‘Het zal toch niet nog een keer’, denkt de beveiliger van het Slingeland in Doetinchem als hij op 2 september 2024 naar boven kijkt. Het is een warme, broeierige zomerdag, maar de hemelblauwe lucht maakt plaats voor donkere wolken. Hij belt crisiscoördinator Bert Wierenga, die op dat moment op bezoek is bij vrienden. Als Wierenga naar buiten loopt en naar boven kijkt weet hij genoeg. ‘Begin jij met de zandzakken? Dan kom ik er direct aan’.

Als hij bij het ziekenhuis uit zijn auto stapt, staat hij tot ver boven zijn enkels in het water. Die avond valt er in korte tijd bijna zeventig millimeter regen in Doetinchem, net zoveel als gemiddeld in de hele maand september¹. ‘De spoedeisende hulp en de huisartsenpost liggen veel lager dan de rest, dus die worden gauw onbereikbaar’, zegt Wierenga. Ambulances kunnen die avond niet meer bij het Slingeland terecht en moeten met hun patiënten naar Zutphen of Arnhem. Artsen en verpleegkundigen helpen om het water uit het ziekenhuis te bezemen.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Alleen dit jaar viel er in Doetinchem al drie keer een hoosbui. Die in september zou statistisch gezien maar eens in de honderd jaar vallen². ‘Nadat we in 2010 waterschade hadden, hebben we maatregelen genomen en we dachten dat we nu goed voorbereid waren. Maar in mei liep de kelder meteen vol.’ Het had een haar gescheeld of de elektriciteit voor een deel van het ziekenhuis was uitgevallen. ‘Dat was een kleine ramp geweest.’

Ook in juli was het raak. ‘Vrijwel alle straten rond het ziekenhuis stonden blank, en ook bij onze spoedeisende hulp stond tientallen centimeters water.’ Het riool rond het ziekenhuis kon al dat water niet verwerken. ‘Ineens kwam er regenwater, vermengd met viezigheid, via de toiletten van het ziekenhuis weer omhoog. Toen moest het ziekenhuis wel even dicht.’ De Spoedeisende Hulp was uiteindelijk zeker acht uur gesloten. Sommige delen van het ziekenhuis nog langer, omdat die ontsmet moesten worden.

2024 is een jaar vol wateroverlast. In het Friese dorp Buitenpost kwamen bij een zware bui in mei de hagelstenen via het toilet van een verpleeghuis naar boven³. Een maand na een hevige regenbui in Enschede wonen sommige bewoners nog steeds in een hotel vanwege de schimmel in hun huis⁴. Afgelopen september overstroomden grote delen van Tsjechië, Polen en Oostenrijk omdat het dagenlang niet stopte met regenen. Meer dan 20 mensen overleden door het noodweer, de schade wordt in de miljarden geschat⁵.

In juli 2021 overstroomde een groot deel van Zuid-Limburg door aanhoudende buien, alleen al in Valkenburg werden honderden huizen onbewoonbaar⁶. Het is een klein wonder dat er in Nederland geen slachtoffers vielen: in België en Duitsland overleden bij elkaar meer dan 200 mensen door de overstromingen⁷.

Sinds die zomer kan niemand meer ontkennen dat hevige regen een klimaatgevaar is dat serieus moet worden genomen. Toch is Nederland niet berekend op de gevolgen van hevige regenval en is niemand primair verantwoordelijk voor de voorbereiding op deze buien, blijkt uit onderzoek van Investico, in samenwerking met NU.nl, De Gelderlander, De Stentor en De Groene Amsterdammer.

Op basis van een gedetailleerde kaart voor wateroverlast⁸ onderzochten we de effecten van hevige regen op de essentiële voorzieningen in Nederland. Het blijkt dat bijna een kwart van de ziekenhuizen in de problemen komt bij ernstige buien. Ook zitten meer dan honderd brandweerkazernes in de gevarenzone, lopen talloze tunnels in grote steden onder water, en dreigen verschillende dorpen bijna geheel te overstromen.

