‘Shell, go well,’ klinkt het in het radiospotje waarin Shell aankondigt maatregelen te nemen tegen klimaatverandering.¹ Sinds april biedt de oliegigant klanten de mogelijkheid om ‘CO2-neutraal’ te rijden. Wie aan de pomp kiest om een cent extra te betalen per liter benzine of diesel, of het iets duurdere brandstofmerk V-power tankt, mag zijn of haar broeikas-uitstoot wegstrepen². Met het extraatje plant Shell namelijk bomen en investeert het in bestaande bosreservaten in onder andere Peru en Indonesië³.

Inmiddels zijn er op die manier al 20,475 autoritjes rondom de wereld gecompenseerd, stelt Shell op haar website⁴. Dat zou neerkomen op zo’n 55 miljoen liter benzine, ofwel ruim 180 duizend ton CO2⁵. Om dat te compenseren zouden 376 duizend bomen eeuwig moeten blijven bestaan⁶. 

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Hoe krijgt Shell dit voor elkaar? Het oliebedrijf koopt onder meer CO2-credits bij het Katingan Mentaya-project op Centraal Kalimantan, het Indonesische deel van het eiland Borneo. Dit natuurreservaat werd in 2007 in het leven geroepen door het Indonesische bedrijf PT Rimba Makmur Utama in samenwerking met een Britse projectontwikkelaar en twee ngo’s⁷. De man aan het roer is Dharsono Hartono, een voormalig JP Morgan-bankier in New York. Nadat hij erachter kwam dat natuurbescherming en geld verdienen prima samengaan, besloot hij terug te keren naar zijn thuisland⁸. 

Het reservaat beschermt 157.722 hectare aan tropisch bos en ondergronds veen, een gebied iets groter dan de provincie Utrecht⁹. Zonder het project zou dit gebied omgezet worden tot industriële acacia-plantages voor papierproductie, zeggen de ontwikkelaars¹⁰. Maar nu blijft alles bij het oude en gaat een enorme hoeveelheid CO2 niet de lucht in. Maximaal zeveneneenhalf miljoen ton per jaar, zegt oprichter Hartono in zijn luxe appartementencomplex in het centrum van Jakarta¹¹. Zo’n belofte is geld waard. Met de CO2-credits die sinds 2017 worden verkocht voor prijzen tussen de vijf en tien dollar per ton, kan zijn reservaat tot 75 miljoen dollar per jaar verdienen¹². Volgens de website is al 32.186.588 ton CO2 ‘bespaard¹³’. De teller loopt elke paar seconden op.

CO2-compensatieservices

‘Besparen’ betekent niet dat de totale hoeveelheid CO2 in de atmosfeer omlaag gaat. CO2-credits worden verkocht als een soort vergunning om elders ter wereld een vergelijkbare hoeveelheid broeikasgas wél uit te stoten. Op papier is er geen klimaatwinst, maar ook geen verlies. Vandaar de term ‘CO2-neutraal’. 

Shell omschrijft Katingan Mentaya als ‘’s werelds grootste CO₂-compensatieproject, waarmee een hoeveelheid CO₂ wordt gecompenseerd die gelijk staat aan de jaarlijkse uitstoot van Frankrijk¹⁴’. Naast Shell kopen ook Volkswagen en de bank BNP Paribas hier hun koolstofcredits¹⁵. Wereldwijd, van Cambodja tot Peru en van Zimbabwe tot Guatemala, zijn er inmiddels honderden van dit soort projecten¹⁶. Met het beschermen van bossen is een wereld te winnen. ‘Als tropische ontbossing een land was,’ stelt het State of Forest Carbon Finance Report 2017¹⁷, ‘dan was het wat betreft emissies de derde grootste vervuiler ter wereld, na alleen China en de VS.’ 

