In september 2020, midden in de coronacrisis, landt de Chinese meneer Ling¹ (33) op Schiphol. Hij is gespannen omdat hij de taal niet spreekt, vertelt hij later, maar ook optimistisch. Hij heeft immers een arbeidscontract en een Nederlands werkvisum op zak waarmee hij twee jaar als kok in een restaurant mag werken. Maar na aankomst wacht hem een nare verrassing, want het restaurant geeft hem geen werk. ‘Vanwege de covid-uitbraak had de eigenaar geen keukenpersoneel nodig.’ Zijn contract is waardeloos; zijn reis naar Nederland voor niets geweest.

Zonder ook maar een dag te hebben gewerkt stapt meneer Ling twee maanden later weer in het vliegtuig terug naar China. ‘Ik heb duizenden² euro’s betaald om naar Europa te komen. Ik hoopte in Nederland een beter leven op te bouwen, maar het werd juist een grote teleurstelling.’

Hoge schulden, geen baan

Restaurants zijn vorig jaar nauwelijks open geweest, maar toch verstrekte de immigratiedienst IND sinds de corona-uitbraak ruim vijfhonderd³ werkvisa aan Aziatische migranten om in de Nederlandse horeca te werken. De migranten landden op een verlaten vliegveld om daarna soms net als meneer Ling te ontdekken dat er helemaal geen werk voor hen is, of dat ze wegens corona veel minder betaald krijgen dan beloofd. 

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Ze betaalden duizenden euro’s aan tussenpersonen die een baan regelden en ‘een nieuwe kans’ in Europa beloofden. Daarbij maken ze gebruik van een speciale Nederlandse migratieregeling voor Aziatische koks, die ondanks eerdere gevallen van uitbuiting⁴ in 2019 nog werd verruimd. Een deel van hen wordt uitgebuit terwijl ze onze afhaalbami en take-away-sushi bereiden en corona heeft de positie van deze groep verder verzwakt, blijkt uit onderzoek van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw. 

We spraken met hulpverleners en advocaten en onderzochten de ervaringen van meer dan tien⁵ migranten. Zij werken vaak twaalf uur per dag, krijgen te weinig betaald en moeten honderden euro’s van hun uitbetaalde loon teruggeven aan hun baas, waardoor ze soms slechts een paar honderd euro per maand verdienen. Hun werkgever ontvangt vanwege corona ondertussen wel loonsubsidie van de overheid, maar steekt die in eigen zak.⁶ Tegen hun baas ingaan durven veel migranten niet, omdat ze hun werkvisum verliezen als ze worden ontslagen.⁷

Migranten die na aankomst ontdekken dat er helemaal geen werk voor hen is, of wegens corona zijn ontslagen, concurreren nu met elkaar om de schaarse werkplekken in de afhaalkeuken.⁸ Terug naar huis gaan is moeilijk vanwege de hoge schulden die ze hebben gemaakt om hiernaartoe te komen. Waarom halen restaurants nog altijd buitenlandse koks hier naartoe en keurt de staat dat goed, terwijl er sinds corona grote ontslagen vielen en veel koks juist op zoek zijn naar werk?

Tien tot elf uur werk per dag

‘Ik heb die hele nacht op een bankje op het vliegveld gezeten. Ik voelde me verschrikkelijk’, vertelt meneer Yongle.⁹ Hij kwam begin 2020 naar Nederland. We spreken hem met behulp van een tolk – hij spreekt geen woord Nederlands. Vrijwel direct na aankomst op Schiphol krijgt ook hij te horen dat er toch geen werk voor hem is. Als hij het restaurant belt, blijkt de eigenaar ‘op vakantie’. 

Na maanden zoeken, terwijl restaurants wegens corona gesloten zijn, vindt hij een nieuwe baan in een sushirestaurant, vertelt hij via Facetime vanuit de zolderkamer van datzelfde restaurant. ‘Hier slaap ik nu.’ Licht beschaamd draait hij de camera de ruimte in. Stapels dozen, een matras en een flinke voorraad take-away verpakkingen verschijnen in beeld. Hij werkt zes dagen per week, tien tot elf uur per dag. Wat hij zou willen veranderen? ‘Het salaris, de werkdruk en het aantal werkuren.’ 

Ver onder het minimumloon

‘De coronatijd is een goede kans om in het buitenland een carrière op te bouwen.’ schrijft een Chinees bedrijf dat klanten aan een Nederlandse verblijfsvergunning helpt op de Chinese appdienst WeChat.¹⁰ Bijna dagelijks verschijnen wervingsfilmpjes met aanzwellende muziek waarin Chinezen bij de Nederlandse ambassade hun migratiepapieren ophalen, of aankomen op Schiphol, een nieuwe toekomst tegemoet. 