Waterbom

‘Telkens als er ergens in Nederland een flinke bui valt, is iedereen stomverbaasd’, zegt Nanco Dolman. Dolman is stedelijk hydroloog bij kennisinstituut Deltares en expert op het gebied van de effecten van wateroverlast op steden. Hij deed onder andere in New Orleans en Houston onderzoek naar de gevolgen van de orkanen Katrina en Harvey. ‘Dat is natuurlijk van een ander kaliber dan hier, maar heftige regenbuien kunnen ook in Nederland grote gevolgen hebben. Maar we zijn veel minder bezig met water uit de hemel dan met water uit de zee of de rivieren.’

In Nederland zijn er grofweg drie soorten buien die schade kunnen aanrichten, zegt Dolman. De meest verwoestende categorie is wat in jargon een ‘waterbom’ wordt genoemd.⁹ ‘Dan heb je het over wat er in juli 2021 in Limburg, België en Duitsland gebeurde. Het is alsof er iemand boven een heel groot gebied de douche aanzet en twee dagen lang vergeet om die uit te zetten.’ De tweede categorie is een bui die korter duurt: ‘Zo’n acht tot twaalf uur, en die kan bijvoorbeeld een polder onder water zetten.’

De korte, hevige regenbui is de laatste categorie. Dat is het type bui dat in Doetinchem viel: binnen een uur of enkele uren valt een enorme hoeveelheid regen. ‘Dat kan een stad of dorp aardig ontwrichten. Omdat het riool overbelast raakt door de plotselinge hoeveelheid water, komen putdeksels omhoog en kan vervuild regenwater via het toilet omhoog stromen, zegt hij. ‘Straten raken onbereikbaar, huizen hebben waterschade, en lokaal kan de stroom uitvallen. Die optelsom heeft impact.’

'We kennen dit soort buien vooral uit de tropen.', zegt Dorien Lugt. Zij is expert wateroverlast bij adviesbureau HKV en rekende met het KNMI aan toekomstige neerslagscenario’s. Door het veranderende klimaat vinden deze buien vaker ook in Nederland plaats, zegt zij. Het type Doetinchem-bui, waarbij er zo’n zeventig millimeter regen in twee uur uit de hemel komt, valt tegenwoordig zo’n eens in de honderd jaar¹⁰. ‘Let wel, dat is de kans dat de bui precies op jouw huis valt’, zegt Lugt. ‘Maar zo’n bui valt veel vaker érgens in Nederland. We schatten zo’n vier keer per jaar.’ Het lastige is bovendien dat deze buien heel plotseling ontstaan, zegt ze: ‘Dat maakt ze lastig te voorspellen.’

In onze versteende steden, kan dat water nergens naartoe’, zegt Dolman van Deltares. Eigenlijk hebben we een soort Derde Deltaplan nodig voor [het omgaan met extreme regen], zegt hij. Na de Watersnoodrampen bouwden we de Deltawerken, en in de jaren negentig kwam er Ruimte voor de Rivier om overstromingen uit de grote rivieren tegen te gaan. ‘Nu moeten we eigenlijk ruimte voor het regenwater maken in de stad.’

In 2017 werd een voorzichtige eerste stap gezet. Alle gemeenten moesten van het Rijk een zogeheten ‘klimaatstresstest’ uitvoeren¹¹. Daarvoor kunnen gemeenten onder andere een kaart gebruiken waarop te zien is waar het water blijft staan als er een hevige bui valt¹². Zo is te zien welke straten onbereikbaar worden of welke gebouwen wateroverlast krijgen. ‘Idealiter maakt de gemeente daarna een afweging welke risico’s ze aanvaardbaar vinden’, zegt Dolman.

‘Maar dat proces is niet altijd zorgvuldig uitgevoerd', zegt hij. Om te beginnen bepalen gemeenten zelf waar ze precies naar kijken. ‘Er zijn geen afspraken over wat precies gelden als “vitale en kwetsbare functies”. Dus wordt er soms niet eens nagedacht over iets cruciaals als een ziekenhuis.’ Dat zorgt voor grote verschillen. ‘Sommige grote gemeenten huurden zelf een ingenieursbureau in om een uitgebreide simulatie te maken. Rotterdam heeft bijvoorbeeld acht belangrijke uitvalswegen in de stad geïdentificeerd, en zijn er heel bewust mee bezig dat die begaanbaar moeten blijven.’ Maar kleinere gemeenten hebben hier niet altijd de middelen of mensen voor. Hij ziet dat de stresstest dan ‘een invuloefening om Den Haag tevreden te stellen' wordt. Bovendien was de opdracht van het Rijk vrijblijvend: veel gemeenten hebben deze exercitie niet eens uitgevoerd.

