Op woensdag 2 maart 2022¹, zes dagen na de Russische inval in Oekraïne², komt er op een Amsterdams kantoortje boven het treinspoor van het centraal station een e-mail binnen. Je zou je hele werkende leven iedere werkdag door Amsterdam CS kunnen lopen zonder ooit te weten dat hier een kantoortje huist dat ‘het internet’ verschaft voor Europa, het Midden Oosten en Centraal Azië. De entree, twee versleten metalen deuren, doet niet vermoeden dat hier een invloedrijke organisatie met internationale statuur zit. Al hangt er wel een glimmend zilveren bordje naast, met daarop in blauwe letters: RIPE Network Coordination Centre (RIPE NCC)³.

De e-mail⁴ verschijnt in de inbox van de baas, Hans Petter Holen, een man van middelbare leeftijd met kort wit haar en een vriendelijk gezicht. De ingescande brief beslaat twee kantjes met onderaan een blauwe stempel van de afzender: het Oekraïense ministerie van digitale transformatie. De kranten staan die ochtend vol met nieuws over de oorlog in Oekraïne: van baby’s die in schuilkelders worden geboren⁵ en de inname van de havenstad Cherson door Rusland⁶ tot Oekraïense vluchtelingen die al in Ter Apel binnenkomen⁷. Ook de mail aan Holen verwijst naar de net uitgebroken oorlog.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

'Help ons de levens van de mensen in ons land te redden', schrijft de Oekraïense minister Mykhailo Fedorov daarin. De oorlogsmisdaden tegen Oekraïne worden volgens de minister mede mogelijk gemaakt door een Russische propagandamachine, die desinformatie en haat verspreidt en aanzet tot geweld. Daarom doet de minister een beroep op Holen, met een ogenschijnlijk technisch verzoek:

De Oekraïense minister wil dat alle domeinen die eindigen op .ru", ".рф" en ".su" worden ingetrokken. Aan RIPE wordt het specifieke verzoek gedaan om het recht van Russen om hun IP-adressen te gebruiken in te trekken. Simpel gezegd vraagt de minister om heel Rusland van het web af te gooien.

Die e-mail was niet per ongeluk in de verkeerde inbox terechtgekomen: de organisatie waar Holen voor werkt, RIPE NCC (hierna: RIPE), heeft daadwerkelijk die macht. Het geeft bedrijven, overheden en soms ook individuen toegang tot het internet en kan diezelfde spelers de toegang ook weer ontzeggen.

Als het gaat over de grenzen van het internet gaat het in de publieke discussie vaak over het modereren van sociale media, het blokkeren van websites met illegale activiteiten zoals kinderporno of zorgen over digitale surveillance door autocratische regimes. Want ook al is het web ooit opgezet met het idee om iedereen vrij met elkaar te verbinden, inmiddels stelt het dubieuze regimes net zo goed in staat hun eigen bevolking te monitoren en te overspoelen met propaganda.

Het internet is niet alleen een ‘vrije markt van ideeën’ of een ‘dorpsplein met een open riool’. Het is óók een fysieke structuur van eindeloos veel kabels die wereldwijd verbindingen leggen. Bedrijven aan weerszijden van al die kabels betalen voor het in stand houden van deze verbindingen.

Daarin is een belangrijke rol weggelegd voor Nederland, dat zich opwerpt als digitale toegangspoort tot Europa. Maar bij die 'poortfunctie' komen ook verantwoordelijkheden kijken. Wie registreert zich op het internet? Wie mag er toegang tot hebben en als we iemands tegoeden bevriezen in de vorm van sancties: hoe doen we dat dan op het internet?

Het grenzeloze web

Aan de hand van openbare data analyseerden Investico en Bellingcat voor Trouw en De Groene Amsterdammer ruim duizend bedrijven, organisaties en overheidsinstanties die door een directe of indirecte verbinding met Nederlandse spelers het internet op kunnen⁸. We vonden bedrijven direct gelinkt aan autoritaire regimes en partijen die op internationale sanctielijsten staan. Zo leveren Europese internetproviders nog steeds diensten aan gesanctioneerde Russische banken, omstreden Iraanse en Chinese partijen en Russische bedrijven die de oorlog in Oekraïne faciliteren⁹.

