De milieueffectrapportage (MER), die het milieu in Nederland bijna dertig jaar beschermde tegen te smerige industrie of vervuilende landbouw, is de afgelopen tien jaar grotendeels in stilte afgebroken. Het aantal rapportages – studies bedoeld om gevolgen voor milieu, gezondheid en natuur te onderzoeken – is meer dan gehalveerd. Resterende studies zijn vaak onder de maat: bijna zeventig procent van de rapporten die vorig jaar door de expertcommissie werden beoordeeld, vertonen belangrijke tekortkomingen.

Dat blijkt uit onderzoek van Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer, het Twents dagblad Tubantia en Trouw. Door de afbraak van de milieueffectrapportage jaagt de overheid steeds vaker burgers tegen zich in het harnas omdat ze de milieueffecten van grote projecten zoals fabrieken, mestverwerkers of gasboringen nauwelijks nog onderzoekt.

Tientallen grote projecten, zoals een mestverwerker in Oss, gasboringen in Groningen, controversiële zoutwinning in Zuidoost-Twente, een olieraffinaderij in Pernis en een biomassacentrale in Diemen, konden recentelijk doorgang vinden zonder dat bekend was wat de effecten zijn op milieu, natuur en gezondheid.

Vooral ondernemers waren in het verleden tegenstander van de verplichte milieustudie, waardoor fabrieken en bedrijven soms moeilijk konden uitbreiden. In de Crisis– en herstelwet van 2010 werd de regeling daarom versoepeld, en in latere wetgeving verder uitgekleed. Volgens Niek Ketting, oud-Eerste Kamerlid voor de VVD  en tot 2014 voorzitter van de Commissie voor de milieueffectrapportage, was dit een ‘een platvloerse bezuiniging’ die nooit had mogen plaatsvinden.

‘De Rijksoverheid heeft met een totale veronachtzaming van bestuurlijke verantwoordelijkheid de belangrijke beslissingen over de schutting gegooid’, zegt het oud VVD-Eerste Kamerlid. In de afbraak van de milieuwetten ziet hij ‘een totale veronachtzaming van de zachte waarden van de maatschappij, zoals milieu en leefomgeving.’ Goede milieustudies helpen volgens Ketting juist om projecten sneller uitgevoerd te krijgen, omdat ze het vertrouwen in de overheid vergroten.

Waar milieustudies voorheen meestal verplicht waren, moeten overheden nu vaak per situatie inschatten of een milieurapport nodig is. Die keuzevrijheid leidt ertoe dat vrijwel nooit wordt gekozen voor een milieueffectrapport, blijkt uit cijfers die Investico opvroeg bij alle omgevingsdiensten. De twintig omgevingsdiensten die de vragen beantwoordden, behandelden in 2018 ruim zevenhonderd vergunningaanvragen waarbij ze moesten beoordelen of er een MER moest komen. In slechts vier of vijf gevallen werd geconcludeerd dat een milieueffectrapport nodig was.

Geen onderzoek, geen kennis

De meeste omgevingsdiensten eisten de afgelopen vijf jaar niet één keer een milieurapport als dat niet direct verplicht was. Dat komt door gebrek aan tijd, kennis en wilskracht bij lagere overheden, stellen experts ‘Gemeenten denken: “oeh, ingewikkeld, laten we maar proberen om een MER te voorkomen”’, zegt Gijs Hoevenaars van de Commissie voor de milieueffectrapportage. Frans de Laat, oud-jurist bij de provincie Noord-Brabant en nu werkzaam bij de Brabantse Milieufederatie: ‘Vergunningverleners doen geen onderzoek meer. De initiatiefnemer komt met een rapportje, en dat wordt vaak niet eens beoordeeld. Veel gemeenten hebben simpelweg de _knowhow _niet in huis.’

Inmiddels is de MER zo ver uitgekleed dat Nederland niet meer voldoet aan de Europese richtlijnen. De Europese Commissie stelde Nederland dit voorjaar officieel in gebreke omdat de kwaliteit van de MER onvoldoende geborgd zou zijn. Wat er precies aan schort is onduidelijk, want de stukken zijn vertrouwelijk.

Burgers die bij de rechter een milieueffectrapport eisen, vangen meestal bot. Uit een analyse van Investico van veertig uitspraken van de Raad van State over de MER uit 2018 en 2019, blijkt dat de rechter 32 keer oordeelde dat een milieueffectrapport niet nodig was. Begin deze maand oordeelde de Raad van State bijvoorbeeld nog dat voor de gaswinning in Groningen geen MER hoeft te worden gemaakt. Geregeld wijst de hoogste bestuursrechter de klachten van milieuorganisaties of omwonenden af omdat zij onvoldoende kunnen aantonen welke milieuaspecten precies in het gedrang zijn.