We hebben daarom in beeld gebracht welke essentiële voorzieningen in Nederlandse steden bestand zijn tegen hevige buien. De kaart die gemeenten hierbij gebruiken is namelijk openbaar. Het model werd gemaakt door Deltares, en simuleert welke gebieden onderlopen als er zeventig millimeter regen in twee uur valt¹³, vergelijkbaar met de buien in Doetinchem. Tot op vakjes van twee bij twee meter nauwkeurig is te zien hoeveel water vier uur na zo’n bui nog op straat staat. Zo is ook te zien welke wegen geblokkeerd raken: bij plassen van dieper dan 20 centimeter kan het water namelijk al in de uitlaat of de motor van een auto stromen, en zie je niet meer waar de straat ophoudt en de stoep begint. Dieper dan 30 centimeter¹⁴ kan ook een ambulance of brandweerwagen niet doorkruisen.¹⁵

Vervolgens combineerden we de regenkaart met lijsten van ziekenhuizen, brandweerkazernes, en andere essentiële voorzieningen in Nederland. Zo kun je zien dat er bijvoorbeeld bij de Spoedeisende Hulp van het ziekenhuis in Doetinchem enorme plassen ontstaan, maar ook welke tunnels onderlopen, of welke brandweerkazernes onbereikbaar worden.

Zoals elk model is de kaart niet perfect: zo stammen de hoogtedata die onder het model ligt uit 2012¹⁶, daarom is het model voor wijken die daarna zijn gebouwd bijvoorbeeld niet bruikbaar. Ook houdt het model rekening met een gemiddelde riolering¹⁷: als die is uitgebreid is dat dus niet op de kaart te zien. ‘Toch geeft het een goed eerste beeld van de risico’s’, zegt Dolman. ‘Als je hierop ziet dat een ziekenhuis onderloopt, dan is dat zeker reden voor vragen.’

Rond het Gelre Ziekenhuis hangt de geur van vers asfalt nog in de lucht. Bij elke stap die je zet, plakt de zool van je schoen vast aan de weg. ‘Alle wegen rond het ziekenhuis zijn afgelopen week opnieuw geasfalteerd’, zegt Eric Wingender, Adviseur Security & Safety bij het Gelre Ziekenhuis in Apeldoorn. Ondanks het nieuwe asfalt kijken we alsnog naar een brede, ondiepe kuil in de weg die naar de Spoedeisende Hulp en ambulance-ingang van het ziekenhuis leidt. ‘Dus volgens jullie analyse komt het water hier te staan?’

Het Gelre ziekenhuis lijkt zelf niet onder water te lopen bij zo’n hevige bui. Zowel de hoofdingang als de Spoedeisende Hulp liggen hoog en droog. Maar als we de modelbui op het ziekenhuis laten vallen, zien we een ander probleem. De belangrijkste toegangsweg naar het hele ziekenhuis raakt geblokkeerd: op de brede Laan van Westenenk verschijnen enorme plassen van meer dan 30 centimeter diep. En ook de kleinere toegangswegen naar Ugchelen in het noorden, en de tunnel onder de A1 door naar het zuiden staan onder water.¹⁸

Wingender laat later weten dat het ziekenhuis op haar eigen terrein maatregelen heeft getroffen om het water sneller naar het riool te doen stromen. ‘Maar het bereikbaar houden van de andere toegangswegen is aan de gemeente. Ik hoop dat die daar rekening mee houdt.’

De gemeente Apeldoorn ging niet in op herhaaldelijke verzoeken tot een interview. In een reactie laten ze weten dat ze een eigen berekening heeft gemaakt waarin de capaciteit van het riool nauwkeuriger is meegenomen. De gemeente geeft geen antwoord op de vraag of de toegangswegen in haar eigen analyse wel begaanbaar zijn, maar stelt ‘geen aanleiding te hebben om te denken dat hier sprake is van een mogelijk onveilige situatie bij heftige regenval.’