Zowel Europese internetaanbieders, als Russische en Iraanse bedrijven hebben zich bij het Amsterdamse kantoor boven het station geregistreerd. Nederland beheert wereldwijd een van de grootste digitale infrastructuren. Internetadressen voor 76 landen in Europa, het Midden-Oosten en Centraal-Azië staan hier ingeschreven. Maar de grenzen van het internet zijn, behalve een paar Europese regels zoals het verplicht blokkeren van kinderpornowebsites, dun geschetst. Ondanks sancties ziet Nederland geen heil in het verder begrenzen van het web.

Ook internetpioniers houden vast aan het ideaalbeeld van een wereldwijd web dat een vrijplaats moet zijn voor iedereen, los van landsgrenzen, politiek en strategie. Mensenrechtenorganisaties vrezen dat het beperken van toegang tot internet voor bijvoorbeeld Russen, het land verder isoleert en burgers afsluit van informatie buiten de landsgrenzen.

Tegelijkertijd worstelen internetorganisaties met internationale sancties en regimes die soevereiniteit en controle willen over hun bevolking en dus over het internet. Door vast te blijven houden aan een beleid dat bedoeld was om internet te verschaffen aan iedereen, zijn we niet voorbereid op de dag dat het uit elkaar valt en de landsgrenzen ook het digitale domein zullen afbakenen.

‘Je moet ons zien als een telefoonboek,’ zegt RIPE-directeur Holen. Hier registreren organisaties zich in ruil voor een nummer waarmee ze het internet op kunnen, die op hun beurt individuele burgers van internet kunnen voorzien. Zo weet iedereen welk nummer hij moet hebben voor een bepaalde verbinding. De Noorse Holen zit achter een ovale tafel in de kantoorruimte Grietje, naar Hans en Grietje. Ruimtes zijn hier vernoemd naar nationale symbolen uit de landen die RIPE overziet. Recht tegenover Grietje is Pinokkio. Daaronder ligt de vergaderzaal Mozart, die uitkijkt op een pingpongtafel.

RIPE heeft 20.000 leden, verdeeld over 76 landen, en houdt nauwkeurig bij wie welk ‘internetnummer’ bezit én wie de eigenaren zijn van alle IP-adressen in deze landen. Elke klant betaalt jaarlijks 1550 euro voor een eigen stukje internet¹⁰. Dat de Nederlandse organisatie bijhoudt wie de rechtmatige eigenaar is van een IP-adres is belangrijk omdat er weleens in wordt gehandeld. En als jij jouw IP-adres hebt verkocht, zou de nieuwe eigenaar het zomaar kunnen gebruiken voor illegale downloads of het hosten van een website met kinderporno. Om te zorgen dat jij daar niet de schuld van krijgt, moet je de overdracht doorgeven aan RIPE, die dat vervolgens aanpast in haar systeem.

Maar hoewel Holen zijn organisatie beschrijft als telefoonboek, gaat de vergelijking niet helemaal op. Er is vanuit Amsterdam Centraal wel degelijk de macht om de ‘telefoonnummers van het internet’ te blokkeren. In theorie kan RIPE een heel land afsluiten. Precies zoals de Oekrainers dat twee jaar geleden verzochten.

De ontwikkeling van het internet

Tot de jaren negentig ligt die registratiemacht bij één man. Het internet staat dan nog in de kinderschoenen, het is de decennia ervoor ontwikkeld door een kleine club academici.¹¹ Als iemand een eigen netwerknummer of IP-adres wil, stuurt die een e-mail naar Jon Postel, een Amerikaanse computerwetenschapper met een grijze, pluizige baard en lang vlassig haar. Postel, of zijn minder bekende collega Joyce K. Reynolds, zorgt dan dat dit gebeurt.¹²

Op 17 november 1988 wordt Nederland als eerste Europese land aangesloten op het globale internet. De Nederlandse informaticus Piet Beertema mailt Jon Postel en krijgt binnen twee weken antwoord van Postel zelf: hij kan het internet op.¹³

Vanaf de jaren negentig worden de werkzaamheden van Postel en Reynolds centraal geregeld. Wereldwijd worden er vijf internetregistratiepunten opgericht. Wanneer een van die vijf, RIPE NCC, in 1997 haar statuten bij de Nederlandse Kamer van Koophandel deponeert is het ideaalbeeld van het internet als losstaand systeem van geografische grenzen, politieke ideologieën of oorlog nog altijd intact.