Beeld door:
Foto: Narasi/SaveOurBorneo

Ook Exxonmobil investeert inmiddels in natuurreservaten, bijvoorbeeld in Guyana¹⁸, waar het tevens een ‘sprookjesdeal’ sloot om olie te winnen. KLM biedt al sinds 2008 een ‘CO2-compensatieservice’ aan waarvoor klanten een klein bedrag betalen¹⁹. En EasyJet, de prijsvechter voor wie elke cent telt, zegt dat CO2-compensatie door bosbescherming vanaf eind november zelfs standaard is inbegrepen in elke vlucht – gratis²⁰.

Zo werkt het op papier. Maar werkt het ook echt? In samenwerking met Indonesische journalisten van het tijdschrift Tempo en het digitale mediaplatform Narasi dook Platform voor Onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer en dagblad Trouw in de wereld van compensatiebossen, met het Katingan Mentaya-project als voorbeeld. We spitten door rapporten en spraken met aardwetenschappers, natuurbeschermers, projectontwikkelaars en certificeerders. Met hulp van experts analyseerden we satellietbeelden van het beschermde reservaat op Borneo, waar de Indonesische journalisten ‘op de grond’ poolshoogte namen. Zo stuitten we op REDD+, een regeling die twaalf jaar geleden speciaal werd ontworpen om CO2-compensatie door middel van bosbescherming mogelijk te maken. Een win-winscenario, volgens de VN, maar inmiddels heeft het compensatieprogramma bij steeds meer wetenschappers en natuurbeschermers afgedaan. Toch wordt REDD+ nu juist omarmd door oliemaatschappijen en de luchtvaartindustrie.

REDD+

Het is 2007 en het auditorium van het Bali International Convention Center zit bomvol met vertegenwoordigers uit de hele wereld. Tijdens deze dertiende klimaatconferentie van de Verenigde Naties (COP13) houdt de Coalitie van Regenwoudlanden, met woordvoerders als Papoea Nieuw-Guinea en Brazilië, de poot stijf²¹. Als de geïndustrialiseerde landen – die het meest hebben bijgedragen aan de opwarming van de aarde – eisen dat ontwikkelingslanden hun natuur beschermen, moet daar wel iets tegenover staan.

Zo ontstaat REDD+, een afkorting voor een mondvol: Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation in developing countries, and the role of conservation, sustainable management of forests and enhancement of forest carbon stocks in developing countries. Het instrument moet Westerse landen paaien om te investeren in de bescherming van tropische bossen in ontwikkelingslanden. Zij krijgen per vermeden ton CO2-uitstoot een som geld. Handel in het broeikasgas is niet nieuw: dat kon al sinds het Kyotoprotocol van 1997²². Maar tot aan REDD+ leek CO2-compensatie door bosbescherming te ingewikkeld²³.

Wat wordt aangekondigd als snelle en ‘kostenefficiënte’ klimaatmaatregel²⁴, komt echter moeilijk van de grond. Westerse overheden zijn nergens toe verplicht en investeren minder geld in het systeem dan verwacht²⁵. De VN en de Wereldbank zetten tientallen pilotprojecten op die vaak in een beginstadium blijven steken²⁶. En nog steeds steggelen overheden over de regels, zoals financiering, handhaving, toezicht en transparantie²⁷.

Ondertussen bloeit wel een ‘vrijwillige markt’ voor REDD+ op, waarin ngo’s, bedrijven en private investeerders bosbescherming opzetten en daaruit CO2-credits verkopen. Sinds 2009 is één miljard dollar uitgegeven aan credits, stelt brancheorganisatie Forest Trends in 2017²⁸. De markt bedient niet alleen consumenten die hun energiegebruik, vliegvakantie of online aankopen willen compenseren, maar ook steeds vaker grote bedrijven.

Zo kocht Disney voor miljoenen dollars compensatiekredieten uit bossen in Peru, Cambodja en de Democratische Republiek Congo²⁹. De rockband Pearl Jam neutraliseerde concerttours door Latijns-Amerika door bossen in Brazilië en Peru te steunen³⁰. Webshop Zalando investeert sinds dit najaar in herbebossingsprojecten in Ethiopië en wil honderd procent CO2-neutraal worden³¹. Dat is het modemerk Gucci al gelukt: afgelopen oktober verklaar het ‘geheel CO2-neutraal te opereren,’ dit dankzij de compensatiemogelijkheden van REDD+³².