Bijna een kwart van de Nederlandse ziekenhuizen die acute zorg verlenen, ondervindt soortgelijke problemen, blijkt uit onze analyse¹⁹. Naast het Gelre worden nog zes ziekenhuizen²⁰ onbereikbaar voor ambulances en andere hulpdiensten, en bij nog twee kan de ambulance misschien nog wel door de plassen heen, maar een personenauto niet.²¹ Daarnaast zijn er acht ziekenhuizen waarbij de spoedposten overstromen of onbereikbaar zijn.²²

Investico benaderde alle ziekenhuizen en gemeenten die op basis van de data in de problemen lijken te komen. Sommige daarvan lijken zelf ook goed naar de kaart te hebben gekeken, of geleerd van problemen in het verleden. Zo laat het Ikazia Ziekenhuis in Rotterdam weten dat het trottoir is opgehoogd en de riolering is uitgebreid nadat het meerdere keren te maken kreeg met wateroverlast. Ziekenhuizen die naar dit soort maatregelen kunnen wijzen, zijn weggelaten uit onze analyse.

Maar andere ziekenhuizen die we benaderen, verwachten dat de problemen wel mee zullen vallen. ‘De veroorzaakte overlast als gevolg van het extreme weer wordt in deze afgehandeld als een incident’, zegt de woordvoerder van het Zuyderland ziekenhuis in Sittard-Geleen en Heerlen bijvoorbeeld. Het St. Antonius ziekenhuis in Nieuwegein benoemt dat het pand al bijna 40 jaar oud is. ‘In die tijd speelden deze vraagstukken (nog) niet’. Het wordt hopen dat de bui de komende 10 jaar daar niet zal vallen. Daarna verplaatst de zorg van het ziekenhuis naar de locatie in Utrecht.²³

‘Het levert natuurlijk risico’s op als ambulances en patiënten het ziekenhuis niet meer kunnen bereiken en moeten uitwijken. Er zijn situaties waarin elke minuut telt’. Dat zegt Dennis Barten. Hij is SEH-arts bij VieCuri Medisch Centrum in Venlo, en doet onderzoek naar hoe ziekenhuizen moeten omgaan met calamiteiten. Het probleem wordt verergerd doordat spoedhulp steeds meer geconcentreerd wordt in grotere ziekenhuizen: steeds minder kleine regioziekenhuizen hebben een Spoedeisende Hulp²⁴. ‘Als één ziekenhuis dan uitvalt, moeten patiënten en ambulances steeds verder uitwijken.’

Op de regenkaart zien we ook verschillende kleinere plaatsen die in de problemen dreigen te komen. Het dorpje Beekbergen bijvoorbeeld, net ten zuiden van Apeldoorn, komt volgens de data zowat volledig onder water te staan, alsof er dwars door het dorp een rivier heen loopt. In Nieuw-Beijerland, op de Zuid-Hollandse eilanden, overstromen vrijwel alle straten en de brandweerkazerne. En ook Zeddam in de Achterhoek verandert nog net niet in een openluchtzwembad.²⁵

Ook krijgen door het hele land brandweerkazernes te maken met wateroverlast. We tellen meer dan honderd kazernes waar het water naar binnen lijkt te stromen, of de toegangswegen overstromen. Dat is een minderheid van de in totaal bijna duizend kazernes in het hele land, maar het kan lokaal grote gevolgen hebben.

Het wordt pas echt lastig als problemen gaan stapelen. ‘In mijn vakgebied spreken we dan van “cascade-effecten”’, zegt Nanco Dolman van Deltares. Als het verkeerde elektriciteitskastje uitvalt, kan het gebeuren dat een heel gebied geen mobiel bereik meer heeft. ‘En tunnels zijn bijvoorbeeld bijna altijd jackpot, die overstromen regelmatig. Dan zijn delen van de stad heel snel van elkaar afgesloten.’

Wie nog eens inzoomt op Apeldoorn ziet dat meerdere tunnels onder het spoor vollopen met water, waardoor auto’s moeilijk van het noorden naar het zuiden van de stad kunnen komen. Daarnaast komen drie verschillende brandweerkazernes aan de zuidkant van de stad in de problemen: voor hun deur staan zulke grote plassen dat de brandweerwagens mogelijk niet meer weg kunnen komen.

