Burgemeesters in Nederland stellen steeds meer eisen aan demonstranten die een protestactie voorbereiden. Gemeenten mogen wettelijk alleen voorwaarden stellen aan protestacties als het verkeer of volksgezondheid in het gedrang komt, of om wanordelijkheden te voorkomen. Burgemeester werden de afgelopen jaren echter steeds gedetailleerder en creatiever in hun beperkingen. Zo stellen ze voorwaarden aan de kleding die demonstranten dragen en de leuzen die ze gebruiken, en verbieden ze bijvoorbeeld spandoeken. Ook vergaande noodmaatregelen worden steeds vaker ingezet.

Dit blijkt uit een inventarisatie door platform voor onderzoeksjournalistiek Investico en De Groene Amsterdammer van zogenoemde Wom-brieven. In een Wom-brief, vernoemd naar de ‘Wet openbare manifestaties’ somt de burgemeester aan de demonstrant op wat er wel, en vooral niet mag. Bij 16 steden vroegen we een selectie van zulke brieven op (zie onderzoeksverantwoording), in totaal ontvingen we er 373. Bij twee derde van de steden worden de lijstjes met beperkingen langer.

Opvallend is ook dat burgemeesters zich vooraf bemoeien met de inhoud van het protest. Demonstranten in Rotterdam mogen bijvoorbeeld geen leuzen roepen die discriminerend, beledigend of aanstootgevend zijn. ‘Zo’n beperking mag een burgemeester niet opleggen,’ zegt universitair docent demonstratierecht Berend Roorda van de Rijksuniversiteit Groningen, ‘dat gaat lijnrecht tegen de wet in’. Een regelmatig terugkerend verbod op gezichtsbedekkende kledij, zoals in Den Bosch, Arnhem en Zwolle, vindt Roorda ‘zeer twijfelachtig’.

Coronabeperkingen blijven plakken

Strenge beperkingen die tijdens de coronapandemie werden opgelegd, worden ook na de pandemie gehandhaafd, blijkt uit onze analyse. Zo verruilde Rotterdam in hun brief een verwacht aantal mensen voor een strikt maximumaantal. Om te voorkomen dat demonstranten tijdens de pandemie een demonstratie als verkapt festival gebruikten, introduceerde Amsterdam de eis dat versterkte muziek ‘ondersteunend moet zijn aan de boodschap’. Die eis blijft ook na de pandemie staan. Arnhem verbood muzikale optredens in de Wom-brief helemaal.

In uitzonderlijke gevallen kan een gemeente een demonstratie verder inperken en zelfs verbieden. De burgemeester kan bijvoorbeeld een noodbevel of -verordening uitvaardigen, een zogenoemd ‘veiligheidsrisicogebied’ instellen waar burgers preventief gefouilleerd mogen worden, of aan demonstranten een gebiedsverbod opleggen. Gemeenten houden niet consequent bij hoe vaak zulke middelen bij demonstraties worden ingezet.

Uit een inventarisatie van openbare bronnen door Investico blijkt dat deze zware juridische middelen tijdens, maar ook na de coronapandemie vaker werden ingezet. Zo wezen burgemeesters in coronajaar 2021 twaalf veiligheidsrisicogebieden aan, en vier in 2022. In 2019, het jaar voor de pandemie, deden ze dat nergens. Hetzelfde geldt voor noodbevoegdheden, die burgemeesters alleen mogen inzetten bij ‘ernstige wanordelijkheden of rampen’. Het zwaarste middel, het noodbevel, werd in 2019 drie keer gebruikt, in 2021 nam die inzet ervan explosief toe tot zevenentwintig, en 2022 kende nog steeds twaalf noodbevelen. ‘Noodwetten zijn bijna een blanco cheque waar je als burgemeester niet te snel naar mag grijpen’, zegt Adriaan Wierenga, universitair docent gespecialiseerd in noodrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Gemeentelijke noodwetgeving en gebiedsverboden zijn oorspronkelijk bedoeld voor noodsituaties en ernstige vormen van geweld rondom voetbalwedstrijden. ‘Dit zijn geen middelen die je inzet bij de regulering van vreedzame demonstraties, zegt Marjon Rozema van mensenrechtenbeweging Amnesty International. Amnesty heeft grote problemen met wat Rozema het ‘veiligheidsdenken’ noemt.  Die veiligheidsbril moet af. Die verhindert dat vanuit vertrouwen en respect de samenwerking wordt gezocht met organisatoren van demonstraties.’