Met de Koude Oorlog nog scherp op het netvlies werd het wereldwijde web ontwikkeld met het idee dat het een atoomaanval zou moeten overleven. Daarom werd ze zo gebouwd dat als er een deel wordt uitgeschakeld, dat automatisch wordt opgevangen door een stroom aan nieuwe verbindingen.

Dat zit zo. Het internet is een netwerk dat bestaat uit tienduizenden kleinere netwerken¹⁴. Ieder sub-netwerk heeft een uniek nummer, zie het als een eiland. Dat verbindt zich met andere eilanden. Samen vormt dit het internet¹⁵.

De routes tussen de tienduizenden eilanden lopen via kabels in vrolijke kleuren, hier reizen datapakketjes via haardunne vezels met de snelheid van het licht doorheen. Ze gaan vanaf een huis via de grond, door zeeën en oceanen naar netwerken op andere continenten. Omdat er zelden een directe verbinding is, reizen ze via kabelknooppunten, Internet Exchange Points. Hier ontmoeten de datapakketten elkaar in de Meet-me room, en vervolgen ze hun route.

Wanneer iemand bijvoorbeeld de website van haar favoriete krant ververst, stuurt de computer een datapakketje. Als het eindstation Amerika is, gaat zo’n pakketje de ene keer via Katwijk naar Tuckerton, de andere keer van Beverwijk naar Shirley. Is de route naar Tuckerton om wat voor reden dan ook afgesloten, dan neemt het datapakketje een andere route om toch bij het Amerikaanse netwerk te geraken.

Als je zelf wilt bepalen hoe jouw datapakketjes zich over het wereldwijde net verplaatsen en tussen welke organisaties de data wordt verstuurd, koop je een eigen netwerk, een eigen stukje internet. Hierop staan adressen, IP-adressen, waar weer websites op staan. Een groter eiland kan meer datapakketjes versturen, dus om datapakketjes via zo’n groter eiland dan jij te versturen, betaal je geld. Naast internetaanbieders kunnen ook bedrijven en zelfs individuen een eigen stukje internet kopen, bijvoorbeeld vanwege veiligheid of omdat ze zo snellere verbindingen kunnen leggen. Zo kocht het Ministerie van Buitenlandse Zaken een eigen ‘eiland’ op het internet, net als KLM en de gemeente Den Haag¹⁶.

Naast dat Nederland wereldwijd een van de vijf internetregistratiepunten onderbrengt, komt Nederland begin van deze eeuw steeds centraler te staan in de inrichting van het wereldwijde internet. In de hoogtijdagen van de dotcom-bubbel, als de waarde van aandelen in internetbedrijven exponentieel groeide en later weer instortte, worden twee trans-Atlantische zeekabels van de Amerikaanse oostkust naar Nederland gelegd¹⁷. Data reist zo veel sneller dan via satellieten. Hierdoor wordt Nederland een aantrekkelijk doorvoerland voor datapakketjes en internetkabels, kunnen datacenters groeien en komen webhostingbedrijven naar Nederland.

Maar de ambitie van Nederland gaat verder dan het enkel onderbrengen van datacenters, de regering wil ook uitblinken in ‘connectiviteit’, Nederland: The perfect place to distribute your data. Net zoals dat Nederland een aantrekkelijk belastingklimaat ontwikkelde om bedrijven aan te trekken, registreren bedrijven hier ook graag hun internetnetwerk. Nederland is hiervoor een van de goedkoopste plekken ter wereld.