Maar dit soort gestapelde effecten zijn vooral ontwrichtend bij nog grotere buien, en langdurige wateroverlast, zegt Dolman. ‘Dan valt de stroom uit, werkt het riool niet, zijn de uitvalswegen geblokkeerd, en je kan ook je familie niet bellen omdat het netwerk eruit ligt.’ Dat gebeurde bijvoorbeeld in Kopenhagen in 2011, en in het Duitse Münster in 2014²⁶, zegt hij. ‘Münster ligt maar net over de grens, dat had net zo goed hier kunnen gebeuren.’

‘er waren oneindig veel mogelijkheden om
een landschap met een rivier te zijn
er is gekozen voor deze ene en deze is goed’

Door heel Zuid-Limburg staan gedichten op paaltjes langs de rivier de Geul.²⁷ Deze strofen zijn van Rutger Kopland²⁸ en staan bij Bunde, een dorp net boven Maastricht. ‘Op zich ben ik het wel met Kopland eens’, zegt buurtbewoner Paul Neering lachend. ‘De rivier is het probleem niet zozeer, het gaat om wat de mensen ermee gedaan hebben.’ Precies op deze plek duikt de Geul namelijk onder de grond een zogenoemde ‘sifon’ in: via vijf gigantische tunnels stroomt het water onder het Julianakanaal door, om een paar kilometer naar het westen uit te monden in de Maas²⁹. ‘In 2021 kon de sifon het water niet verwerken’, zegt Neering, ‘en toen veranderde dit hele gebied in een vijf kilometer brede badkuip.’

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Op 13 en 14 juli 2021 viel een ‘waterbom’ op Zuid-Limburg, de Belgische Ardennen en de Duitse Eifel. Het leidt tot de grootste overstromingen in Nederland sinds de Waternoodsramp van 1953. In twee dagen viel op sommige plekken in Limburg meer dan twee keer zoveel regen als normaal in de hele maand juli³⁰.

Het is moeilijk voor te stellen dat de Geul, die op deze zonnige herfstdag nauwelijks vijf meter breed is, veranderde in een bulderende stroom³¹ die in het hele dal grote problemen veroorzaakte. Op de metalen platen boven de tunnels is het waterpeil van destijds nog te zien, ruim een meter boven de oever. Neering wijst naar rechts. ‘Alles hierachter kwam onder water te staan, tot wel anderhalve meter hoog.’

Hij zelf had geluk: ‘Het water kwam bij ons tot op twee meter van de deur, wij hadden nauwelijks schade.’ Maar veel mensen hadden dat geluk niet: honderden huizen in het dal moesten volledig worden gerenoveerd. ‘Mensen konden jaren niet in hun huis wonen.’ Om te zorgen dat het gebied beter beschermd is bij de volgende overstroming, richtte hij met andere getroffenen de stichting Water-Stop.NU op.³²

Neering wil dat er een soort ventiel tussen de Geul en het kanaal komt, zodat het water bij een overstroming het kanaal in kan lopen, in plaats van bij huizen naar binnen. ‘Maar dat is op de lange baan gezet, in afwachting van maatregelen die bovenstrooms genomen moeten worden. Iedereen kijkt naar elkaar, de gemeente, de provincie, het waterschap en het Rijk. Er wordt van alles onderzocht, er zijn allerlei werkgroepen, er worden “woningscans” gedaan. Het gaat telkens over wat wij als bewoners kunnen doen, maar drie jaar na de overstromingen zijn er hier nog nul structurele maatregelen genomen.’

Hoger in het stroomgebied van de Geul, in Valkenburg, zijn de gevolgen van de overstroming nog steeds zichtbaar. ‘Ik ben vorige week op bezoek geweest bij een housewarming in het huis daar verderop. Na drie jaar kunnen die mensen eindelijk weer thuis wonen’, zegt burgemeester Daan Prevoo. We staan op een provisorische loopbrug over de rivier en kijken uit op het historische centrum van het stadje. De originele brug werd weggeslagen door het water, dat tijdens de piek van de overstromingen ruim tweeëneenhalve meter hoog door de straten kolkte. Prevoo was nog maar een paar maanden burgemeester toen de ramp Valkenburg trof. ‘Ik wist meteen dat ik voor altijd de overstromingsburgemeester zou zijn.’ Sindsdien komt hij op voor de slachtoffers. ‘Mensen hebben zoveel schade, en het is in sommige gevallen nog steeds onduidelijk wie dat gaat betalen. Er moet een Klimaatfonds komen, dat kan helpen met de schadeafwikkeling na natuurrampen, ongeacht waar het misgaat.’