Zij maken allemaal gebruik van een speciale migratieregeling voor Aziatische koks. De Aziatische horecasector zegt in Nederland geen geschikt personeel te kunnen vinden en lobbyde met succes voor een riante migratieregeling.¹¹ Via die regeling zijn tussen het uitbreken van corona en december 2020 ruim vijfhonderd verblijfsvergunningen verstrekt, blijkt uit navraag bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst. 

Tesseltje de Lange, hoogleraar migratierecht aan de Radboud Universiteit, vindt dat raar.¹² De regeling is gebaseerd op het idee dat er in Nederland geen geschikt personeel te vinden is. ‘Vanwege de sluiting van de horeca zijn veel koks nu werkloos. Ik had verwacht dat het ministerie van Sociale Zaken de regeling tijdelijk stop zou zetten’, zegt De Lange. Het ministerie zegt in een reactie¹³ dat het momenteel bekijkt of de regeling aangepast moet worden.

Toch kiezen restaurants ervoor om nieuwe koks hierheen te halen. Wie de online vacatures bekijkt snapt waarom. ‘Sobere leefwijze, kan ontberingen verdragen en hard werken’, staat in meerdere vacatures.¹⁴ ‘Goed uithoudingsvermogen’, ‘werk van 50 uur per week, 4 vrije dagen per maand, 1300 euro per maand.’ Dat is ver onder het minimumloon.¹⁵

Barbra Velthuizen, directeur bij HVO-Querido, waar het Amsterdams Coördinatiepunt Mensenhandel onder valt, vindt het zorgelijk dat er nog steeds koks naar Nederland komen. Volgens haar is er geen tekort maar zijn er restauranteigenaren die een voorkeur hebben voor nieuwe koks uit Azië: ‘Nieuwe arbeidsmigranten kennen de taal en cultuur niet. Zij zitten klem en zijn daardoor bereid te werken onder slechte omstandigheden. Ze zijn makkelijker uit te buiten.’

In de vacatures staat ook dat de werkgever de eerste anderhalve maand loon inhoudt als borg voor wanneer de migrant de contractperiode niet volmaakt.¹⁶ Zo’n bepaling staat ook in meneer Yongle’s contract: hij moet 2000 euro boete betalen wanneer hij niet de volle twee jaar blijft.¹⁷ ‘Dat mag écht niet’, zegt Conny Rijken,¹⁸ hoogleraar mensenhandel aan de Universiteit van Tilburg. ‘Dat neigt naar gedwongen arbeid.’ 

We willen de werkgever van meneer Yongle om een reactie vragen, maar dat kan niet omdat hij nog altijd op de zolder van het restaurant verblijft en bang is zijn baan en onderkomen te verliezen. Ook zijn oud-werkgever kunnen we niet benaderen, omdat meneer Yongle voor strenge geheimhouding heeft getekend en bang is gestraft te worden voor het praten met de pers.

De brancheorganisatie voor Aziatische horeca VCHO zegt de misstanden in de sector niet te herkennen.¹⁹ De organisatie bevestigt dat er sinds corona minder behoefte is aan koks dan voorheen. Toch zijn nog altijd nieuwe migranten nodig, omdat veel koks na de corona-uitbraak terugkeerden naar Azië en veel koks die een verblijfsvergunning kregen uiteindelijk toch niet kwamen, zegt de VCHO. De IND laat weten hier geen cijfers over bij te houden.

Meldingen van uitbuiting

Iedere maand krijgt meneer Yongle keurig 1600 euro loon gestort. Maar maandelijks moet hij 500 euro weer terugbetalen, zegt hij.²⁰ Hij stuurt ons screenshots van de geldopnames die hij bij zijn baas moet inleveren, waardoor hij veel minder overhoudt. Sterker nog, per uur verdient hij ongeveer 4,58 – minder dan de helft van het minimumuurloon.²¹ 

Het uitbetalen en pinnen is een veelgebruikte manier om onderbetaling te verhullen.²² En sinds corona is het ook dé manier om met overheidssubsidie te sjoemelen. De coronasteun van de overheid is namelijk gebaseerd op de loonkosten, die op papier zo hoger lijken dan ze in werkelijkheid zijn. Tot nu toe kreeg het restaurant van meneer Yongle ruim veertigduizend euro NOW-subsidie, bedoeld om de lonen eerlijk door te betalen.²³ Maar zijn baas steekt de steun in eigen zak. 

