‘Zo blauw als de Middellandse Zee, maar ik zou er niet in zwemmen. Het is zo zout, je kunt er nog net niet overheen lopen.’ Bert Jan Bruning¹ wijst naar een 20 meter breed bassin onder ons, gevuld met hemelsblauw water. De ijzeren leuningen die we vasthouden en de trappen waar we overheen lopen, zijn wit uitgeslagen door het zout. De zoutaanslag op het fabrieksterrein is zo hardnekkig dat alle deuren en trappen om de paar jaar volledig moeten worden vervangen.

Bruning is directeur van magnesiumfabriek Nedmag, in het Groningse Veendam. Op 1600 meter diep zitten daar magnesiumzouten in de bodem, die Nedmag oppompt. Het zout verkoopt Nedmag aan de voedingsindustrie, maar het bedrijf maakt er bijvoorbeeld ook vuurvaste stenen voor hoogovens van. Om het zout te wassen gebruikt Nedmag een enorme hoeveelheid water: ruim 2 miljard liter per jaar². Het water stroomt vervolgens weg via de zogenoemde ‘Veenkoloniale Afvalwaterleiding’, een grote pijp die 60 kilometer verderop uitmondt in de Eems-Dollard.

Het afvalwater van Nedmag bevat flinke hoeveelheden van de zware metalen arseen en kwik³. ‘Arseen zit al in het water dat we uit het kanaal oppompen’, zegt Bruning, ‘en kwik zit in onze grondstoffen.’ Maar in de Eems-Dollard zit, net als in de hele Waddenzee, al te veel arseen en kwik, en in principe mag er dan niets meer bij. Bruning zegt dat Nedmag volledig volgens de vergunning handelt, maar sinds het bedrijf vijftien jaar geleden die vergunning kreeg is de milieu-impact van de lozing niet goed onderzocht. Dat maakt Nedmag’s operaties kwetsbaar: het zou kunnen dat de vergunning wordt aangevochten.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Een rechtszaak aangespannen door een milieugroep draaide in 2019 het land op slot. Toen oordeelde de Raad van State dat het Nederlandse stikstofbeleid in strijd was met de Europese natuurbeschermingswetten. De zaak, gestart door Johan Vollenbroek van milieuclub MOB, zette een streep door de vergunningen van veehouders en bouwprojecten. Nederland dreigt nu nog wat verder op slot te gaan. Dit keer niet vanwege stikstofuitstoot, maar door watervervuilling.

Bijna geen enkel⁴ stukje water in Nederland voldoet namelijk aan de Europese regels voor waterkwaliteit, de Kaderrichtlijn Water (KRW) die opmerkelijk genoeg als sinds 2000 van kracht is. Vanaf 2027 kan Nederland boetes ⁵verwachten van de Europese Commissie, maar nu al kunnen milieugroepen of burgers rechtszaken aanspannen om lozingen van bedrijven stil te leggen. Dit kan grote gevolgen hebben voor de vergunningen van bedrijven die dicht bij het water opereren, en dat zijn er in Nederland nogal wat.

Demissionair minister Harbers van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) probeert de gemoederen te kalmeren: ‘De mogelijke consequenties rondom vergunningverlening en projecten lijken minder groot dan in het stikstofdossier’, schreef hij eerder dit jaar aan de Tweede Kamer⁶. Maar hoeveel bedrijven of projecten dan wél in de problemen komen, daar kan het ministerie ‘geen inschatting’⁷ van geven.

Platform Investico maakte die inschatting wel. In samenwerking met Het Financieele Dagblad, mede voor Trouw en de Groene Amsterdammer, brachten we voor het eerst in kaart welke bestaande bedrijven juridische problemen kunnen krijgen door hun waterverontreiniging. De vergunningen van 12 van Nederlands grootste industriële bedrijven blijken niet in de haak omdat hun lozingen de milieukwaliteit verslechteren⁸, verplichte milieu-onderzoeken niet of niet goed gedaan zijn⁹, of omdat de vergunningen sterk verouderd¹⁰ zijn. Staalproducent Tata Steel in IJmuiden bijvoorbeeld, net als chemiebedrijf Dow in Zeeuws-Vlaanderen en de Shell-raffinaderij in de Rotterdamse haven.

