even. Dan kijk je anders naar bouwvakkers die zonder helm staan te klussen, naar massagesalons, naar au pairs op een schoolplein.’

‘Ik loop anders over de markt omdat ik weet dat het zomaar mis kan zijn,’ zegt Monique Mos van de Nationale Politie. ‘Als je te lang in deze sector werkt, kun je niet meer zomaar bij elk restaurant eten.’ Een medewerker van het openbaar ministerie: ‘Als ik door landbouwgebieden rijd met de auto zie ik soms allemaal caravans en kleine schuurtjes. Dan denk ik: daar moet eens iemand binnen kijken.’

Inspectie

Het Openbaar Ministerie liet in 2015 dertig procent van de mensenhandelzaken vallen voor ze bij de rechter kwamen, blijkt uit de reconstructie van Investico. De bewijslast is volgens het OM vaak gecompliceerd. Het wetsartikel mensenhandel (waar arbeidsuitbuiting onder valt) is het langste artikel in het Wetboek van Strafrecht en een aantal rechtbanken zet alleen nog maar gespecialiseerde rechters op zaken van mensenhandel.

Beeld door:
Datavisualisatie: Anouk Ruhaak

Bron cijfers:
Aangemeld als arbeidsuitbuiting: Comensha
Strafrechtelijk onderzoek: Inspectie SZW
Rechterlijke uitspraak:Fairwork
Veroordeling: Fairwork

De Arbeidsinspectie grijpt soms naar alternatieve bestrijdingsmethoden om uitbuiting aan te pakken. ‘Het kan soms effectiever zijn boetes op te leggen of de werkzaamheden bij een bedrijf stil te leggen, in plaats van een langlopend strafrechtelijk onderzoek’, zegt Nadine Vaes, eindverantwoordelijke bij de aanpak van arbeidsuitbuiting.

Ook de Nationale Politie laat de strafrechtelijke aanpak soms noodgedwongen varen. ‘Het strafrecht is niet het enige middel om mensenhandel te bestrijden. We maken soms ook zaken stuk. Dan laten we een mogelijke verdachte merken: “We hebben je in de gaten; stoppen nou!”‘

Hulpverleners uiten zorgen over deze boete- en stukmaak-aanpak. ‘Het mag niet. Als er een slachtoffer is dan mogen ze de zaak niet afdoen met een boete,’ zegt Mill Bijnen van het Amsterdams Coördinatiepunt Mensenhandel. ‘Bij de minste of geringste indicatie bied je een tijdelijke verblijfsvergunning aan. Dat staat in de wet, maar we zien dat het niet altijd gebeurt.’ Slachtofferorganisatie FairWork: ‘De inspectie lijkt soms al in dat allervroegste stadium een inschatting te maken van de haalbaarheid van een rechtszaak, terwijl dat niet mag meespelen.’