Ontbossing duurt voort

Het verzet hiertegen groeit. ‘Een slechte deal geeft bedrijven de kans om te claimen dat ze bossen beschermen, waarmee ze verhullen dat ze hun uitstoot niet tot veilige niveaus terug willen brengen,’ waarschuwde Kumi Naidoo, de toenmalige directeur van Greenpeace International, al in 2010³³. Niettemin was de milieuorganisatie destijds nog voorstander: ‘Als de regels goed zijn, kan het een groot succes worden.’

Een decennium later heeft de twijfel toegeslagen. Volgens internationale natuurbeschermer WWF staat REDD+ inmiddels ‘op een kritiek punt’ waar ‘wij en anderen de effectiviteit en vraag moeten demonstreren³⁴’. In mei 2018 concludeerde de Algemene Rekenkamer van Noorwegen, een land dat miljarden investeerde in het systeem, dat ‘de resultaten van REDD+ tot dusver vertraagd en onzeker zijn³⁵’. En hoewel het Centre for International Forestry Research afgelopen oktober om ‘meer rigoureuze impactanalyses’ vraagt, stelt het ook ‘dat REDD+-initiatieven de ontbossing van tropische gebieden tot dusver niet hebben gestopt³⁶’. 

Greenpeace is het daar inmiddels mee eens: ‘We zijn een jaar of tien verder en moeten concluderen dat we maar niet voorbij de obstakels komen,’ zegt Hilde Stroot, programmadirecteur biodiversiteit bij de milieugroep³⁷. Volgens haar blijft het basisprincipe goed: de grootste vervuilende landen moeten meebetalen aan de bescherming van bossen in landen die historisch minder hebben bijgedragen aan klimaatverandering. ‘Maar verder werkt het gewoon niet. Het is moeilijk hier nog voorstander van te zijn. We zien zoveel missers op dit dossier.’

‘REDD+ zal de geschiedenis ingaan als een totaal absurd project,’ zegt geograaf Mucahid Bayrak via een Skypegesprek vanuit de National Taiwan Normal University³⁸. Hij doet al negen jaar onderzoek naar de impact die het beschermingssysteem heeft op lokale bosgemeenschappen en bezocht compensatieprojecten in Vietnam. Ook de Wageningse hoogleraar Esther Turnhout is kritisch³⁹. ‘De wetenschappelijke literatuur laat duidelijk zien dat het geen effectief mechanisme is’. Ze doet onderzoek naar de rol van kennis in natuur- en bosbeleid en publiceerde in 2016 een overzichtsstudie van REDD+. ‘De rekenmethoden zijn heel complex en vaak onmogelijk, het systeem berust op problematische aannames en werkt oneerlijk. En het draagt niet bij aan de verlaging van CO2.’

De kwetsbaarheid van het bos zit in de weg

Dat beschermde bossen kwetsbaar zijn en ook weer kunnen verdwijnen door brand, houtkap of ziekte, is een van de drie principiële bezwaren tegen het . Wie een bos wil aanbieden als compensatiemechanisme, moet kunnen garanderen dat het er over een mensenleven nog staat. ‘Compensatiecredits zijn zoals ‘s werelds meest vergevingsgezinde creditcard’, schrijft Lisa Song, journalist bij het Amerikaanse onderzoeksplatform ProPublica, afgelopen mei. ‘De koper krijgt al het voordeel van tevoren, terwijl het een eeuw duurt voordat de schuld volledig is terugbetaald⁴⁰.’

Als het project die eindstreep al haalt. In 2009 zette de Paiter-Suruí stam uit Brazilië als eerste inheemse gemeenschap ter wereld zelf een REDD+-project op⁴¹. Uit dat reservaat kocht Natura, een Braziliaanse cosmeticagigant, 120 duizend gecertificeerde compensatiecredits, en ook internationale voetbalorganisator FIFA kocht credits om zo de CO2-uitstoot van het WK voetbal 2014 in Brazilië te verlagen⁴². Dat ging even goed. Tot de gemeenschap er zes jaar later achterkwam dat het compensatieproject zich bovenop een goud- en diamantmijn bevond en stamleider Henrique Suruí een verbondje sloot met illegale ontbossers en mijnwerkers.