Experts¹¹ zijn vooral kritisch op Rijkswaterstaat, dat volgens hen te langzaam is met het op orde brengen van de vergunningen. Traag overheidsbeleid zorgt er daarnaast al decennia voor dat de landbouw het water te veel blijft vervuilen. Maar omdat de Europese regels in landbouwvergunningen geen rol spelen, zullen boeren niet snel in de rechtszaal moeten verschijnen.

‘Chef Mossel’, zo staat Marjolein de Hart bekend bij haar collega’s van Wageningen Marine Research. Voorzichtig maar routinematig laat de onderzoeker vanaf de Julianasluisbrug¹² in Gouda acht rode netjes mosselen in het bruine water van de Hollandsche IJssel zakken. Niet tot op de bodem, want dan eten de krabbetjes ze op. Op haar knieën bindt De Hart het touw aan het hekwerk en hangt er een geplastificeerd kaartje aan: ‘Laten hangen a.u.b., milieuonderzoek voor Rijkswaterstaat.’

Over zes weken komt ze de mosselen weer ophalen. ‘In het laboratorium malen we ze met een soort staafmixer tot een grijs papje.’ Ook vissen uit de omgeving worden vermalen, en vervolgens meet De Hart de hoeveelheid schadelijke stoffen zoals kwik en dioxines. ‘In het water zijn die stoffen slechts aanwezig in nanogrammen, een miljardste van een gram’, zegt ze. In een mossel, die dag en nacht water filtert om aan z’n eten te komen, hopen de stoffen op tot hogere concentraties. Zo kunnen zelfs kleine hoeveelheden kwik al schadelijk zijn voor waterdieren, en voor wie die waterdieren eet¹³.

De metingen aan mosselen zijn een klein onderdeel van de controle of Nederland voldoet aan de Kaderrichtlijn Water, de Europese regels voor waterkwaliteit. Meer dan 700¹⁴ ‘waterlichamen’ worden jaarlijks beoordeeld: polders, kanalen, beken, rivieren en stukken zee. Enerzijds moeten allerlei ecologische kenmerken op orde zijn: in al die wateren moeten bijvoorbeeld voldoende algen, watervlooien en vissen voorkomen. Aan de andere kant zijn er ruim 100 chemische stoffen waarvan de concentratie niet te hoog mag zijn, en dan staan meer recente chemische probleemstoffen zoals als de meeste PFAS-verbindingen nog niet eens op de lijst.

De metingen wijzen uit: geen enkel van de ruim 700 Nederlandse wateren voldoet momenteel aan de eisen. Vanaf 2027 kan de Europese Commissie boetes opleggen als Nederland de waterdoelen dan nog steeds niet haalt. Die kunnen oplopen tot 80 miljoen euro per jaar, schatten experts¹⁵. Dat is slecht voor de Nederlandse reputatie in Europa, maar er is nog een ander, groter risico: burgers en milieuorganisaties kunnen bij het waterschap of Rijkswaterstaat eisen dat de vergunningen van bedrijven worden aangepast of ingetrokken als bedrijfsactiviteiten de waterkwaliteit verslechteren. En die procedures kunnen nu al worden aangespannen, die hoeven niet te wachten tot 2027.

Verspreide vergunningen

‘Daar zien we de hoogovens. Die draaien 24 uur per zag, ze gaan nooit uit.’ Persvoorlichter Martin van de Velde wijst¹⁶ uit het raam naar de rokende torens op het enorme industrieterrein van Tata Steel. In de Hoogovens worden ijzererts en kolen verhit, om zo vloeibaar ijzer te maken, waar Tata grote plakken staal van maakt. In die grondstoffen komen arseen en kwik voor. Weliswaar in kleine hoeveelheden, maar omdat Tata miljoenen¹⁷ tonnen staal produceert, loost het bedrijf jaarlijks flinke hoeveelheden van deze zware metalen.

We zitten in een vergaderkamer in een van de kantoorgebouwen van Tata om het over die lozing te hebben. Volgens de Europese waterregels mag een bedrijf geen vergunning krijgen voor een lozing die de waterkwaliteit verslechtert. Investico wilde daarom onderzoeken voor welke bedrijven dat geldt.

De lozingen van grote bedrijven zijn openbaar en worden bijgehouden door het RIVM in de zogenoemde Emissieregistratie¹⁸. Die gegevens konden we vergelijken met de jaarlijkse metingen van de waterkwaliteit¹⁹. Zo identificeerden we de bedrijven die stoffen lozen in wateren waar die stoffen volgens de Europese normen nu al te veel voorkomen, en waarvan Rijkswaterstaat en de waterschappen denken dat die problemen ook niet snel zullen zijn opgelost (zie platform-investico.nl voor een volledige onderzoeksverantwoording).

