Een gure wind waait over het vlakke landschap rondom Blersum, een klein dorpje in Ostfriesland, de meest noordelijke hoek van Duitsland, niet ver van de Nederlandse grens. Zo ver het oog reikt staan draaiende windmolens scherp afgetekend tegen de grijze lucht. Zeven iets kleinere windmolens staan vlakbij het dorp. ‘Als het harder waait, schakelen ze onze windmolens uit,’ zegt Theo Eilers, de beheerder van dit zogenoemde ‘burgerwindpark’, waar zo’n tachtig omwonenden eigenaar van zijn. ‘Anders raakt het stroomnet overbelast.’

Niet alleen de windmolens van Eilers worden regelmatig uitgeschakeld, ook alle andere in de regio. Volgens Eilers gaat daardoor ongeveer een kwart van alle energie verloren. ‘Dat is natuurlijk ontzettend zonde. Er wordt al tien jaar gesproken over versterking van de stroomnetten, maar het ontbreekt aan serieuze investeringen.’ De tachtig eigenaars krijgen een vergoeding voor de tijd dat de windmolens niet leveren. ‘Maar het blijft storend, dat lijkt me duidelijk.’

Eilers weet ook: de eigenaar van het stroomnet waar hij over klaagt is de Nederlandse staat. Het staatsbedrijf Tennet, dat verantwoordelijk is voor de hoogspanningskabels in Nederland, kocht in 2010 het grootste hoogspanningsnet in Duitsland. Dit net strekt zich uit van het noord-westen bij de Deens grens, diagonaal door het hart van Duitsland, helemaal naar de Tsjechische grens in het zuidoosten van het land¹. Het gebied beslaat bijna vier keer de totale oppervlakte van Nederland en is bovendien een essentieel deel van de elektriciteitsvoorziening, omdat het de stroom van windmolens in de Duitse noordzee naar de industrie in het zuiden moet transporteren. Daarmee beheert Nederland al meer dan een decennium de ruggengraat van de Duitse energietransitie.

Nu staat Nederland op het punt het net te verkopen aan de Duitse staat². De Duitsers willen naar verluid 25 miljard neertellen voor het net³, terwijl Nederland het voor slechts één miljard aankocht. Binnen het Nederlandse ministerie van Financiën wordt al gesproken over ‘de grootste verkoop’ van een staatsdeelneming ‘ooit⁴’.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Maar waarom wil de Duitse regering zoveel geld betalen? Het blijkt vooral bittere noodzaak. Het bedrijf dat essentieel is voor de Duitse energietransitie is namelijk ernstig financieel verzwakt en kan de benodigde investeringen niet doen, dankzij de Nederlandse staat.

In de afgelopen dertien jaar heeft Nederland het bedrijf diep in de schulden gestoken waardoor er niet genoeg geld meer is om alle windparken aan te sluiten en stroomnetten te versterken, blijkt uit onderzoek van Investico samen met de Duitse publieke omroep de NDR, voor De Groene Amsterdammer en dagblad Trouw.

Het ministerie van Financiën onttrok een bijna miljard aan dividend uit de Duitse tak⁵ en weigerde ondertussen ook maar een cent te steken in de investeringen waar de transitie naar duurzame energie om vraagt⁶. De financiële positie van het Duitse TenneT verslechterde hierdoor elk jaar, zelfs tot onder het niveau van wat in Nederland wettelijk is toegestaan⁷. Van de geplande versterking van het stroomnet, heeft TenneT ondertussen slechts één vijfde afgerond. Voor Duitsland zit er dus maar één ding op: de Nederlanders uitkopen.

Europese energiepolitiek

‘Nederland zet hiermee een grote stap richting dé powerhub van Europa,’ zegt toenmalig directeur van TenneT Mel Kroon als hij in 2010 de aankoop bekendmaakt⁸. ‘Deze overname draagt bij aan de vorming van de Noordwest-Europese markt, waar Nederland een voortrekkersrol in speelt’, zegt toenmalig minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven verheugd in een persbericht.

