De Nederlandse wet biedt te weinig mogelijkheden om ambtenaren te vervolgen wegens corruptie, vinden het Openbaar Ministerie en de Rijksrecherche. Zij werken aan een ‘signaal’ daarover aan het ministerie van Justitie en Veiligheid. Aanleiding is een oriënterend onderzoek dat de Rijksrecherche afgelopen jaar deed naar mogelijke omkoping van oud-Eurocommissaris Neelie Kroes en ambtenaren van de belastingdienst door taxiplatform Uber. Dat blijkt uit onderzoek van Investico voor De Groene Amsterdammer in samenwerking met NRC, Het Financieele Dagblad, en Trouw,

Het OM ging niet tot vervolging over, omdat er niet genoeg bewijs was ‘dat een ambtenaar in ruil voor een gift tegenprestaties heeft geleverd,’ zegt een woordvoerder. De strafzaak tegen de Haagse oud-wethouder Richard de Mos liep daar vorig jaar ook op stuk. Omkoping is voor de Nederlandse wet alleen strafbaar als een ambtenaar een duidelijke tegenprestatie levert in ruil voor een gift. Nederland is het enige land in Europa waar ‘handel in invloed’ – of corruptie zonder directe tegenprestatie – niet strafbaar is.

‘Special envoy’

Het onderzoek naar Kroes door de Rijksrecherche, een onderdeel van het Landelijk Parket dat corruptie bij ambtenaren en politici onderzoekt, duurde ongeveer een jaar en richtte zich op haar rol als ‘special envoy’ van de StartupDelta. Dat is een overheidsinitiatief om het Nederlandse startupklimaat te verbeteren. In die hoedanigheid lobbyde Kroes in 2015 en 2016 voor Uber, bleek in 2022 uit de Uber Files, ruim honderdduizend documenten van het taxiplatform, die door een voormalig toplobbyist van het bedrijf gelekt werden aan journalistenconsortium ICIJ. In Nederland werden de Uber Files onderzocht door Investico, Trouw en het Financieele Dagblad, mede voor De Groene Amsterdammer.

Kroes belde namens Uber met politici en ambtenaren en stuurde door Uber gedicteerde berichten aan minister-president Mark Rutte, terwijl de Inspectie Leefomgeving en Transport een strafrechtelijk onderzoek deed naar het bedrijf. Kroes bemoeide zich ook met een inval van de ILT op het hoofdkantoor van Uber in Amsterdam. In reactie op de onthullingen uit de Uber Files, over het eerdere lobbywerk van Kroes voor Uber, hield Kroes vol dat ze dit deed onder de vlag van de StartupDelta. Oud-minister Kamp weersprak dit destijds: de multinational was in zijn woorden allang geen startup meer te noemen.

Kroes werd special envoy in 2015, kort nadat ze aftrad als Eurocommissaris voor Digitale Zaken. Nog tijdens haar Eurocommissariaat verzocht Kroes meermaals toestemming bij de Europese Commissie om na haar aftreden aan de slag te mogen bij Uber. Een Eurocommissaris dient een afkoelperiode in acht te houden, en de verzoeken werden dan ook afgewezen vanwege het risico op belangenverstrengeling. Nadat die afkoelperiode verstreek, in mei 2016, trad Kroes alsnog toe tot de adviesraad van Uber – tegen een vergoeding van twee ton per jaar.

De Rijksrecherche onderzocht naast Kroes ook ambtenaren van de Belastingdienst. Mark McGann, klokkenluider en voormalig toplobbyist van Uber, beschreef de Nederlandse belastingdienst in 2023 tijdens een hoorzitting met Tweedekamerleden als ‘zeer meegaand en open’. Hij beschreef hoe andere Europese landen informatieverzoeken over chauffeurs indiende in Nederland, waar het Europese hoofdkantoor van Uber gevestigd was, ‘Uiteindelijk konden we het delen van die gegevens niet voorkomen, maar met hulp van de Nederlandse fiscus wel vertragen.’

‘Handel in invloed’ wordt zelden vervolgd, en ‘al deze zaken sneuvelen bij de rechter’, zegt lector weerbare democratie Willeke Slingerland. Zij ziet daar ook elementen van terug bij Kroes en Uber, onder meer omdat Kroes een goedbetaalde positie bij Uber kreeg nadat ze voor het bedrijf had gelobbyd. ‘Maar handel in invloedrijke posities is in Nederland moeilijk te vervolgen, er moet altijd sprake zijn van een directe quid pro quo. Ik snap de voorzichtigheid van het OM om deze zaak te vervolgen.’

Volgens Slingerland ‘tasten we sinds de uitspraak in de zaak-De Mos in het duister’ over wanneer corruptie strafbaar is. Voor opsporingsdiensten is het sindsdien ‘nog meer zoeken naar mandaat’ in coruptieonderzoeken. ‘De rechter eiste bewijs in de zaak-De Mos dat er een tastbare, directe tegenprestatie en kwade opzet was. Dat is een klassieke benadering van corruptie, maar in de praktijk worden giften - in dit geval grote partijdonaties - zelden direct verzilverd. Het gaat veel meer om het kluwen aan loyaliteiten en voorkeursbehandelingen binnen het netwerk op de lange termijn.’

Het VN-corruptieverdrag schrijft sinds 2008 voor dat ook ‘handel in invloed’ strafbaar gesteld moet worden. Nederland heeft dit als enige land in Europa niet gedaan. Ook het anti-corruptieverdrag van de Raad van Europa verbiedt handel in invloed. Nederland ratificeerde dit verdrag in 2002 wel, met uitzondering van het artikel over handel in invloed. Het ministerie van Justitie en Veiligheid vindt het niet nodig om dit strafbaar te stellen: een woordvoerder laat in een reactie weten dat ‘er van omkoping wel degelijk sprake kan zijn als het doel van de giften is om een voorkeursbehandeling te krijgen.’

Kroes laat in reactie op vragen weten dat zij niet op de hoogte was van het onderzoek, en niet verhoord is. Ook bij Uber en de Belastingdienst was niet bekend dat de Rijksrecherche onderzoek heeft gedaan. De fiscus verwijst daarbij naar een intern onderzoek dat het zelf gedaan heeft naar aanleiding van de Uber Files, waar ‘externe onafhankelijke experts geconcludeerd hebben dat er geen bevoordeling van Uber heeft plaatsgevonden.’ Het Ministerie van Justitie en Veiligheid zegt regelmatig te overleggen met het Openbaar Ministerie en de Rijksrecherche, en genoemd ‘signaal’ zal ‘in het overleg met hen zeker besproken worden.’