Een daarvan is dus Tata Steel. Er stroomt arseen en kwik uit hun pijp het Noordzeekanaal in, en dat bevat al meer arseen en kwik dan van Europa mag. In principe is zo’n lozing dus niet toegestaan, maar er is een uitweg. Als Tata kan aantonen dat de waterkwaliteit door de lozing niet verder verslechtert, dan kan Rijkswaterstaat alsnog een vergunning geven. Daarvoor is een standaardonderzoek ontwikkeld, de zogenoemde 'immissietoets'²⁰. Die houdt rekening met de specifieke eigenschappen van de lozing, de grootte van het water, en de verontreiniging die al in het water zit.

Om uit te vinden of die procedures goed zijn uitgevoerd vroeg Investico de vergunningen en immissietoetsen van bedrijven op die stoffen lozen in wateren waar al te veel van die stoffen in voorkomen. Die vergunningen blijken niet bepaald geordend in een la te liggen. Ze liggen verspreid bij Rijkswaterstaat, waterschappen en omgevingsdiensten. Zeker Rijkswaterstaat heeft soms maanden nodig om de vergunningen en milieu-onderzoeken van lozende bedrijven te delen, terwijl die informatie in principe openbaar moet zijn.

Loze vergunningen

We zijn bij Tata op kantoor om naar de immissietoets te kijken: een stapel papier ligt voor ons klaar. De verplichte toets blijkt pas heel recent²¹ voor het volledige complex uitgevoerd, terwijl het bedrijf wel jarenlang vergunningen voor lozingen kreeg van Rijkswaterstaat²². De conclusie van het onderzoek is helder: ‘De immissietoets voldoet niet voor kwik.’ Toch grijpt Rijkswaterstaat niet in: Tata mag onverminderd kwik blijven lozen²³.

De vergunningen van 12 andere bedrijven blijken eveneens niet in de haak²⁴. Zo slaagt ook chemiebedrijf Dow uit Terneuzen niet voor de immissietoets. Het bedrijf loost grote hoeveelheden zink in de Westerschelde, terwijl daar al te veel zink in het water zit. Toch krijgt Dow een vergunning van Rijkswaterstaat, zolang het bedrijf ‘onderzoekt’ hoe die hoeveelheid kan worden verminderd. Dat geldt ook voor de kwiklozing van verfbedrijf Tronox ²⁵Pigments, in de Rotterdamse haven. Uit de immissietoets blijkt in 2021 dat die het milieu schaadt, maar Rijkswaterstaat paste de vergunningen niet aan. Bij 9 bedrijven is de immissietoets te lang geleden, onvolledig, of überhaupt nooit uitgevoerd. Dat geldt bijvoorbeeld voor olieraffinaderij BP in de Rotterdamse haven, net als voor de Zeeuwse vestiging van voedselfabrikant Cargill, en de Groningse zoutfabriek Nedmag, de grootste kwik-uitstoter van Nederland (zie kader voor reacties bedrijven).

Ten slotte blijkt een aantal vergunningen verouderd. Die van BP²⁶ stamt uit 1995 en ook Shell²⁷ kreeg bijvoorbeeld in 2009 een vergunning voor het lozen van kwik in de Nieuwe Maas. Maar in 2016 werd de milieunorm voor kwik scherp naar beneden bijgesteld²⁸. Het is sterk de vraag of Shell de benodigde milieutoetsen nog zou halen, maar Rijkswaterstaat heeft in de tussentijd nooit een nieuwe toets gedaan²⁹. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor de Amsterdamse afvalverwerker AEB³⁰.

Rijkswaterstaat stelt in een reactie dat de vergunningen wél in overeenstemming zijn met de Europese waterregels. Terwijl Tata Steel zelf zegt dat ze niet voldoet aan de immissietoets, zegt Rijkswaterstaat toch dat er ‘geen reden is om te denken dat niet aan de immissietoets wordt voldaan’. Ook dat Dow te veel zink mag blijven lozen mits het die uitstoot ‘onderzoekt’, zou volgens de Europese regels zijn³¹.