De aankoop paste naadloos in de energiepolitiek die Nederland sinds begin van deze eeuw voert. Terwijl grote buitenlandse spelers, zoals het Duitse RWE en het Zweedse Vattenfall, hier elektriciteitscentrales opkochten, had Nederland een andere ambitie. Nederland wilde de infrastructuur in handen hebben om het knooppunt te worden in de grote elektriciteitsmarkt die in noordwest Europa zou ontstaan.

TenneT is met de aankoop van het Duitse net de eerste netbeheerder die de grens over gaat⁹. Eén bedrijf kan voortaan de ambitieuze windmolenplannen van Nederland en Duitsland op de Noordzee uitvoeren. TenneT zet een grote reorganisatie op waardoor Nederlandse en Duitse collega’s gaan samenwerken in internationale teams. TenneT moet één Europees bedrijf worden. 

Die mooie woorden over staan in schril contrast met de financiële werkelijkheid. In de boekhouding zijn de beide dochterondernemingen van TenneT namelijk strikt gescheiden, blijkt uit de jaarverslagen van het bedrijf¹⁰. Dat heeft een duidelijke reden¹¹: de aandeelhouder, de minister van Financiën, trekt de Nederlandse dochter stelselmatig voor.

Nog voordat de overname van het Duitse net rond is, bepaalt het ministerie dat er géén geld uit de Nederlandse schatkist naar Duitsland zal gaan. Ondertussen eist ze wel elk jaar dividend. Intern bij TenneT vonden ze dat het ministerie daar eigenlijk geen recht op had omdat ze ook niet wilden investeren, blijkt uit een rapport van de Rekenkamer over de aankoop van het Duitse net¹². Het ministerie hield voet bij stuk.

Die starre houding van de Nederlandse staat zorgt al snel voor problemen. Kort na de overname blijkt dat het bedrijf te weinig geld heeft om nieuwe windmolenparken in de Noordzee aan te sluiten op de stroomkabels aan land¹³. En zonder financiële dekking van de aandeelhouder, lukt het ook niet om geldschieters daarvoor te vinden. De druk op Nederland loopt op¹⁴. Verschillende Duitse windparkbedrijven klagen TenneT aan, hun nieuwe molens staan ongebruikt in de Noordzee¹⁵. De Duitse toezichthouder weigert TenneT als netbeheerder te certificeren zolang het niet over het benodigde geld beschikt.

De Duitsers duperen

De problemen worden zelfs onderdeel van de Duitse verkiezingsstrijd in 2013 waar de energietransitie een van de belangrijkste thema’s is. Jürgen Tritt, de fractieleider van de Grünen, klaagt dat de regering van Merkel ‘al jaren passief toekijkt hoe ondergekapitaliseerde netbedrijven aan een aftands stroomnet geld verdienen, maar niet investeren.’ Het Nederlandse ministerie van Financiën blijft ondertussen bij haar standpunt: er gaat geen geld van ons naar hun.

In de voortdurende impasse, is het uiteindelijk Duitsland die als eerste toegeeft. De Duitse regering verandert een wet, waardoor TenneT makkelijker private geldschieters kan aantrekken. Het Ministerie van Financiën kan verder op de oude voet. Terwijl het Duitse deel zich in bochten moeten wringen om geld op de kapitaalmarkt op te halen, en aandelen in grootschalige projecten te verkopen, onttrekt de Nederlandse staat bijna een miljard euro. Waar de Nederlandse tak slechts vijf keer¹⁶ dividend uitkeerde, moest de Duitse tak elk jaar¹⁷ leveren.

De schuldenberg van het Duitse bedrijf groeit vanaf de eerste dag gestaag, blijkt uit berekeningen van Investico die zijn gecontroleerd¹⁸ door kredietbeoordelaar Moody’s. In Nederland mogen netbeheerders alleen leningen aangaan, als ze daar genoeg eigen geld tegenover stellen. In Duitsland geldt die wettelijke verplichting niet. Inmiddels staat het Duitse bedrijf er al ruim vier jaar slechter voor dan volgens de Nederlandse wet is toegestaan.

De andere Duitse netbeheerders krijgen ondertussen wel kapitaal van hun aandeelhouders, om de immense verbouwing van het net te financieren. Elia, de eigenaar van het Belgische én Oost-Duitse hoogspanningsnet, heeft verschillende Belgische overheden als aandeelhouder. Een woordvoerder van dat bedrijf reageert verbaasd op onze vragen: ‘Natuurlijk steken zij ook kapitaal in het Duitse net, ze doen niet anders.’ Daar is volgens haar geen discussie over. ‘Het behoort tot onze missie om de energietransitie te faciliteren.

