Onderzoekers van het Centrum voor Kennis en Communicatie van de Belastingdienst namen het toezicht van de fiscus onder de loep. In het rapport dat gisteren naar buiten kwam concluderen zij dat meer dan de helft van alle grote organisaties in Nederland een belastingaangifte doet die niet klopt. Wanneer de fiscus de boeken van deze bedrijven controleert, is er per bedrijf gemiddeld zo’n twee miljoen euro aan gemiste vennootschapsbelasting op te halen, en zo’n 71.000 euro aan gemiste omzetbelasting.

Die omissies komen alleen aan het licht als de Belastingdienst daadwerkelijk controle doet bij bedrijven. De dienst doet echter steeds minder boekenonderzoeken. Sinds 1996 is het aantal onderzoeken met bijna zeventig procent gedaald, en vorig jaar deed ze opnieuw minder boekencontroles dan gepland. Deze daling komt voor een belangrijk deel door een nieuwe vorm van toezicht op basis van wederzijds begrip en vertrouwen, waar de fiscus sinds 2005 mee werkt.

Bij bedrijven die onder dit zogeheten ‘horizontale’ toezicht vallen -inmiddels bijna een kwart van alle grote organisaties- doet de fiscus in principe geen boekenonderzoeken. Door minder tijd te steken in controles bij deze ‘nette’ bedrijven zouden inspecteurs meer tijd overhouden voor onderzoek bij bedrijven die wél dingen fout doen, was het idee. Eerder bleek al dat van die beoogde tijdsbesparing weinig terecht komt.

Uit het nieuwe onderzoek blijkt voor het eerst dat bedrijven die onder dit lichtere toezicht vallen helemaal geen betere aangiftes doen dan andere bedrijven. Kritische inspecteurs waarschuwen al jaren dat de fiscus door ‘horizontaal toezicht’ belastingopbrengsten misloopt. Zij konden hun vermoedens moeilijk staven omdat het toezichtsysteem jarenlang niet werd onderzocht. Het rapport dat gisteren naar buiten kwam toetst voor het eerst een aantal aannames waarop het nieuwe toezichtmodel is gestaafd.

Voor het onderzoek deden belastinginspecteurs bij 332 organisaties een boekencontrole, en bij meer dan de helft van de organisaties legden zij minstens één correctie op. Er bestaat geen samenhang tussen de vorm van toezicht en het aantal correcties dat is opgelegd, concluderen de onderzoekers. Samenhang tussen het bedrag dat te weinig is betaald en de vorm van toezicht is er volgens hen evenmin.

Bedrijven met ‘horizontaal toezicht’ kregen voor de vennootschapsbelasting juist méér belastingcorrecties opgelegd dan andere bedrijven. Bij de omzetbelasting kregen ‘horizontaal toezicht’-bedrijven weliswaar minder correcties, maar het totaalbedrag dat deze bedrijven moesten na betalen was relatief hoger dan bij andere bedrijven. De belangrijkste aanname onder horizontaal toezicht – dat minder controles nodig zijn omdat deze bedrijven betere aangiftes doen – wordt door het rapport juist onderuit gehaald.

Staatssecretaris Wiebes blijft vasthouden. “Het onderzoek bevestigt de waarde van […] horizontaal toezicht”, schreef hij gisteren aan de Kamer. “Met de conclusies kan deze vorm van toezicht verder worden ontwikkeld.”

De reactie is tekenend voor de manier waarop de discussie over ‘horizontaal toezicht’ al jaren worden gevoerd. Inspecteurs luidden herhaaldelijk de noodklok, maar vonden geen gehoor bij het management. Tjibbe Joustra, die eerder dit jaar onderzoek deed naar de besluitvorming binnen de Belastingdienst, concludeerde dat er een te groot gat was tussen de top van het ministerie en de werkvloer. “Het management doet zichzelf tekort als het niet luistert naar signalen van de werkvloer”, zei hij.

Zelfs de nieuwe baas van de Belastingdienst, Jaap Uijlenbroek, pleitte vorige maand in een interne brief voor een herziening van het horizontaal toezicht. Nederland zou zich volgens hem meer moeten aansluiten bij hoe toezicht op aangifte in andere andere landen is georganiseerd.

Al met al heeft de Belastingdienst nu meer dan tien jaar bij grote bedrijven een toezichtsysteem gebruikt waarvan onduidelijk was of het werkt. Na meer dan twee jaar werk is er nu voor het eerst een onderzoek, dat een flink aantal vraagtekens zet bij het toezichtmodel. Die kritiek, net als die van de eigen inspecteurs en van de baas van de Belastingdienst, wordt door de staatssecretaris genegeerd.