Rationele indeling

Op andere plekken in Nederland zal het water niet zo snel van een helling storten, simpelweg omdat er buiten Limburg niet zulke hellingen zijn in Nederland. Maar dat betekent niet dat een waterbom ergens anders geen schade aan zou richten. Integendeel: kennisinstituut Deltares concludeerde dat deze buien boven Zuid-Holland kunnen leiden tot ‘ongekende wateroverlast waarbij de schade in de miljarden zal lopen’³³. De polders in het westen zullen op grote schaal onder water komen te staan, omdat de gemalen al dat water niet kunnen verwerken³⁴. ‘De crisisbeheersing in dit gebied is extra complex', schrijven de onderzoekers, ‘omdat er verschillende waterschappen, veiligheidsregio’s en Rijkswaterstaat bij betrokken zijn.’³⁵

‘We kunnen alles heel goed indelen in Nederland’, zegt Leon Valkenburg. ‘De gemeente doet het riool, het waterschap het oppervlaktewater, en Rijkswaterstaat de grote rivieren.’ Valkenburg is adviseur Klimaatadaptatie en Ruimtelijke Ontwikkeling bij ingenieursbureau TAUW en adviseert overheden hoe ze om moeten gaan met onder andere hevige regenbuien. Regen valt als het ware overal tussendoor, legt hij uit, niemand is daar primair verantwoordelijk voor. ‘Dan gaat die rationele indeling een beetje mank.’

Valkenburg ziet dat op allerlei plekken het wiel opnieuw wordt uitgevonden. ‘De ene gemeente hanteert dat ambulances nog door 30 centimeter water kunnen rijden, terwijl de andere 15 centimeter als norm aanhoudt. Het is zonde als op vijf, zes plekken denkkracht wordt gebruikt om dezelfde discussie te voeren.’ Hij zou graag zien dat de landelijke overheid meer de leiding neemt: ‘Er zijn wel wat goede trajecten vanuit het Rijk, maar dat is meer faciliterend dan dat het echt iets aanstuurt.’

We voelen de gevolgen van klimaatverandering sneller dan deskundigen lang voor mogelijk hadden gehouden³⁶. Extreme buien zoals in Limburg in 2021 zullen vaker voorkomen³⁷, maar ons land is daar niet op gebouwd. In dichtbebouwde gebieden kan al dat water nergens heen.

‘We moeten zorgen dat we een herhaling van 2021 voorkomen, maar hebben ook te maken met een wooncrisis en moeten meer huizen bouwen’, zegt burgemeester Prevoo van Valkenburg. Hij probeert tegelijkertijd aandacht te vragen voor belangengroepen die vinden dat er niet genoeg gebeurt om overstromingen te voorkomen. ‘Mensen hebben doodsangsten uitgestaan, zijn getraumatiseerd door de overstromingen. Ik voel hun frustratie, en zou ook willen dat het sneller gaat.’ Maar het zijn enorm ingrijpende maatregelen om dit soort natuurrampen te voorkomen: ‘Als je water af wil voeren, of wil bergen, heb je ruimte nodig.’

Naast alle woningen die moeten worden bijgebouwd, veehouderijen die minder dieren op meer land moeten gaan houden, en windmolens en zonneparken die moeten worden aangelegd, moet er ook dus ook nog plaats worden gemaakt voor het water uit een wolkbreuk. ‘Je moet een afweging maken tussen stedelijk gebied, landbouwgrond, en natuur’, zegt Prevoo. ‘Dat zijn allemaal belangen die met hand en tand verdedigd worden. Het is uiteindelijk een kwestie van ruimte.’

Deze publicatie kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (FBJP). Een uitgebreide onderzoeksverantwoording staat op platform-investico.nl