Meneer Yongle is niet verbaasd dat zijn baas hem uitbuit: ‘Dit zijn de onuitgesproken regels in Nederlandse restaurants. Zo gaat het gewoon.’ Dat bleek ook al in 2017, toen Platform Investico ontdekte dat de ruimhartige visumregeling voor Aziatische koks en het gebrek aan controle arbeidsuitbuiting in de hand werken. Toch werd de visumregeling in 2019 verder verruimd. 

Na die verruiming zou de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid extra gaan controleren, maar dat werd uitgesteld vanwege de pandemie. Toch ontving de inspectie vorig jaar meer meldingen over ‘mogelijke ernstige benadeling en arbeidsuitbuiting’ bij Aziatische horecazaken: in 2020 kwamen er 24 meldingen²⁴ binnen, een jaar eerder waren dat er nog 17. ‘De coronamaatregelen en de bijbehorende economische onzekerheid maken mensen vatbaarder voor uitbuiting’, zegt Brian Varma van het Coördinatiecentrum tegen Mensenhandel CoMensha.²⁵ ‘Maar als je niet op inspectie gaat, dan vind je ook geen mensenhandel. Die meldingen zijn het topje van de ijsberg.’

Vervalste certificaten

Alle koks die we spreken waren afhankelijk van een tussenpersoon om hiernaartoe te komen. De Chinese tussenpersoon regelt tegen betaling van duizenden euro’s een baan en verblijfspapieren. Daar komen de kosten van een vliegticket en gezondheidschecks nog bovenop. Veel migranten steken zich diep in de schulden, en hopen die te kunnen afbetalen zodra ze een Europees salaris verdienen. Maar de tussenpersonen leveren vaak helemaal niet wat ze beloven.

Meneer Yongle betaalde ruim negenduizend euro aan zijn tussenpersoon, om vervolgens te ontdekken dat het restaurant hem niet nodig had. ‘De tussenpersoon zei dat ik terug moest gaan naar China en blokkeerde mijn telefoonnummer. Hij heeft me gewoon opgelicht.’ Ook bij meneer Ling gaf zijn tussenpersoon geen sjoege. ‘Ze zei dat het een zaak was tussen mij en de werkgever.’ 

En het lijkt erop dat de bemiddelingsbureaus niet enkel de migranten, maar ook de IND om de tuin leiden. Eigenlijk is de migratieregeling alleen bedoeld voor gediplomeerde koks.²⁶ Maar online vinden we vacatures waarvoor ‘geen vaardigheden vereist’ zijn, en zien we verschillende bemiddelaars die aanbieden²⁷ de benodigde certificaten ‘te regelen’. De arbeidsinspectie vermoedt dat die certificaten soms vervalst zijn. ‘We zien veel werknemers uit dezelfde regio die allemaal op dezelfde koksschool hebben gezeten, duizenden kilometers verderop. Of koks die bij elkaar in de klas zouden hebben gezeten terwijl ze elkaar niet kennen.’ 

De IND zegt altijd te onderzoeken of de documenten van de migranten authentiek zijn. Wanneer de documenten vervalst blijken, kan de verblijfsvergunning worden ingetrokken. Hoe vaak dat is gebeurd, weet de IND niet. De dienst legt geen boetes op voor het vervalsen van certificaten of diploma’s.

Ook vreemdelingenadvocaat Merel Hoogendoorn²⁸ komt dit bekend voor. ‘Soms werken ze niet eens als kok, maar in de bediening en afwas.’ Dat is kwalijk, zegt ze. ‘De regeling werkt uitbuiting in de hand: het is voor ondernemers heel makkelijk om goedkoop personeel naar Nederland te halen, en de controles lijken minimaal. Het draagt bij aan het ontstaan van een mensensmokkelnetwerk.’ 

De daklozenopvang is soms de enige uitweg uit dat netwerk. Hulpverleners in Den Haag, Amsterdam, Breda en Bergen op Zoom melden dat zij de afgelopen maanden allemaal meerdere Aziatische koks hebben opgevangen. Sinds oktober zitten er twee koks in de opvang in Breda, vertelt coördinator Vincent Jorritsma.²⁹ Nieuw werk vinden is nog niet gelukt, de IND is van plan hun verblijfsvergunningen in te trekken. ‘Maar vanwege de schulden kunnen ze niet terug.’