Rijkswaterstaat concludeerde in een eigen onderzoek³² in 2019 al dat driekwart van alle vergunningen op de korte of middellange termijn moet worden aangepast. Toch zegt de dienst dat het ‘geen beleid’ is om vergunningen opnieuw te toetsen als er in de tussentijd strengere normen worden ingevoerd³³. In algemene zin zegt Rijkswaterstaat wel dat vergunningen die in het verleden niet volgens de Europese regels zijn verleend, kwetsbaar kunnen zijn voor rechtszaken. ‘Of dergelijke rechtszaken ook succesvol zullen zijn, valt nu echter niet te zeggen.’

De waterschappen Vechtstromen³⁴ en Brabantse Delta³⁵ geven wel toe dat er bij de vergunningen van chemisch bedrijf KLK Kolb en voedselbedrijven Cosun Beets Company en Trobas Gelatine onterecht geen immissietoetsen zijn uitgevoerd. Die vergunningen moeten worden herzien.

Mogelijke rechtsgang

‘Dit gaat geheid in de rechtszaal komen’, zegt hoogleraar nationaal en Europees omgevingsrecht Frank Groothuijse³⁶ wanneer we hem de resultaten van ons onderzoek voorleggen. Burgers of milieugroepen kunnen bij Rijkswaterstaat of het waterschap een verzoek indienen om de vergunning strenger te maken, legt hij uit. En als dat niet succesvol blijft, dan kunnen ze naar de rechter stappen. ‘Als een lozing de waterkwaliteit significant verslechtert, kan de rechter Rijkswaterstaat dwingen om de vergunning aan te passen. Tenzij Rijkswaterstaat of het waterschap kan aantonen dat de concentratie van die stof op een andere manier onder de norm kan worden gebracht.’

‘Als een bedrijf de immissietoets niet haalt, dan moet een vergunning voor een nieuwe lozing daarom in principe worden geweigerd’, zegt hij. Milieugroepen zullen daarom sterk staan in procedures tegen bedrijven als Dow en Tata. En ook als een bestaande vergunning is verouderd en verplichte milieutoetsen niet zijn uitgevoerd, dan is die kwetsbaarder. ‘De wet eist dat vergunningen actueel zijn, zeker als de norm tussendoor strenger is geworden.’

Ook zijn collega Marleen van Rijswick, hoogleraar Europees en nationaal waterrecht, hamert op die actualiseringsplicht. ‘Vergunningen voor het lozen van gevaarlijke stoffen moet je elke vier jaar opnieuw bekijken.’ En ook zij zegt dat de vergunningen van bedrijven die de verplichte immissietoets niet hebben gehaald, of waar die niet is uitgevoerd, kwetsbaar zijn. Dat probleem is bovendien niet nieuw, zegt ze: ‘Rijkswaterstaat had dit allang in kaart moeten brengen.’

‘Dit zijn allemaal bedrijven waartegen iemand een kansrijke zaak zou kunnen aanspannen’, zegt jurist en waterexpert Simon Handgraaf die MOB-voorman Johan Vollenbroek geregeld van advies voorziet. Handgraaf voorziet bovendien nog veel meer rechtszaken in de toekomst. Dat heeft te maken met een maas in de Nederlandse regelgeving, zegt hij, waardoor veel bedrijven vooralsnog buiten schot blijven. Een lozing is toegestaan als deze het water niet verslechtert, dus als deze een beetje minder vies is dan het water zelf. ‘Dus hoe viezer het water, hoe meer een bedrijf daarin mag lozen’, zegt Handgraaf. ‘Maar zo halen we de doelen natuurlijk nooit.’

De lozingen die wij konden onderzoeken vormen dan ook het topje van de ijsberg. Zo worden bij lozing van kleinere bedrijven de Europese waterregels vaak niet eens meegenomen³⁷. De problemen zullen daarnaast groot zijn voor bedrijven die in en om het water een nieuw project starten en daar een vergunning voor aanvragen. Zo vreest belangenvereniging Bouwend Nederland na stikstof en PFAS voor een ‘nieuw drama³⁸’. De Vereniging van Waterbouwers maakt zich zorgen over dijkversterkingen en nieuwe bruggen³⁹. ‘Klimaatadaptief bouwen komt hiermee in gevaar.’

Terwijl de verantwoordelijkheid voor de industrie verdeeld ligt over waterschappen, omgevingsdiensten en Rijkswaterstaat, en die diensten dikwijls hun eigen administratie niet op orde hebben, is de landelijk politiek de afgelopen twintig jaar wel degelijk heel druk geweest met de waterregels. Al leefde in Den Haag niet zoveel bezorgdheid om vervuiling door de industrie; daar ging de aandacht vanaf het begin af aan vooral uit naar de landbouw.

