Wie er een flinke smak geld voor wilde neertellen kon in Malta¹ en Cyprus² een Europees paspoort kopen om zo ongestoord door de hele EU te reizen. De corrupte paspoorthandel werd pas eind vorig jaar afgeschaft, na zware politieke druk door andere Europese landen.³ Ook onder Nederlandse politici was de verontwaardiging⁴ groot toen bleek dat veroordeelde criminelen en politici die in verband zijn gebracht met witwassen op deze manier het Europees staatsburgerschap hadden gekocht.⁵ De AIVD noemde de paspoortenprogramma’s een ‘gevaar voor de nationale veiligheid’, omdat ‘inlichtingenofficieren met kwade bedoelingen’ zo toegang konden krijgen tot heel Europa.⁶ 

Nederland heeft het beter geregeld, was de reactie van onze bestuurders. Wij verkopen geen ‘gouden paspoorten’ en verstrekken slechts een zogeheten investeerdersvisum. De controles daarop zijn zo streng dat slechts een handjevol mensen er gebruikt van heeft gemaakt.⁷ Uit onderzoek van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw blijkt echter dat Nederland een fraudegevoelige achterdeur heeft waarmee vreemdelingen zonder noemenswaardige controles een Nederlandse verblijfsvergunning kunnen kopen. Een ‘lifestyle-visum’, in de woorden van een bemiddelaar.

Zo’n visum wordt geritseld via de zogenaamde ‘kennismigrantenregeling’ waarmee jaarlijks zo’n veertienduizend migranten van buiten Europa binnen twee weken een Nederlandse verblijfsvergunning krijgen. De Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) doet vrijwel geen onderzoek naar wie zij zijn en evenmin of zij een schoon blazoen hebben. Die controle is uitbesteed aan private organisaties die, zo blijkt uit ons onderzoek, soms zelf een dubieuze reputatie hebben.⁸ 

In reactie op de ophef over de ‘gouden paspoorten’ zei minister Stef Blok van Buitenlandse Zaken ruim een jaar geleden dat Europese landen bij dit soort programma’s ‘een toets op gevaar voor (nationale) veiligheid en openbare orde’ moeten doen.⁹ Ook Nederland voert dit soort controles zelf niet uit, zo blijkt echter. De migrant vult zelf een korte checklist in en verklaart dat hij geen crimineel verleden heeft.¹⁰ Zijn werkgever moet controleren of die verklaring klopt, en de IND kijkt er niet eens meer naar. Handhaving door de IND is er nauwelijks, concludeerde de Inspectie Veiligheid en Justitie al in 2017.¹¹

De ‘kennismigrantenregeling’ werd in 2004 ingevoerd met als doel om van Nederland een concurrerende ‘kenniseconomie’ te maken.¹² De regeling moet het Nederlandse bedrijven makkelijker maken om hooggeschoold personeel van buiten Europa in dienst te nemen. Voor technologische bedrijven als Philips en ASML is het een uitkomst. Volgens immigratiedienst IND mogen uitsluitend betrouwbare bedrijven van de regeling gebruik maken. Uit ons onderzoek blijkt dat ook Chinese organisaties die beticht zijn van spionage, Russische bedrijven wier bestuurders op sanctielijsten staan, en bedrijven wiens bestuurders strafrechtelijk zijn veroordeeld vrijwel zonder controle immigranten kunnen toelaten. Experts op het gebied van geopolitiek en inlichtingendiensten zeggen dat Nederland zich hierdoor kwetsbaar maakt voor spionage en ongewenste politieke beïnvloeding.

Daarnaast wordt de regeling misbruikt door rijken die – net als in Malta en Cyprus – een Europese verblijfsvergunning willen kopen. Hoe vaak het gebeurt is onduidelijk, maar dat het gebeurt is zeker. Tegen betaling hielp een Nederlands trustkantoor Russische klanten al aan een verblijfsvergunning door te doen alsof ze hier werkten. De zaak kwam bij toeval aan het licht toen de FIOD het trustkantoor voor witwassen onderzocht. De IND erkent op vragen van Investico dat het meerdere zaken kent waarbij bedrijven verblijfspapieren regelden voor migranten die hier helemaal niet wonen of werken. Terwijl Nederland Malta en Cyprus verwijten maakt, hebben we zelf dus de deur open staan voor migranten die hier een verblijfsstatus willen kopen.