Sinds de politieke wind in Brazilië is omgeslagen, is het al helemaal de vraag hoe permanent bosbeschermingsprojecten daar zijn. Programmadirecteur Stroot van Greenpeace: ‘Bolsonaro kleedt het handhavend apparaat voor natuurbescherming uit. Er is geen monitoring meer in de Amazone en langetermijn bosbeheer is daar heel moeilijk. Forget it⁴³.’

Shell zwijgt over branden

Hoe zit dat in het Indonesische Shell-’klimaatbos’? 2019 was een extreem brandjaar in Indonesië; de branden die tussen juli en oktober woedden, bedekten grote delen van Sumatra en Kalimantan in een giftige smog⁴⁴. Scholen en ziekenhuizen sloten, de lokale bevolking liep rond met mondkapjes, Orang-oetans zochten hun heil in achtertuinen van stedelingen, tienduizenden mensen werden geëvacueerd, tien . Dat het Katingan Mentaya-reservaat hierdoor onder druk stond is geen geheim, maar het project stuurt geen persberichten als de zaak in brand staat. Om daarachter te komen, moeten satellietbeelden worden geanalyseerd.

Op een koude maandagochtend eind november klap ik in een kamertje op de derde verdieping van de Vrije Universiteit van Amsterdam mijn laptop open⁴⁵. Negen bosbrandexperts van de afdeling Aardwetenschappen staren op een projectiescherm naar het programma Google Earth Pro. Vanuit de ruimte zien we onze groen-blauwe planeet. We zoomen in op Centraal-Kalimantan, Indonesië. Met het aanklikken van een vinkje verschijnt een peulvormig gebied: het beschermde Katingan Mentaya-project.

Hebben de bosbranden het gebied aangetast? Om daarachter te komen hebben we wekenlang data gedownload via het Fire Information for Resource Management System (FIRMS) van het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA, en die gegevens voorgelegd aan Braziliaanse, Indonesische, Amerikaanse en Nederlandse satelliet-experts⁴⁶. In het gebied rondom het reservaat telden we meer dan duizend cirkeltjes en binnen de grenzen van het project ook nog eens 179. Het grootste deel van het gebied is onmiskenbaar gespaard gebleven. Maar in een deel langs de westelijke reservaatgrens, daar waar akkers en dorpen het gebied raken, en in de zuidelijke punt, lijkt de peul nu wel een mijnenveld.

Elk stipje staat voor een ‘hotspot’, en elke ‘hotspot’ geeft een ‘thermische anomalie’ aan, ofwel: een plek waar het warmer is dan normaal⁴⁷. We hebben ze met kleuren gecodeerd op tijd: wit voor april tot en met augustus, oranje voor september en rood voor afgelopen oktober. De enorme toename aan oranje en rood kan maar een ding betekenen, toch?

‘Ja, daar hebben branden gewoed.’ zegt hoogleraar Guido van der Werf⁴⁸. Hij doet onderzoek naar de hoeveelheid broeikasgassen die in atmosfeer terechtkomen door het afbranden van bossen, graslanden en veengebieden. Hij heeft hiervoor veel tijd doorgebracht in Indonesië en werkte voorheen ook bij NASA. ‘Het aantal stipjes zegt niet zoveel. Het zouden ook heel kleine brandjes zijn geweest, of een ‘vals alarm’, wanneer een satelliet een reflecterend dak of een andere warmtebron opvangt. Maar je ziet veel rijen naast elkaar, dan kan je er zeker van zijn dat de branden vrij groot waren.’