Te vroeg rijk gerekend

‘We zouden die vieze Fransen en Walen eens aanspreken en aan het werk zetten. Daarom wilde Nederland destijds Europese waterregels.’ Ecoloog Bas van der Wal⁴⁰ moet glimlachen als hij aan die tijd rond de eeuwwisseling terugdenkt. Hij werkt al ruim 25 jaar voor STOWA, het wetenschappelijk adviesbureau van de waterschappen en was destijds betrokken bij het opstellen van de waterdoelen voor Nederland. Wandelend langs het Valkenburgse Meer in de buurt van Leiden waar hij in zijn vrije tijd graag fietst, blikt hij terug. Het meer is een toevluchtsoord voor trek- en weidevogels -we zien onder meer Canadese ganzen met hun jongen-, maar op deze zonnige dag ook veel zwemmende kinderen. Nederland klaagt vaak over verontreiniging uit het buitenland, zegt hij: ‘Dan hoor je altijd dat we het “afvoerputje van Europa” zijn.’

Dat was ook niet zonder reden: in de jaren 80 en 90 kwam ook heel veel watervervuiling de grens over drijven. In Frankrijk werd zoveel zout in de Maas geloosd dat zelfs de tuinders in het Westland er last van hadden⁴¹, en in Wallonië stroomde het rioolwater ongezuiverd de rivieren in. Tijdens het Nederlandse voorzitterschap van de EU in 1997 pleitten premier Wim Kok en minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo⁴² voor Europese regels over de waterkwaliteit. Met succes: in december 2000 lag daar de Kaderrichtlijn Water⁴³. Alle Europese lidstaten kregen drie jaar de tijd⁴⁴ om de regels vast te leggen in hun eigen wetten, maar Nederland had geen haast, zegt ecoloog Van der Wal. ‘Wij hadden ons watersysteem allang op orde, dachten we: wij hadden de waterschappen.’

In 2003 blijkt het tegenovergestelde. Onderzoekers van de Wageningen Universiteit publiceren een rapport⁴⁵ over de impact van de nieuwe waterregels op de landbouw⁴⁶. Het document staat vol met rode kaartjes van Nederland. Zelfs met een laag ambitieniveau zou een derde van de landbouw niet mogelijk zijn, vanwege de uitstoot van mest en pesticiden.

‘Na de publicatie van ons rapport ontstond er veel gedoe’, zegt zoetwaterecoloog en mede-auteur Piet Verdonschot⁴⁷. Nu werd duidelijk dat het grote invloed kon hebben op de samenleving in het algemeen, en de landbouw in het bijzonder. ‘Wij, vanuit Wageningen nota bene, toonden aan dat de landbouw veruit de grootste speler was in het hele waterkwaliteitsprobleem. Het ministerie vroeg ons daarna nooit meer om vervolgonderzoek te doen.’

‘Voor de buitenwereld kwam dat hard binnen, maar bij LTO waren we achter de schermen allang begonnen met lobbyen’, zegt Geart Benedictus. Hij zat tussen 2003 en 2006 in het bestuur van de landbouwlobby als portefeuillehouder Water. Benedictus is van oorsprong veearts, en zat later namens het CDA in de Friese Provinciale Staten en de Eerste Kamer. Bij hem thuis in Joure⁴⁸ bladert hij door de archiefstukken die hij uit zijn LTO-tijd nog heeft.

‘Wij vonden dat al die ecologen met veel te vergaande plannen bezig waren’, zegt hij, wijzend op een interne LTO-notitie uit 2003. Dus zijn we erop gaan hameren dat er geen generieke normen voor de landbouw zouden komen, maar alles op gebiedsniveau beoordeeld zou worden. Normen die per gebied anders zijn worden eerder afgezwakt’ Twee begrippen kwamen steeds terug, zegt hij: ‘Haalbaar en betaalbaar. 'De staatssecretaris was van de VVD, dus je snijdt die kreten daarop toe.’