Spionage

Een Chinese draak kruipt in 2011 door het Academiegebouw van de Universiteit Groningen.¹³ Onder begeleiding van Chinese trommelmuziek leidt het dier een stoet gasten naar de Aula voor de officiële openingsceremonie van het Groningen Confucius Instituut. De Chinese staat heeft een wereldwijd netwerk van Confucius instituten ter promotie¹⁴ van de Chinese taal en cultuur, en sinds 2011 ook een post in Groningen. 

De Amerikaanse opsporingsdienst FBI waarschuwde in 2018 dat de Confucius Instituten een gevaar vormen voor de nationale veiligheid omdat ze wereldwijd propaganda verspreiden.¹⁵ Het hoofd van een van de Belgische Instituten wordt door de Belgische inlichtingendienst verdacht van spionage.¹⁶ En Frans-Paul van der Putten, China-expert bij Clingendael, Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, vindt dat Nederland de inbedding van Confucius Instituten in universiteiten zou moeten verbieden vanwege de risico’s voor aantasting van de academische vrijheid. 

Toch mag het Groningse Confucius Instituut gewoon migranten naar Nederland halen zonder dat de IND onderzoekt wie zij zijn en of ze betrokken zijn bij spionage. Het Confucius Instituut wordt door de IND gezien als een organisatie waarvan ‘de betrouwbaarheid niet ter discussie staat’. Het instituut haalde naar eigen zeggen al zestien Chinese migranten naar Nederland, voor het laatst in augustus 2019.

Het Confucius Instituut is niet de enige discutabele organisatie die door de IND als betrouwbare ‘erkend referent’ is aangemerkt. Ook ZTE, een Chinees telecombedrijf dat deels in handen is van de Chinese staat,¹⁷ wist de controles van de IND glansrijk te doorstaan. Dit bedrijf moest in de VS een miljardenboete betalen wegens schending van sancties¹⁸ tegen Noord-Korea en Iran, en werd in juni vorig jaar door de Amerikaanse Federal Communications Commission aangemerkt als een bedreiging voor de nationale veiligheid.¹⁹

En dan is er nog Uranium One Holding, eigendom van Rosatom,²⁰ het Russische staatsbedrijf voor nucleaire energie en wapens. Sergej Kiriyenko, de bestuursvoorzitter van dit bedrijf,²¹ staat sinds oktober vorig jaar op de Europese sanctielijst wegens betrokkenheid bij de vergiftiging van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny.²² De bestuurder van een ander bedrijf op de lijst van de IND, Inter RAO Management BV,²³ staat op de Amerikaanse sanctielijst²⁴ wegens de Russische annexatie van de Krim. Ook Vimpelcom, dat in 2016 schikte met het OM wegens omkoping en valsheid in geschrifte,²⁵ en Amsterdam Trade Bank,²⁶ wiens eigenaren op de Amerikaanse ‘oligarchenlijst’ staan vanwege hun nauwe banden met president Poetin,²⁷ zijn door de IND niettemin als ‘betrouwbaar’ aangemerkt.

Snelheid ten koste van veiligheid

Ben de Jong, expert op het gebied van Russische inlichtingendiensten, verbaast zich²⁸ dat deze organisaties zo makkelijk verblijfsvergunningen kunnen regelen. ‘Als de Russische staat via deze bedrijven inlichtingenpersoneel naar Europa wil krijgen, hebben zij daar weinig tegenin te brengen. Als het erop aankomt dansen Russische bedrijven naar de pijpen van Kremlin. Ik zou hopen dat de IND dit soort aanvragen checkt bij de AIVD. Als dat niet gebeurt loop je grote kans dat inlichtingenpersoneel via dit programma naar Nederland komt.’

De AIVD waarschuwt in alle recente jaarverslagen²⁹ voor spionage door Rusland en China, maar toch staan deze landen in de top-vijf van de kennismigrantenregeling. In 2019 kwamen er via de regeling 560 Russen en 530 Chinezen naar Nederland.³⁰ 

China-expert³¹ Frans-Paul van der Putten vindt dat de Nederlandse overheid bij alle Chinezen die via de kennismigrantenregeling naar Nederland komen, extra checks moet doen vanwege de risico’s voor nationale veiligheid. ‘Vanuit dat perspectief wordt naar China gekeken als een land waar je voorzichtig mee moet zijn wegens het risico op ongewenste kennisoverdracht, politieke beïnvloeding en mogelijk zelfs spionage. Confucius instituten worden centraal aangestuurd vanuit China en staan onder toezicht van de Chinese overheid en de communistische partij. Er zit een politieke component aan die organisaties, het is niet puur wetenschappelijk. Dus moet je de politieke risico’s goed onderzoeken.’