Niet elke stip staat gelijk aan een brand. Het is een indicatie, een deel moet je dus afschrijven. Daarom raadplegen we ook foto’s van een ander satellietprogramma: Landsat. Die van 30 oktober 2019 toont twee donkerbruine ‘brand-littekens’ binnen het reservaat: een aan de westelijke grens en een in het zuiden. Precies waar ook de stipjes zitten. We meten de brandplekken: ongeveer 1900 hectare, zo’n 3800 voetbalvelden⁴⁹. En komen erachter dat de brand in het zuiden maar één dag duurde en het westelijke deel meerdere dagen brandde⁵⁰. Hoeveel schade dat precies veroorzaakte, vertellen de beelden niet. Daarvoor, zeggen de experts, heb je mensen op de grond nodig.

Boeren steken branden aan

‘Het verbrande gebied is ENORM.’ Eind november appen twee Indonesische journalisten die naar het reservaat zijn afgereisd hun eerste bevindingen⁵¹. ‘Ik heb ongeveer twee kilometer gelopen en zie nog steeds het einde van het brand-litteken niet,’ meldt Gabriel Wahyu Titiyoga. Na een uur rijden vanaf de stad Sampit en drie uur varen met een speedboot hebben hij en Aqwam Fiazmi Hanifan het verbrande deel in het westen van het reservaat bereikt en onderzoeken wat hier de branden heeft veroorzaakt.

‘We zijn gestuit op tientallen landbouwpercelen binnen het projectgebied,’ laat Hanifan later die dag weten⁵². Hij stuurt een foto van een groot handgemaakt houten bord dat hij en Titiyoga aantroffen in het reservaat. ‘Dit gebied wordt gecontroleerd door de Dayak,’ staat erop met grote witte letters. Dit land is geclaimd door leden van de lokale Dayak Misik-gemeenschap, ontdekken ze. Meer foto’s volgen, van kleine percelen met houten bordjes waar de namen van dorpelingen opstaan. Families uit de omgeving hebben hier moedwillig branden aangestoken, zodat ze er groenten en rijst kunnen verbouwen. Bahrudin, een Dayak-leider uit het dorp Babaung: ‘Elke maandag gaan we naar het reservaat om ons land te bewerken⁵³.’ Een deel van de branden die hier in september en oktober woedden ontstond dus binnen het reservaat, andere branden begonnen op akkers van nabijgelegen dorpen en drongen het reservaat binnen⁵⁴.

Dit illustreert het tweede fundamentele bezwaar tegen het compensatiesysteem, namelijk dat het compensatiesysteem de onderliggende politieke en economische oorzaken van ontbossing niet aanpakt⁵⁵. Het verandert bijvoorbeeld niets aan de aanhoudende druk op land. ‘Agro-giganten als Bunge en Cargill en olie- en mijnbedrijven als Chevron, Shell en Rio Tinto, zijn met hun mijnextractie, landbouw en veehouderijen de echte veroorzakers van ontbossing,’ zegt Jutta Kill⁵⁶. De Duitse bioloog, onderzoeker en activist doet sinds 1993 onderzoek naar onder andere koolstofmarkten voor milieuorganisaties zoals de World Rainforest Movement en FERN. Ze werkte samen met lokale gemeenschappen in de Amazone en Afrikaanse landen als Madagascar en Kenia om ontbossing te bestrijden. ‘REDD+ houdt dit soort grote ontbossers echt niet tegen.’

REDD+projecten zijn echter vaak opgezet om lokale gemeenschappen van brandstichting, houtkap en landbouw te weerhouden, waardoor de kans op landconflicten groot is⁵⁷. Zo blijkt er bij het Indonesische CO2-reservaat al jaren een conflict te bestaan tussen lokale gemeenschappen en de projectbeheerders. In 2014 spraken de hoogste Dayak-leiders met de gouverneur van Centraal-Kalimantan af dat elke Dayak-familie in de provincie het recht zou krijgen om vijf hectare land te bewerken⁵⁸. Waar dit land vandaan moest komen, moesten ze nog uitvogelen. En tijdens de provinciale verkiezingen in 2017 ronselde een lokale politicus stemmen van de Dayak-gemeenschap door hen weer land te beloven, vertelt Bahrudin.⁵⁹ Hij toont brieven en documenten opgesteld door de leiding van de Dayak-gemeenschap. Dorpelingen gebruiken deze om land op te eisen binnen het projectgebied, waar het CO2-reservaat al sinds 2013 opereert⁶⁰.