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

In 2004 komt staatssecretaris, Melanie Schultz van Haegen met nieuwe plannen voor het invoeren van de Kaderrichtlijn Water. De nieuwe regels moeten leiden tot ‘haalbare en betaalbare doelen’, schrijft ze⁴⁹. Nederland kiest daarbij voor een ‘pragmatische aanpak’, zal ‘optimaal’ gebruikmaken van uitzonderingen⁵⁰, en alle mogelijkheden voor uitstel benutten. De wet wordt in juli 2004 aangenomen, waarna de Nederlandse aanpak in regionale organisaties⁵¹ verder werd opgetuigd.

‘We hadden ook allemaal mensen die die overleggen in de gaten hielden’, zegt Benedictus terwijl hij een A4’tje over de tafel schuift. In een keurige tabel staan de namen van LTO-medewerkers en de verantwoordelijke regionale bestuurders en ambtenaren, compleet met telefoonnummers. ‘We hebben er heel veel mensen en denkkracht tegenaan gezet.’ En met succes, vindt hij: ‘Er zijn geen generieke normen aan de landbouw opgelegd.’

Wanbeleid van waterkwaliteit

In 2007 neemt de Tweede Kamer een motie⁵² aan van de SGP, VVD, CDA en PVV die de regering verzoekt om de landbouw geen extra lasten op te leggen als gevolg van de invoering van de Kaderrichtlijn Water. In het eerste kabinet Rutte bezuinigt staatssecretaris Henk Bleker 600 miljoen op natuurbeleid⁵³, waaronder op het invoeren van de KRW-regels⁵⁴.

‘En sindsdien zegt de regering steeds dat we met nieuwe maatregelen er wel zullen komen’, zegt Guus Beugelink⁵⁵. Hij werkte lang bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en schreef verschillende rapporten⁵⁶ over hoe Nederland de doelen voor waterkwaliteit niet zou halen. ‘De minister heeft nu weer een nieuw Impulsprogramma aangekondigd, maar we zijn al 14 jaar bezig. Ik zou zeggen: kijk naar de cijfers.’

Die liegen inderdaad niet. In bijna 200 wateren worden de normen voor stikstof en fosfaat overtreden, en in meer dan 200 wateren komen te veel bestrijdingsmiddelen voor⁵⁷. Je kunt de Bollenstreek en het Westland zo aanwijzen op de waterkaart, omdat er te veel middelen in het water voorkomen die vooral voor bloemen of kassen worden gebruikt⁵⁸.

Toch lopen boeren niet zoveel risico om in de rechtszaal te belanden als de grote bedrijven die afvalwater lozen. Het afspoelen van water met daarin te veel mestresten of bestrijdingsmiddelen geldt namelijk juridisch gezien niet als ‘lozing’. Een boer hoeft daar dus ook geen vergunning voor aan te vragen, waardoor milieugroepen ook niets hebben om aan te vechten.

‘Niet alles kan overal’

En zo is na 13 jaar VVD-kabinetten niet de landbouw, maar het grootbedrijf waarschijnlijk het eerste slachtoffer van de Kaderrichtlijn Water. ‘Nederland was altijd het gidsland voor ons, maar het is schrikken dat het bij jullie ook zo slecht gaat’, zegt Isabelle Larmuseau⁵⁹. De Belgische advocate is expert op het gebied van milieurecht en spande zaken aan tegen grote PFAS-lozers in België en Nederland. ‘Als de overheid toestaat dat bestaande bedrijven het milieu vervuilen, raakt daarmee de ruimte voor nieuwe, schonere, bedrijven op, zegt ze. ‘Milieuwetten niet handhaven is funest voor innovatie.’

Waterkwaliteit is de zoveelste grens waar Nederland de afgelopen jaren tegenaan loopt. Het blijkt enorm ingewikkeld om intensieve veehouderij, zware industrie en bijna 18 miljoen mensen te herbergen, en tegelijkertijd het water schoon te houden. En net als bij stikstof, klimaatverandering, en het vollopen van het elektriciteitsnet⁶⁰ heeft de overheid te lang gedaan alsof de problemen wel zouden verdwijnen. ‘Niet alles kan overal’, schreef Johan Remkes⁶¹ over de stikstofcrisis, maar een discussie over wat we waar dan wel willen, wordt nauwelijks gevoerd. En als burgers of milieugroepen het gevoel hebben dat ze de overheid daar niet in kunnen vertrouwen, zoeken ze hun heil in de rechtszaal. Johan Vollenbroek heeft de eerste procedures al aangespannen⁶², zijn milieuclub zoekt momenteel mensen met juridische kennis van de Europese waterregels⁶³.