Ons land werpt zich op als internetparadijs en groeit in twintig jaar uit tot een van de grootste knooppunten ter wereld. The Netherlands: Digital Gateway to Europe, zo heet het ‘strategisch aanvalsplan’¹⁸ van het Ministerie van Economische Zaken uit 2013. Nederland moet het centrale punt worden om meer ICT-investeringen en hoofdkantoren naar Nederland te halen’. De buitenlandse investeringstak van de belastingdienst moet het ‘aanvalsplan’ gaan uitvoeren. In 2016 noemt toenmalig premier Mark Rutte in Zomergasten¹⁹ de Digital Gateway to Europe ‘een van de meest toonaangevende voorbeelden waar Nederland trots op mag zijn.’²⁰

Een versplinterd web

‘Drieënhalf jaar geleden begon ik hier,’ vertelt de directeur van RIPE NCC, Hans Petter Holen²¹. ‘Ik had geen idee dat ik middenin grote politieke kwesties met oorlog, sancties, en alles terecht zou komen. Dat was mind-blowing.’

Toch vreest RIPE al jaren voor het moment dat politieke beslissingen het internet ‘raken’. De angst dat het uiteenvalt zit diep. Het spookbeeld waarover ze het hebben het zogenaamde ‘splinternet’, een gefragmenteerd internet. Sommige landen dreigen hier al mee, de Chinezen willen eigenlijk niet meegaan met een Westers systeem, en de Russen zijn langzaamaan bezig met hun eigen ‘ru-net’²². Iran experimenteerde de afgelopen tien jaar al met zijn eigen net en keek of het los van het internationale web kon functioneren. Dat zorgt bij organisaties zoals RIPE voor een angst dat er een parallelle digitale wereld ontstaat waarin burgers minder of geen toegang meer hebben tot vrije informatie.

‘Dat is geen gedachte-experiment’, zegt Niels ten Oever²³, internetonderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. ‘China zou een eigen systeem kunnen ontwerpen, waardoor er een Chinees en een Europees internet zou zijn.’ Door de grote angst om autocratische regimes te provoceren, komt dus niemand aan het internet. Ook probeert RIPE zich als registratiepunt niet te mengen in politiek of ideologische thema’s en een zo neutraal mogelijk gezicht op te zetten, in de hoop op die manier te voorkomen dat landen zich afsplitsen van het internet.

Zo heeft Nederland de poort wagenwijd opengezet voor iedereen die via ons internet kan surfen. Maar hoewel het internet boven geografische grenzen uit lijkt te stijgen, spelen dezelfde dilemma’s uit de fysieke wereld ook hier. Als Europees land mogen we bijvoorbeeld bijna geen fysieke handel drijven met Noord-Korea, maar mag Noord-Korea dan ook geen verbinding maken met ‘ons’ internet? Of als Rusland Oekraïne binnenvalt, hoe moeten Europese internetproviders dan omgaan met het Russische internetverkeer dat over de Europese kabels loopt?

Dit soort geopolitieke vragen wordt steeds belangrijker, maar er is vrijwel niemand die ze publiekelijk stelt. Noch bestaat er een goed beeld van wat voor verkeer er over Nederlandse netwerken loopt. Om te laten zien hoe datapakketten via Nederland de wereld over worden gestuurd en welke financiële transacties daaronder liggen, maakten Investico en Bellingcat een analyse van alle partijen die hun data via Nederlandse netwerken laten lopen, op basis van een website die al het internetverkeer live monitort. We keken uitsluitend naar de verbindingen waarvoor betaald moet worden, om zo te laten zien waar het vrije net schuurt met geopolitieke dilemma’s, internationale verdragen en sanctiewetgeving (zie kader).

We vonden controversiële Russische partijen die klant zijn van een Europese provider. Zo stuurt het nucleair onderzoeksinstituut Kurchatov in Rusland haar datapakketjes via de Britse provider RETN.²⁴ De huidige directeur van het onderzoeksinstituut staat dicht bij Poetin, en publiceerde kort na de inval een statement waarin hij de invasie volledig onderschreef.²⁵

Ook de Russische Spoorwegen²⁶ — die een belangrijke rol spelen in het vervoer van militairen, munitie en wapens naar het front in Oekraïne — stuurden tot voor kort een deel van hun datapakketjes via de Britse provider. Net als Headhunter, een grote vacaturewebsite waarop het Russische Ministerie van Defensie huurlingen werft om te vechten op het slagveld.²⁷

En het Nederlandse datacenter Hostkey verbindt haar netwerken met het Russische Transtelecom, dat op haar beurt weer voorziet in de enige internationale internetnetwerk in Noord-Korea: Ryugyong-dong²⁸.