Het reservaat is volgens het ministerie van bosbeheer de officiële landbeheerder en heeft het recht om de Dayak-boeren van het land te gooien. De documenten van de dorpelingen zijn juridisch niet geldig. Maar de staf is voorzichtig en wil ruzie vermijden⁶¹. Het project heeft alle lokale gemeenschappen rondom het CO2-reservaat honderd miljoen roepia aangeboden voor  ‘assistentie’ en educatieve projecten, maar de dorpelingen in vier westelijk gelegen dorpen weigerden: het bedrag was te laag⁶². ‘De lokale mensen zijn nooit écht goed bewust gemaakt van de grenzen van het reservaat,’ zegt Zainal Abidin, dorpshoofd van dorp Panyaguan. ‘Ik ben dorpsoudste, en ik weet niet eens precies waar het reservaat begint⁶³.’

‘Bomen vielen neer, het water in het kanaal droogde op. Het vuur was zo hoog,’ zegt een bewoner van het zuidelijke dorp Kampung Melayu⁶⁴. Met een kleine speedboot reisden de journalisten over kanalen dwars door het reservaat naar het Zuiden, waar in september ook een brand woedde. Deze werd niet moedwillig aangestoken, maar drong vanaf nabijgelegen akkers het reservaat binnen.

Bovendien is er de dreiging van omringende palmolieplantages. Aan de oostelijke grens van het reservaat, waar het aanschuurt tegen een grote palmolieplantage, PT Persada Era Agro Kencana, zagen de journalisten ook afgebrande bomen. In 2013 kreeg dit palmoliebedrijf een vergunning van het ministerie van bosbeheer, terwijl eerder was bepaald dat dit gebied beschermd zou blijven⁶⁵. Oprichter Hartono nam zijn verlies en maakte het CO2-reservaat stukken kleiner dan gepland, maar ondertussen staat het project van alle kanten onder druk. De beheerders doen hun best, maar kunnen amper opboksen tegen een groot palmoliebedrijf; verschillende Indonesische overheidsniveaus die overlappende vergunningen uitgeven; en lokale gemeenschappen die geen trek hebben in een CO2-bos.

‘Het kost veel tijd om gemeenschappen te leren dat brandstichting voor landbouw gevaarlijk is,’ zegt oprichter Hartono in Jakarta⁶⁶. ‘Dit jaar was een van de ergste brandjaren in vijf jaar. Ik verwacht dat we miljoenen dollars hebben verloren.’

Patrouilles

En dat terwijl de beheerders alles op alles zetten om branden te voorkomen. ‘De staf houdt regelmatig patrouilles. We hebben uitkijktorens en waterputten gebouwd, vuur-resistente gewassen geplant en brandslangen die de grond ingaan tegen ondergrondse veenbranden⁶⁷.’ Gerry Elias is managing partner bij Permian Global. Dit Britse bedrijf ontwikkelt projecten voor CO2-opslag in regenwouden, waaronder het Katingan-Mentayaproject. Waar het Indonesische bedrijf van Hartono zorgt voor de uitvoering op de grond, regelt Permian de berekening en vermarkting van de CO2-winst. Ook houdt Permians satelliet-expert vanuit Londen een oogje op het gebied. Spotten de satellieten iets verdachts, dan krijgen de preventieteams in het reservaat automatisch een sms’je. 

‘En dan heb ik het nog niet over het werk met de lokale gemeenschappen die rondom het reservaat leven. We leren hen hoe ze het land bewerken zonder vuur te gebruiken.’ Vijfhonderd dorpelingen – voorheen vaak illegale houtkappers – zijn omgeschoold tot brandweermannen, ze dragen maskers en schoenen met stalen neuzen. ‘Je zou moeten langskomen, het lijkt wel een militaire operatie!’ Er waren branden binnen het reservaat, erkent Elias. ‘We proberen elke brand te voorkomen, maar in zo’n extreem jaar zijn wij trots op hoe we het hebben gemanaged.’ 