Toen de wet in 2004 werd ingevoerd, en ook toen die in 2013 werd aangepast, was de bedoeling juist dat er zo min mogelijk controles zouden zijn. Eén ding stond voorop: de IND moest dienstverlenend zijn en zorgen dat Nederlandse bedrijven die zaten te springen om knappe koppen uit het buitenland snel hun personeel hier naartoe konden halen. Procedures moesten snel en soepel³² zijn – het spiegelbeeld van de manier waarop aanvragen voor asiel of gezinshereniging worden afgehandeld. De IND beslist meestal binnen twee weken,³³ en wijst vrijwel nooit een aanvraag af, blijkt uit cijfers die Investico opvroeg. Van de 86.720 migranten die tussen 2012 en oktober 2020 via de regeling een verblijfsvergunning aanvroegen, werd slechts 2,5 procent niet gehonoreerd. In 2019 werd zelfs minder dan één procent van de aanvragen afgewezen.³⁴

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

De snelheid gaat ten koste van de veiligheid, blijkt nu. Vooral doordat de IND het aan de bedrijven overlaat om te controleren of de migranten te vertrouwen zijn, maar niet weet of die bedrijven zélf wel betrouwbaar zijn. Door personeelstekorten kwam de IND tot 2017 nauwelijks toe aan toezicht en handhaving, concludeerde de inspectie Veiligheid en Justitie dat jaar in een onderzoek naar de kennismigrantenregeling. Tot 2017 had de IND nooit een ‘erkend referent’ geschorst en nagenoeg nooit een boete uitgedeeld. ‘De IND streeft naar een imago van een dienstverlenende toelatingsorganisatie’, verklaren medewerkers tegen de Inspectie Veiligheid en Justitie over de kennismigrantenregeling.³⁵ 

In een reactie aan Investico zegt de IND inmiddels meer controles te doen bij “erkend referenten”: zo’n tachtig tot honderd per jaar. Ook heeft de IND sinds 2018 zo’n tien referenten tijdelijk geschorst, en zijn er zo’n 110 boetes³⁶ uitgedeeld. Maar bij die controles kijkt de Dienst voornamelijk naar administratieve fouten, en nauwelijks naar veiligheidsrisico’s. 

Uit werkdocumenten van de IND blijkt dat de Dienst niet standaard onderzoekt of ‘erkend referenten’ een bedreiging vormen. De standaard veiligheidscheck, die Ben de Jong en Frans-Paul van der Putten onmisbaar vinden, voert de IND niet uit. In een reactie zegt de dienst wel ‘altijd alert te zijn op signalen die erop kunnen wijzen dat een bedrijf of een vreemdeling een gevaar vormt voor de openbare orde en nationale veiligheid.’ Maar de IND checkt enkel of ‘erkend referenten’ in Nederland zijn veroordeeld of beboet, en onderzoekt verder niets.³⁷ 

Tesseltje de Lange, hoogleraar migratierecht³⁸ aan de Radboud Universiteit, benadrukt dat de meeste bedrijven zich goed aan de regels houden. Maar ze vindt het ‘zorgelijk’ dat ook organisaties die worden beticht van spionage en wiens bestuurders op sanctielijsten staan door de IND zijn goedgekeurd. ‘Dit soort bedrijven wil je extra aan de tand voelen. De IND zou moeten kijken naar buitenlandse veroordelingen, sancties of risico’s op witwassen, en navraag kunnen doen bij de AIVD.’ Misbruik van de regel hakt erin omdat het gaat om een kernfunctie van de staat, vindt de hoogleraar. ‘De overheid beslist wie er wel en niet “bij hoort”. Als daarmee dingen misgaan, is dat ernstig.’

Lifestylevisum

‘Wij noemen het een lifestylevisum’, zegt Johan Opperman van payrollbedrijf Parakar. Geregeld wordt hij gebeld door rijke buitenlanders die hier willen komen wonen en het via de kennismigrantenregeling proberen te regelen. Zo’n ‘lifestylevisum’ is feitelijk oplichting: mensen die niet echt voor een Nederlandse baas gaan werken hebben helemaal geen recht op een werkvisum.³⁹ 

Hoewel Opperman dit soort aanvragen altijd direct weigert, is hij de eerste om toe te geven dat misbruik op de loer ligt. Payrollbedrijven zoals dat van hem, maar ook trustkantoren en adviesbureaus, verdienen hun brood door als erkend referent op te treden. Ze adverteren er zelfs mee op hun websites. Soms is zo’n payroller handig, bijvoorbeeld als een IT-bedrijf snel een expat in dienst wil nemen, maar zelf nog niet is goedgekeurd door de IND. Maar het is afhankelijk van de integriteit en het verantwoordelijkheidsgevoel van deze payroll- en trustbedrijven of er misbruik gemaakt wordt van de regeling. 