Andere autocratische regimes surfen ook via Europese internetnetwerken. De Nederlandse tak van internetprovider Liberty Global, mede-eigenaar van Ziggo, kan bijvoorbeeld ongehinderd datapakketjes ontvangen van het omstreden China Unicom²⁹. Dit Chinese bedrijf is een grote telecomprovider in China, en actief betrokken bij de onderdrukking van de Oeigoeren in de regio Xinjiang, volgens het Australische onderzoeksinstituut ASPI.³⁰ Liberty Global zegt in een reactie aan Investico zich te houden aan sanctiewetgeving en geen geld aan te nemen van Unicom voor het doorsturen van datapakketten.

Ondertussen geeft een ander groot Chinees telecombedrijf, dat ook verbinding maakt met het Nederlandse netwerk, IP-adressen aan een provinciaal internetnetwerk in Xinjiang. Daarop worden talloze websites in de lucht gehouden die eveneens lijken te verwijzen naar de onderdrukking van Oeigoeren. Bijvoorbeeld een website van een wol-productiebedrijf dat ‘gebruikmaakt’ van ‘overgeplaatste’ Oeigoeren. De websites op het netwerk staan vol met termen die hierop duiden: ‘surplus labor’ en ‘labor transfers’³¹.

We vinden niet alleen omstreden organisaties, maar ook gesanctioneerde bedrijven. Zo hebben vier grote Russische banken die door het VK gesanctioneerd zijn een zakelijke overeenkomst met de Britse provider RETN. Drie ervan zijn ook door de EU gesanctioneerd.³² Dat bedrijf ontkent in een schriftelijke reactie geld te verdienen aan deze klanten en stelt dat het ‘volledig in overeenstemming met alle relevante internationale sancties’ handelt.³³ We vonden ook een Syrisch telecombedrijf, eigendom van de staat, dat datapakketjes stuurt van het gesanctioneerde Syriatel via onder meer Belgische en Amerikaanse internetaanbieders. Het Syrische bedrijf is weliswaar gesanctioneerd, het heeft ook de essentiële taak om telecomdiensten te leveren aan burgers. Dat is de reden dat de Verenigde Staten, ondanks sancties, die diensten toestaat.³⁴ Zowel de Belgische als de Amerikaanse internetaanbieder ontkennen hiervoor geld te ontvangen en zich te houden aan sanctiewetgeving, een derde Amerikaanse aanbieder reageerde niet op vragen van Investico.

Heersende onduidelijkheid

Zijn al deze verbindingen gewoon hoe het internet werkt, of schenden Europese internetbedrijven de sanctiewetgeving door zaken te doen met gesanctioneerde organisaties? Het antwoord blijkt diffuus. Zes advocaten³⁵ die we dit vragen hebben in eerste instantie ‘geen idee’. Ze verwijzen zelfs naar verschillende wetsartikelen waaruit een mogelijk verbod óf een uitzondering uit zou blijken. Yvo Amar, gespecialiseerd in economische sancties, vindt het bijvoorbeeld ‘echt een ingewikkelde vraag’. Hij vermoedt dat het mag als bedrijven een uitzondering hebben gekregen.

Het internet heeft nooit onder een vergrootglas gelegen, zegt een andere advocaat gespecialiseerd in telecomrecht, en concludeert uiteindelijk dat de wetgeving hierover ‘voor interpretatie vatbaar is’. Het draait volgens hem om de vraag: Zijn het noodzakelijke diensten? Zo ja — dan kan een uitzondering gelden. Sanctie-advocaat Robbert de Bree vermoedt dat een uitzondering geldt omdat de verbindingen noodzakelijk zijn, maar weet het niet helemaal zeker. Wat het nog ingewikkelder maakt is dat ieder Europees land sancties weer anders interpreteert of zelfs andere sancties heeft, zoals in het Verenigd Koninkrijk.