Beeld door:
Foto: Narasi/SaveOurBorneo

De situatie in 2019 was bijna net zo extreem als in 2015, toen ook enorme delen van het Katingan-reservaat in rook opgingen. In totaal 9044 hectare, tonen satellietfoto’s van Landsat en het monitoringsrapport van het project voor de periode 2010-2015⁶⁸. Een van de brand-littekens van 2019 overlapt met die uit 2015. Een andere brand woedde in een veengebied dat al in de jaren negentig werd aangetast⁶⁹.

Elias zegt nu nog niet te weten hoe groot het verbrande gebied dit jaar precies is. Evenmin wat de gevolgen zijn voor het reservaat, of hoeveel CO2 er de lucht in is gegaan. Halverwege volgend jaar verschijnt het monitoringsrapport voor 2019. Wel benadrukt hij dat bij branden in eerder aangetaste gebieden relatief weinig CO2 verloren gaat: te weinig om tot grote verliezen in de verhandelbare credits te leiden⁷⁰.

vermeden CO2-emissies

Het laatste principiële bezwaar op REDD+ is dat de rekenmethoden waarmee CO2-credits worden berekend niet kloppen⁷¹. Wie heen-en-weer vliegt van Amsterdam naar Barcelona stoot 610kg CO2⁷² uit. Als je ervoor zorgt dat precies zoveel CO2 weer uit de lucht wordt gehaald, is de vakantie gecompenseerd. Maar dit telt alleen als je kunt bewijzen dat de bomen die jij laat planten er anders nooit gekomen zouden zijn. Zo niet, dan is de CO2-winst niet ‘additioneel’. Wanneer de CO2-winst gebaseerd is op het beschermen van bestaande bossen en veengronden, zoals bij het Shell-‘klimaatbos’, ligt dit nog ingewikkelder. Hoe weten de projectontwikkelaars zeker dat de bomen die zij beschermen zonder hun project daadwerkelijk gekapt waren?

Om dit te garanderen, beroepen ze zich op risicoprofielen en toekomstmodellen. Ze schatten in wat de toekomstige kans is op ontbossing in hun reservaat door naar vergelijkbare gebieden te kijken. Dit heet de baseline. Op basis daarvan becijferen ze de beloofde CO2-winst van het project, die omgerekend wordt tot verkoopbare CO2-credits. Elke credit staat voor één ton ‘vermeden CO2-emissies⁷³’.

‘Hoe meer ontbossing ze voorspellen in hun baseline, hoe groter de CO2-winst die ze kunnen claimen, en hoe meer credits ze kunnen verkopen, zegt de Duitse onderzoeker Kill⁷⁴. Volgens haar hebben bedrijven er baat bij een zo somber mogelijk toekomstscenario te schetsen: zo verdienen ze het meeste geld. ‘Het hele verdienmodel is gebaseerd op een verhaal over de toekomst dat ze zelf hebben bedacht.’

Iedere projectontwikkelaar mag de berekeningen van de verwachte CO2-winst zelf maken⁷⁵. ‘Er is geen internationale definitie van wat een bos is,’ zegt hoogleraar Turnhout, ‘Laat staan van ontbossing.’ Het ontbreekt bij deze projecten aan een centrale autoriteit die toezicht houdt. Wel moeten bedrijven zich houden aan de regels van internationale certificeerders zoals Verra, die het keurmerk Verified Carbon Standard (VCS) uitgeeft, en worden ze gecontroleerd door third party auditors.

