Een op de drie vijftienjarigen is ‘onvoldoende geletterd’, wees het driejaarlijkse PISA-onderzoek vorige week uit. Terwijl de leesresultaten al jaren kelderen, zijn basisscholen leesonderwijs blijven geven op een manier die kinderen niet beter leert lezen. Uitgeverijen brachten leesmethodes op de markt waarin zogenoemde leesstrategieën vaak leidend zijn, daarvan is echter al vijftien jaar bekend dat die niet werken, blijkt uit onderzoek van Investico en De Groene Amsterdammer.

De dalende leesresultaten zijn voor een deel te herleiden naar belangrijke ingrepen in het leesonderwijs de afgelopen twintig jaar, zeggen onderzoekers. ‘Dit moet een gevolg zijn van de manier waarop we het leesonderwijs hebben ingericht. We doen nu stelselmatig iets anders dan daarvoor’, zegt hoogleraar Els Stronks, onderzoeker bij de Universiteit Utrecht.

Nederland is het enige Europese land waar kinderen begrijpend lezen als apart vak krijgen, daarnaast focussen leesmethodes op het aanleren van trucjes en worden er nauwelijks lange en complexe teksten gebruikt. ‘Dit is het geval in de meest gebruikte leesmethodes op scholen’, zegt Stronks. Leerlingen moeten bijvoorbeeld een hoofdgedachte uit een korte tekst halen of met ‘signaalwoorden’ verbanden in een tekst aanwijzen.

Vijftien jaar geleden was echter al bekend dat de focus op de leesstrategieën niet de gewenste leesvaardigheid oplevert. In opdracht van het ministerie van Onderwijs werd in 2007 een peiling gepubliceerd naar leesstrategieën. Onderzoekers constateerden dat een duidelijke verbetering op begrijpend lezen ‘zelden aantoonbaar is’ en er in sommige gevallen zelfs ‘een negatief effect wordt gerapporteerd’. Scholen en uitgeverijen bleven op deze manier werken.

‘Wij vielen van onze stoel toen we erachter kwamen dat we dat vijftien jaar geleden al wisten’, zegt leesexpert Heleen Buhrs van de Alan Turingschool in Amsterdam. Het is een van de Nederlandse scholen die vanwege dalende leesresultaten volledig van haar leesmethode voor begrijpend lezen afstapte.

Volgens Mirjam Snel, hoofddocent lezen aan de Hogeschool Utrecht, zijn ‘sommige methodes volledig doorgeslagen in het gebruik van leesstrategieën.’ De trucjes moeten niet het doel zijn, en dat zijn ze wel geworden, zegt ze. In 2021 schreven onderzoekers van de Universiteit Leiden al aan de Tweede Kamer: ‘Zonder functionele inbedding blijven strategieën trucjes.’

Verouderde kerndoelen

Dat begrijpend lezen een apart vak is, is terug te voeren op de wettelijk vastgelegde kerndoelen. De Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) maakte in de kerndoelen van 2006 onderscheid in de taalvakken, spelling, begrijpend en technisch lezen. Dit was ‘een bewuste politieke keuze’, zegt bestuursvoorzitter Jindra Divis. ‘Dit is een van de redenen dat methodemakers op losse vakken zijn gaan inzetten.’
Vanaf 2025 moeten de nieuwe kerndoelen gaan gelden omdat de doelen van bijna twintig jaar geleden niet meer actueel zijn. Daarin wordt ingezet op meer samenhang tussen de taalvakken, maar dat betekent niet per se dat de lesmethodes worden aangepast. Uitgeverijen zijn uiteindelijk vrij in hoe ze de methodes maken. ‘Wij kunnen niet tegen methodemakers zeggen hoe ze hun methodes moeten inrichten’, zegt Divis van SLO. ‘Dat is niet onze taak. Wij mogen de markt niet verstoren.’

Het ministerie is opdrachtgever van de kerndoelen, maar bemoeit zich niet inhoudelijk met de manier waarop scholen lesgeven vanwege artikel 23 in de Grondwet, waar de vrijheid van onderwijs is vastgelegd. Ook de Onderwijsinspectie kijkt niet naar de inhoud van lesmethodes.

De brancheorganisatie voor educatieve uitgeverijen (MEVW) zegt in een reactie op het onderzoek van Investico dat er ‘zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van (de laatste) wetenschappelijke inzichten bij het ontwikkelen van lesmethodes’. Verder zijn volgens de uitgeverijen ‘voor alle vakken meerdere methodes’ ontwikkeld, zodat scholen ‘daadwerkelijk kunnen kiezen uit lesmateriaal dat aansluit bij hun situatie en hun wensen’. De uitgeverijen zeggen nu in te gaan zetten op ‘rijkere en meer betekenisvolle’ teksten in hun methodes, ‘ook in de andere vakken’. De MEVW gaat niet specifiek in op de vraag waarom uitgeverijen het onderzoek van vijftien jaar geleden niet volgde en niet eerder zijn gaan inzetten op ander leesonderwijs.

Steeds meer lesmethodes stappen af van het opgesplitste leesonderwijs, zegt hoogleraar Stronks. ‘Het is aan het kantelen.’

Dit onderzoek kwam tot stand met steun van het Cornelis Goekoop Fonds.