Ook de Russische non-profitorganisatie Roskomsvoboda, die een open internet nastreeft, noemt het ‘een heel ingewikkeld’ vraagstuk. ‘Als het voor interne bedrijfszaken wordt gebruikt, is het verboden, maar als de verbinding burgers dient, mag het wel.’ Maar wát en met welk doel een bedrijf data via zo’n verbinding verstuurt is geen openbare informatie en dus niet te achterhalen.

Temidden van de onduidelijkheid over of deze verbindingen sancties schenden of niet, stuurt een kleine club partijen aan op heldere regels. Europarlementariër Bart Groothuis (VVD) vindt dat de internetgemeenschap een verantwoordelijkheid heeft om te reageren op een humanitaire crisis. Hij wil niet het hele internet platleggen, en ook een heel land afsluiten gaat wat hem betreft te ver. ‘Maar stel je voor dat we in oorlog komen met Rusland: de roep om sancties komt er dan zeker. Dan kun je er maar beter over nadenken over hóe we dat inrichten. We hebben daar nooit over willen nadenken, maar dat kan nu niet meer wachten.’

Daarom stuurt Groothuis in maart 2022, nadat Oekraïne verzoekt Rusland van het web te gooien, een open brief samen met vooraanstaande mensen uit de internetgemeenschap.³⁶ Net zoals het blokkeren van spam of cyberaanvallen zouden netwerken of IP-adressen van bijvoorbeeld het Russische leger of van propagandakanalen geblokkeerd kunnen worden, schrijft hij samen met 34 vooraanstaande mensen en partijen uit de internetgemeenschappen. De oproep kreeg vooralsnog geen concreet gevolg.

Na de Russische inval in Oekraïne zitten ze in Amsterdam met de handen in het haar. RIPE blijft liever zo ver mogelijk weg van dat soort politieke vraagstukken. En dan komt er het verzoek van de Oekraïense minister om Rusland van het web te gooien, wat al snel terechtkomt bij het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Vanaf dat moment wordt er achter de schermen druk gemaild tussen ambtenaren op de ministeries van Buitenlandse Zaken en Economische Zaken. Van hoe ze deze kwestie niet moeten politiseren, tot welk team verantwoordelijk is. In interne mails, die Investico heeft opgevraagd op basis van de Woo³⁷, schrijven ambtenaren dat het ‘niet opportuun’ is om te reageren op een advocatenkantoor uit Amsterdam dat Oekraïne bijstaat. Ook de Europese Commissie klopt bij Den Haag aan voor details over Europese sancties. Mag RIPE diensten verlenen aan telecomproviders in door Rusland bezette gebieden? Den Haag laat herhaaldelijke verzoeken vanuit Brussel, gedurende een jaar lang, links liggen. De Europese Commissie wil desgevraagd geen verder commentaar geven. RIPE laat weten dat een aantal van deze providers geen direct lid is, een ander deel is niet gesanctioneerd.³⁸

Het ministerie van Buitenlandse Zaken zegt dat de interpretatie van de legaliteit van RIPE NCC’s activiteiten langer duurde ‘dan gewenst in dit soort gevallen, wat onder meer samenhing met het opvragen van bepaalde informatie en plannen van daaropvolgende besprekingen’.

Wel heeft RIPE korte lijntjes met de verantwoordelijke ministeries. Nog aan de vooravond van de inval, maar als de spanning aan de Oekraïense grens al oploopt, bespreken ambtenaren van Economische Zaken alvast hoe te reageren op eventuele sancties tegen Rusland. ‘Ondanks wat er nu allemaal gebeurt, wil ik aangeven dat we ervoor moeten waken om de kern van het internet te politiseren.’³⁹ Hiermee doelen de ambtenaren ook op de werkzaamheden van RIPE. Het ‘digitale domein is geen geschikt domein om te belasten met sancties’.⁴⁰

Het lijkt voor buitenstaanders alsof de ministeries niet met dit dossier bezig zijn. En dat is ook precies de indruk die BuZa wil wekken, blijkt uit interne mails. ‘Gezien de gevoeligheid en belangen van dit dossier zijn we ons inziens vooral gebaat bij de-escalatie. Daarbij helpt het niet om in gesprek te gaan.’ In de zomer van 2023 komt het ministerie tot de ‘voorgestelde lijn’ met als kern: ‘geen rol voor Nederland’.

