Voor hetzelfde misdrijf kom je er als laagopgeleide verdachte met een migratieachtergrond in het strafrecht slechter vanaf dan hoogopgeleiden zonder migratieachtergrond: het OM gaat vaker over tot vervolging, de rechter verklaart je vaker schuldig en stuurt je vaker naar de gevangenis. Klassenjustitie werd op deze manier niet eerder onderzocht.

Investico analyseerde samen met NOS op 3 en mede voor De Groene Amsterdammer op basis van nieuwe data van het CBS hoe groot de verschillen in straftoemeting zijn tussen verdachten met een hoge en een lage sociale status. Daaruit blijkt: ben je een laagopgeleide verdachte en heb je daarnaast ook een migratieachtergrond dan is de kans dat je in de gevangenis belandt één op vier. Word je verdacht van een misdrijf en ben je hoogopgeleid en heb je geen migratieachtergrond, dan is de kans dat je in de cel belandt één op twaalf.

Dit verschil zie je wanneer je kijkt naar alle delicten samen. Hetzelfde patroon is zichtbaar bij vijftien afzonderlijke delicten die wij onderzochten. Als vmbo-geschoolde verdachte met een migratieachtergrond heb je bij een verdenking van mishandeling drie en een halve keer zoveel kans op gevangenisstraf dan wanneer je een hbo- of universitaire opleiding hebt gedaan en geen migratieachtergrond hebt.

Voor rijden onder invloed is die kans ruim drie keer zo groot. En als je verdacht wordt van ‘eenvoudige diefstal’, zoals winkeldiefstal of zakkenrollerij, is die kans ruim twee en halve keer zo groot. Zelfs bij een verdenking van moord en doodslag is de kans bijna anderhalf keer zo groot om in de gevangenis te belanden.

De cijfers geven een inzicht in de uitkomst van beslissingen van OM en rechters, maar ze laten niet zien wat de redenen zijn wáárom mensen met een lage status harder gestraft worden. De oorzaak van de grote verschillen is niet af te leiden uit de cijfers. Zo is het niet bekend of sommige verdachten al eerder zijn veroordeeld voor hetzelfde misdrijf, een van de strafverzwarende factoren waar rechters naar kijken.

Advocaten herkennen de verschillen in bejegening in de rechtszaal direct. Investico deed een uitvraag onder 2.500 Nederlandse strafrechtadvocaten en kreeg 247 reacties. Ruim zeventig procent van de advocaten die reageerden geeft aan weleens het vermoeden te hebben gehad dat een cliënt in de rechtszaal werd benadeeld als gevolg van zijn lage opleidingsniveau, migratieachtergrond of lage sociaal-economische positie.

‘Het zit in uiterlijk, taal, verstaanbaarheid, culturele factoren’, legt advocaat Max den Blanken uit. ‘Het gaat niet bewust, maar een rechter kan zich makkelijker inleven in een blanke hoogopgeleide man’, schrijft een van de advocaten in reactie op de vragenlijst.

Investico en NOS op 3 onderzochten 1.2 miljoen beslissingen die het OM nam, ruim vijfhonderdduizend uitspraken van de rechter en meer dan tweehonderdduizend opgelegde gevangenisstraffen, tussen 2013 en 2022.

Uit interviews met officieren van justitie en rechters blijkt hoe het kan dat verdachten uit een ‘goed milieu’ er in het strafrecht beter vanaf komen. Zo heerst bij een deel van de rechters de expliciete overtuiging dat wanneer je ‘hoger’ op de maatschappelijke ladder staat, je meer te verliezen hebt en daardoor een lagere straf verdient. En dat gevangenisstraf voor mensen onderaan de ladder minder ingrijpend is en zij dus een hogere straf kunnen krijgen. ‘Iemand die niks heeft, neem je dus ook niet zoveel af’, zegt een rechter.

De Raad voor de Rechtspraak laat in schriftelijke reactie op de cijfers en het onderzoek weten dat de conclusies ‘in grote lijnen aansluiten bij het beeld dat we kennen uit eerdere onderzoeken naar dit onderwerp’. Maar dat ‘discriminatie of klassenjustitie haaks staat op de kernwaarden van de Rechtspraak.’ Het Openbaar Ministerie schrijft geen verklaring te hebben voor de verschillen in cijfers maar laat wel weten dat ‘straffen geen rekenen en statistiek is, maar wegen en praktische wijsheid’.

Cultureel antropoloog Sinan Çankaya, die als universitair docent aan de Vrije Universiteit van Amsterdam werkt, herkent dat het strafrecht de bovenklasse ontziet. Hij deed jarenlang onderzoek naar etnisch profileren en discriminatie binnen de politie en gaf tot voor kort een training aan rechters over vooroordelen binnen de rechtspraak. Hij ziet binnen het strafrecht ‘een soort onbedoelde, bijna systemische structurele ongelijkheid die ertoe leidt dat mensen die laagopgeleid zijn, die geen baan hebben, maar ook die het Nederlands niet goed spreken of ongedocumenteerd zijn, juist harder worden gestraft om redenen waar ze niet onmiddellijk iets aan kunnen doen.’

Op vrijdag 25 oktober praten we in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam verder over dit onderzoek, in het kader van het tienjarig bestaan van Investico. Meepraten? Lees hier meer en meld je aan!