De voorspellingen zitten er wel eens naast. In 2016 tikte de Wereldbank de Amerikaanse projectontwikkelaar Wildlife Works op de vingers omdat het de vermeden CO2-uitstoot door het Maï NDombe-project in de Democratische Republiek Congo ruim had overschat. De verwachte CO2-besparing moest met . Ook de beloofde CO2-winst van het Corridor Ankeniheny-Zahamena-reservaat in Madagascar, opgezet door de non-profit Conservation International, was grotendeels gebakken lucht, constateerden onderzoekers datzelfde jaar in International Forest Review: ‘Zonder een enkele verandering op de grond, zou het project op papier ontbossing en CO2-uitstoot kunnen verlagen met 50 procent. Dat is .’

En er is de vraag hoe ‘additioneel’ de CO2-opslag kan zijn van een gebied dat al was beschermd voordat het een ‘compensatiebos’ werd. Vijf jaar geleden concludeerde het Franse onderzoeksbureau Chaire Economie du Climat dat van 410 geanalyseerde REDD+-projecten, 26 procent overlapte met een beschermd gebied of nationaal park. REDD+ diende simpelweg als ‘logo om nieuwe financiering aan te trekken⁷⁶.’ 

Erkende normen en standaarden

Projectbeheerders en certificeerders houden vol dat het systeem goed in elkaar zit. Want zelfs als blijkt dat de branden die dit jaar in het Shell-’klimaatbos’ woedden desastreuze gevolgen hebben gehad voor de CO2-reserve, verandert dit weinig voor de Shell-consument die benzine compenseert. Volgens certificeerder Verra staat elke CO2-credit die een Shell-klant koopt gegarandeerd voor één ton niet-uitgestoten CO2. Elke paar jaar komen immers externe inspectiebedrijven langs bij het project om te controleren hoeveel CO2 er in de afgelopen jaren is bespaard. Deze ‘geverifieerde’ CO2-eenheden worden geregistreerd in een database, en mogen verhandeld worden. Volgens de certificeerder is het onmogelijk dat credits op de pof worden verkocht⁷⁷.

In een reactie stelt Shell enkel CO2-credits te kopen ‘die onafhankelijk zijn geverifieerd onder erkende normen en standaarden’. Wanneer ‘in een project door bijvoorbeeld een brand geen CO2 kan worden opgenomen door de natuur, worden hier uiteraard geen credits voor uitgegeven⁷⁸.’

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Want zelfs wanneer op Borneo zoveel bos afbrandt dat het reservaat deze ‘geverifieerde’ CO2-kredieten niet kan leveren, is er formeel nog steeds niets aan de hand. Bij elk nieuw CO2-reservaat wordt een percentage credits achter de hand gehouden en in een reservepot gestopt – een noodrantsoen voor kredieten die elders verloren gaan. ‘Het is zoals een risicoverzekering,’ zegt Naomi Swickard, hoofd marktontwikkeling bij certificeerder Verra. ‘Het project betaalt een premium, die gaat in een bufferpool en die wordt weer beheerd door ons: ‘de verzekeraar⁷⁹’.’

Het klinkt als een absurde vraag, maar blijven de credits van Shell-klanten dus ook geldig als het gehele Shell-’klimaatbos’ in rook op zou gaan? Swickard: ‘Correct. En we hebben extensieve analyses gedaan met scenario’s en modellen om de robuustheid te garanderen⁸⁰.’

‘De bedrijven die de credits verkopen mogen dan een verzekering hebben, de atmosfeer heeft dat niet,’ zegt de Duitse onderzoeker Kill⁸¹. REDD+ is géén oplossing voor klimaatverandering, betogen zij en andere critici⁸². Het is niet eens een druppel op de gloeiende plaat. Sinds 2007, het jaar waarin REDD+ van start ging, is de concentratie CO2 in de atmosfeer alleen maar toegenomen⁸³. Kill: ‘Ik hoor vaak dat dit systeem beter is dan niks, maar het is slechter dan niks. Bedrijven presenteren het als een eerste stap en wij applaudisseren. Maar zo geven we hen, en consumenten, een vrijbrief om olie uit te grond te blijven halen, om te blijven vliegen, om overbodige spullen te blijven kopen. Terwijl emissies omlaag moeten. Natuurlijk moeten we regenwouden beschermen. Maar waarom willen we daar zo nodig iets voor terug?⁸⁴’