De Nederlandse staat steekt ondertussen wel eigen geld in de Nederlandse tak, bijna 1,8 miljard euro sinds 2010¹⁹. Nog 5,1 miljard euro is voor de komende jaren beloofd; voor de Duitse tak niets. Die houding is uniek, zegt Mark Remshardt van kredietbeoordelaar Moody’s als Investico hem de berekeningen voorlegt. ‘Ik ben geen ander bedrijf tegengekomen dat zo sterk erop gericht is om maar één van de twee dochterondernemingen te ondersteunen.’

Het is bovendien raar, want investeren in een netbeheerder loont altijd. Elke euro die je in het stroomnet steekt, krijg je op termijn terug met een keurig rendement, legt Frans Rooijers van onderzoeksbureau CE Delft uit, een stroomnet is immers een monopolie, klanten lopen niet weg. Bovendien liggen de tarieven in Duitsland een stuk hoger dan hier waardoor elke investering sneller is terugverdiend dan in Nederland. ‘Dit is echt een politieke beslissing,’ zegt Rooijers. ‘Want geld steken in een stroomnet is een goudgerande investering.’

De verkoop

In 2020 droogt de geldstroom vanuit Duitsland naar de Nederlandse staatskas²⁰ op, het is iedereen duidelijk dat TenneT niet verder kan zonder een stevige kapitaalinjectie van haar aandeelhouder. Dat jaar start toenmalig Minister van Financiën Wopke Hoekstra onderhandelingen met de Duitse staat. Deze verlopen ‘moeizaam’, erkent de financieel directeur van TenneT Otto Jager in een commissievergadering tegenover Kamerleden²¹. Nederland biedt Duitsland aanvankelijk een minderheidsaandeel in het moederbedrijf. Geen invloed, wel betalen, is kort samengevat het voorstel. Maar Duitsland wil ‘de Duitse tak losweken’ en zet in op een volledige overname.

Begin dit jaar gaat de Nederlandse overheid overstag. Minister Sigrid Kaag onderhandelt over volledige verkoop van de Duitse tak. Tot ongenoegen van het management van TenneT, dat twee maanden daarvoor eindelijk het ICT-systeem voor beide landen heeft gelijkgeschakeld. Ze hebben er jaren aan gewerkt, het had de kers op de taart van de versmelting van beide bedrijven moeten zijn.

Toch kan deze uitkomst niet als een verrassing komen, zegt de Duitse hoogleraar energie-economie Claudia Kemfert. ‘Het is echt verbijsterend dat een land als Nederland het grootste Duitse stroomnet gekocht heeft, waarvan ze wisten dat er een energietransitie aan kwam en waar veel geïnvesteerd moest worden.’ Dat schept verplichtingen, zegt Kemfert. ‘Natuurlijk was het voor Nederland lucratief. Een net levert veel geld op. Maar tegelijkertijd stond hier ook de energietransitie op de agenda. Daar moet je ook in investeren en dat is niet gebeurd.’

De Duitse politiek had dit volgens Kemfert moeten voorzien. ‘Als je kritieke infrastructuur gekocht wordt door de Nederlandse staat, die altijd onder druk staat om zijn investeringen te rechtvaardigen en waar de motivatie duidelijk is om het rendement te maximaliseren, dan had je dat moeten tegenhouden,’ zegt Kemfert. ‘Het was een grote fout. Er is gewoon geld weggesluisd.’

Met de lucratieve verkoop komt wel stilletjes een einde aan de Nederlandse droom om ‘powerhub’ van Europa te worden. Energie blijkt toch van te groot nationaal belang om onder het mom van Europese integratie over te laten aan een ander land. Dat is zonde, zegt Frans Rooijers van onderzoeksbureau CE Delft, want de energietransitie is wel degelijk gebaat bij Europese samenwerking. ‘Het is daarbij altijd een balans tussen het Europese belang en het belang van één staat,’ zegt Rooijers ‘In dit geval bleek nationale politiek achteraf een te groot obstakel.