Aanwijzingen dat sommige payroll- en trustkantoren de regels niet al te serieus nemen zijn er genoeg. Zo bleek uit een rechtszaak⁴⁰ van vorig jaar dat de IND verblijfsvergunningen had verstrekt aan zes Chinezen. Pas anderhalf jaar later ontdekte de payroller dat deze mensen helemaal niet voor een Nederlands bedrijf werkten en trok de IND de vergunningen in.

In 2016 kwam aan het licht dat het trustkantoor BlauStein tegen betaling verblijfsvergunningen regelde voor mensen die daar geen recht op hadden. De zaak kwam naar buiten toen de FIOD een inval deed bij het bedrijf op verdenking van onder meer witwassen, oplichting en mensensmokkel.⁴¹ Tegen eigenaar Vadim B. loopt nog altijd een strafrechtelijk onderzoek. Hij wordt ervan verdacht de kennismigrantenregeling te hebben misbruikt om rijke Russen aan een Nederlandse verblijfsvergunning te helpen. Hij zette ze bij één van zijn eigen bedrijven op de loonlijst en detacheerde de klanten vervolgens naar een nieuw opgerichte stichting die ook weer in zijn handen was. De ‘kennismigranten’ betaalden hem zelf het geld waarmee hij hen vervolgens hun eigen ‘salaris’ overmaakte.⁴² 

Uit gesprekken van Investico met oud-medewerkers van andere trustkantoren blijkt dat dit vaker gebeurt. Een oud-medewerker van een financieel advieskantoor⁴³ vertelt ons op voorwaarde van anonimiteit hoe minstens drie Russen bij zijn bedrijf een verblijfsvergunning konden ‘kopen’. Tegen betaling plaatste het advieskantoor de Russen op de eigen loonlijst. Op papier werkten zij nu in Nederland. Maar deze ‘kennismigranten’ gingen helemaal niet in Nederland aan de slag, en soms verbleven ze hier niet eens, zegt onze bron. Ze deden dit enkel om Europese verblijfspapieren te ‘kopen’ en zich zo vrijelijk door de EU te kunnen bewegen. ‘Er waren er vast meer, maar van deze drie heb ik het zelf gezien.’

Een voormalig manager⁴⁴ van een ander Amsterdams trustkantoor vertelt dat iets dergelijks gebeurde bij een zusterorganisatie van dat trustkantoor, dat hij verliet vanwege onvrede over gebrekkige anti-witwascontroles.

De IND zegt in een reactie meerdere zaken te kennen waarbij “erkend referenten” verblijfspapieren voor vreemdelingen hebben geregeld zonder dat diegenen werkelijk hier werkten of verbleven. ‘De IND heeft uiteraard op dergelijke zaken geacteerd’, zegt de Dienst.

Waarom kiezen rijke mensen voor dit gesjoemel? Er bestaat toch een investeerdersvisum, speciaal voor deze groep? Zeker, zegt Pieter Krop⁴⁵ van Kroes advocaten, een vooraanstaand advocatenkantoor gespecialiseerd in migratierecht. Maar bij die regeling doen Nederlandse autoriteiten uitgebreid onderzoek naar de manier waarop die persoon zijn rijkdom heeft vergaard. Wanneer die niet kan aantonen dat alles eerlijk is verdiend, wordt de visumaanvraag sowieso geweigerd. ‘Wij worden eens in de twee of drie weken gebeld door Russen, Afghanen en Irakezen die een investeerdersvisum willen’, zegt Krop. ‘Onze eerste vraag is dan of ze het geld dat daarvoor nodig is op een Europese bankrekening kunnen zetten. Dat is een eerste toets om te kijken of ze kunnen aantonen dat hun geld eerlijk is verdiend. Vaak hoor je daarna niets meer.’ De kennismigrantenregeling, met haar geringe controles, biedt dan soelaas. ‘Later komen we soms diezelfde mensen weer tegen’, zegt Krop. ‘Dan hebben ze het elders via de kennismigrantenregeling alsnog voor elkaar gekregen.’