Buitenlandse Zaken gaat dus volledig mee met RIPE: ‘altijd apolitiek opereren omdat overal ter wereld toegang tot het internet moet kunnen worden gegarandeerd.’ Dat kan namelijk tot ingewikkelde situaties leiden zoals met Oekraïne, schrijven ambtenaren. En zodra de activiteiten van RIPE worden beïnvloed door geopolitieke spanningen, ‘spelen we Rusland en andere autoritaire landen in de kaart’.

En zo is het besluit om het in Nederland gevestigde internetregistratiepunt buiten de sancties te houden in de luwte genomen. Hoewel RIPE zich al sinds 2014 probeert te vrijwaren van sanctiewetgeving, geeft de inval van Rusland in Oekraïne de doorslag. In mei 2023 stuurt RIPE een mail naar haar leden waarin het nieuws wordt aangekondigd dat haar diensten “strikt noodzakelijk” zijn voor het leveren van “elektronische communicatiediensten”.⁴¹ Een maand later kunnen gesanctioneerde partijen uit Rusland weer alle internetdiensten van RIPE gebruiken.

Dus hoewel onduidelijk is of een Europese internetaanbieder verbinding mag maken met een gesanctioneerd Russisch netwerk, is het in elk geval wél toegestaan voor gesanctioneerde Russen om hier een netwerk aan te schaffen. Vrijwel alle gesanctioneerde partijen die we vonden in onze analyse zijn geregistreerd bij RIPE.

De uitzondering geldt alleen voor de sancties tegen Russen. In andere landen speelt weer een ander probleem. Zo accepteren westerse banken niet graag betalingen vanuit landen als Iran en Syrië. Daarom bedacht RIPE de simpele oplossing om organisaties vanuit deze landen voorlopig vrij te stellen van betalingen. ‘Niet omdat het niet is toegestaan om geld van hen te ontvangen, maar omdat we geen problemen met onze banken willen krijgen.’

RIPE zoekt momenteel naar manieren om toch betalingen te ontvangen van ‘hoogrisico leden’. Zo kijken ze bijvoorbeeld naar een mogelijkheid om via een bankrekening in Dubai, waar RIPE ook een kantoor heeft, de betalingen uit bijvoorbeeld Iran of Syrië te ontvangen. Zo kunnen ze de betalingen voor lidmaatschap op den duur tóch innen.

‘We schrijven organisaties niet uit. Dat is heel belangrijk voor ons’, zegt Athina Fragkouli, hoofd juridische zaken bij RIPE. ‘Want dan zouden leden, zoals internetgebruikers, daar last van hebben.’⁴²

Terwijl RIPE zich afzijdig probeert te houden, komt de verantwoordelijkheid bij andere partijen te liggen. In afwezigheid van duidelijke sturing en juridische kaders zie je dat internetaanbieders en datacenters zelf aan de slag gaan. Door het ambigue beleid sluit de ene provider een gesanctioneerd bedrijf wél af en gaat de ander daar ongestoord mee door.

Ook het Amsterdamse kabelknooppunt AMS-IX, dat na de inval in Oekraïne weliswaar een aantal Russische klanten afsloot, tast in het duister over welke activiteiten precies strafbaar zijn. ‘Het is interpretabel’, zegt directeur Peter van Burgel. Hij vroeg Den Haag om verduidelijking, maar die laat de interpretatie juist aan het bedrijfsleven zelf.

Zo kan het dat internetbedrijven zelf hun regels zijn gaan vormgeven. De Britse provider RETN maakt nog steeds verbinding met gesanctioneerde partijen.

Hostingbedrijf i3D.net besloot zelfs vooruit te lopen op sancties. Het bedrijf zette in 2022 alle zaken met Softcloud op, dat een Iraans IT-bedrijf zou helpen met het bouwen van een afgesloten Iraans netwerk. ‘Toen we hoorden wat Softqloud deed, hebben we de verbinding stopgezet’, zegt een medewerker. Een maand later legde de EU sancties op aan het Iraanse bedrijf.

