De politie verzamelt voortdurend persoonsgegevens van demonstranten, zoals hun adres, burgerservicenummer en geboortedatum. Daarnaast vraagt de politie gegevens op van ouders en kinderen van actievoerders, ook als zij nooit zijn gearresteerd of veroordeeld.

Dat blijkt uit 67 persoonlijke dossiers van demonstranten, die onderzoeksplatform Investico inzag in samenwerking met De Groene Amsterdammer en Trouw. “Het recht op betoging is in het geding”, zegt Bart Schermer, hoogleraar Privacy en Cybercrime  aan de Universiteit van Leiden.  “Als je de hele tijd in de gaten wordt gehouden, kun je niet meer vrij demonstreren.”

De politie haalt die gegevens uit de Basisregistratie Personen (BRP), een database waarin informatie over iedere inwoner van Nederland staat. Elke keer als agenten zoeken naar burgers in de systemen of een bestaand dossier openen, worden persoonsgegevens uit de BRP gehaald. Volgens de politie is het opvragen noodzakelijk om haar politietaak uit te voeren. Bijvoorbeeld om verdachten op te sporen, aangiftes te verwerken, in contact te komen met demonstranten of voor slachtofferzorg.

1400 keer opgevraagd

Sinds 2021 kan iedere burger bij de gemeente een overzicht opvragen van gegevensverkeer tussen de politie en de BRP. Investico kreeg met medewerking van activisten inzage in 67 van deze overzichten. Het gaat vooral om activisten uit de antiracisme- en klimaatbeweging, onder wie Extinction Rebellion-demonstranten Sieger Sloot en Lucas Winnips. Maar ook coronademonstranten en antifascisten deden mee aan het onderzoek.

Voordat de betrokkenen meedoen aan protesten, vraagt de politie hun gegevens enkel op bij bijvoorbeeld een fietsboete, of als ze zelf aangifte doen. Maar na deelname aan demonstraties schieten de aanvragen omhoog. Zo werden de gegevens van prominente corona-demonstrant Michel Reijinga in twee jaar tijd ruim 1400 keer opgevraagd en bekeken.

Tien van de 67 demonstranten zijn nog nooit gearresteerd. Bij zeven van hen haalde de politie hun gegevens toch meer dan vijftig keer op uit de BRP-database. Zo vroeg de politie ruim 300 keer de gegevens op van een organisator van actiegroep Kick Out Zwarte Piet. Waarom gegevens van deze demonstranten zo vaak werden opgevraagd, kan de politie niet uitleggen.

Het gaat angstwekkend ver

De demonstranten reageren geschrokken. “De overheid probeert mij te diskwalificeren omdat mijn boodschap hen niet bevalt”, zegt Marisella de Cuba van Kick Out Zwarte Piet. “Wat zijn mijn rechten dan nog waard?” Advocaat Bénédicte Ficq, die zich recentelijk aansloot bij klimaatbeweging Extinction Rebellion, heeft geen inzage gevraagd. Wel noemt ze de werkwijze van de politie “angstwekkend”. “Het lijkt wel een politiestaat.”

In reactie zegt de politie dat het doel van de gegevensverzameling ‘zeer algemeen’ wordt vastgelegd, bijvoorbeeld ‘ter handhaving van de rechtsorde in een bepaald geval,’ en dat er geen specifiek beleid is voor het opvragen van persoonsgegevens van demonstranten. Gegevens van familieleden worden opgevraagd als de demonstranten eerder bijvoorbeeld schuldig waren aan ernstige openbare ordeverstoringen, zegt de politie. Toch worden ook familieleden van nooit veroordeelde demonstranten opgezocht.

“De technologie is er, het is heel gemakkelijk voor de politie om steeds sneller en eerder mensen op te zoeken,” zegt Marc Schuilenburg, hoogleraar Digital Surveillance aan de Erasmus Universiteit. “Maar zeker omdat het hier om een grondrecht gaat, moet de politie daarbij terughoudend zijn. Als ze bij iedereen zelfs familieleden opzoeken, blijkt dat ze dat niet zijn.”

Uit de 67 BRP-dossiers blijkt bovendien dat vier demonstranten in het systeem staan van  een zogenoemd ‘veiligheidshuis’. Dat is een overleg waarin politie, gemeente en justitie de dossiers van burgers bespreken die vermoedelijk betrokken zijn bij ernstige criminaliteit, huiselijk geweld of radicalisering.

Eén van hen kreeg onaangekondigd bezoek van een psycholoog van het veiligheidshuis. “Vreedzame demonstranten die hun mening uiten zouden nooit in zulke systemen terecht mogen komen”, zegt hoogleraar Schermer.