Ook de Amerikaanse internetprovider Cogent besloot twee jaar geleden, vlak na de invasie van Rusland in Oekraïne, de verbindingen stop te zetten met meerdere Russische bedrijven. Hoewel CEO Dave Schaeffer⁴³ aan de telefoon vanuit de Verenigde Staten vertelt dat de beslissing niet het gevolg van sancties was, maar van cyberaanvallen, vermoeden internetprofessionals en engineers anders.

Sommigen vrezen voor een hellend vlak als bedrijven zoals Cogent preventief verbindingen stopzetten. Tenminste één Nederlands datacenter, Iron Mountain in Haarlem, zegt dat al te doen en alle Russische klanten te weren vanwege mogelijke sancties. In een mailwisseling schrijft het bedrijf later dat het haar beleid is om altijd ‘de wetten na te leven’ in de landen waar het zakendoet.

En zo komt de echte wereld toch langzaam het internet binnen. Datacenters en internetbedrijven bepalen hun eigen beleid, terwijl internetpioniers vasthouden aan een oud beeld waarbij het wereldwijde net heel decentraal is geregeld en niemand verantwoordelijk is voor het geheel.

‘Het ideaalbeeld van het internet is dat overheden hier maar beperkte soevereiniteit op kunnen uitoefenen’, zegt Harry Oppenheimer⁴⁴, onderzoeker aan het Institute on Global Conflict & Cooperation in Washington. ‘Door de tijd heen zien we dat steeds meer landen, vooral autoritaire regimes, toch controle willen over het internet. Ook in democratische landen zien we dat sommige landen willen dat het internet in hun land een afspiegeling is van hun waarden’.

Het knelpunt ligt volgens Oppenheimer bij het feit dat het internet enerzijds een infrastructuur en bron van informatie is waar iedereen toegang tot moet kunnen hebben maar anderzijds is het ook economisch ontzettend waardevol. Dat is waar het wringt met bijvoorbeeld internationale sancties. Je wilt gesanctioneerde bedrijven economisch raken maar als je ze op het internet raakt, zorgt dat er tegelijkertijd voor dat de toegang tot informatie en daarmee politieke vrijheid van burgers wordt ingeperkt.

Maar als gesanctioneerde bedrijven, zoals nu, hun gang kunnen gaan op het internet, heeft dat ook gevolgen. Europese en Amerikaanse bedrijven faciliteren ongestoord gesanctioneerde partijen en autoritaire regimes. 'Het is absurd je te bedenken dat hier geen publiek debat over wordt gevoerd', zegt Oppenheimer. ‘Zéker in Nederland, waar de grootste beslissingen rondom het internet worden genomen: jullie hebben Europa’s grootste exchange point in Amsterdam, en RIPE, Nederland is hét internetknooppunt’.

Het Nederlandse internetbeleid blijft intussen hangen op grote woorden als vrijheid en openheid. Aan de ene kant is dat logisch, het verschaft toegang tot informatie en voorziet steeds vaker in eerste levensbehoeften zoals het draaiende houden van een ziekenhuis. Maar de online wereld is niet alleen een technische noodzakelijkheid. Het is óók een economische handelsplaats. En vanuit dat perspectief, doet het denken aan de manier waarop de Nederlandse overheid zich lang opstelde in de discussie over mondiale belastingontwijking. Toen Nederland vanaf 2014 genoemd werd als een van de grootste belastingparadijzen ter wereld, vond toenmalig staatssecretaris Eric Wiebes dat het allemaal wel meeviel. ‘We waren eeuwen geleden al een doorvoerland, we zijn dat nog steeds, we zijn de grootste internethub ter wereld en Nederland is ook een doorvoer in geldstromen, maar dat maakt Nederland absoluut geen belastingparadijs’, zegt Wiebes.

Uit angst voor het uiteenvallen van het internet blijft beleid over het voortbestaan ervan hangen in woorden als ‘neutraal’ en ‘a-politiek’ om zo geen standpunt in te hoeven nemen wanneer er oorlog uitbreekt of mensenrechten geschonden worden. Nederland zet daarmee een bekende belastingparadijs-pet op: die van ‘doorvoerland’, waarbij verantwoordelijkheid voor wát er precies doorgevoerd wordt niet bij ons ligt.

Dit artikel is tot stand gekomen met een bijdrage van Sophie Polm.