Op het eerste gezicht is Cees Vermeer het prototype succesvolle ondernemende professor. Sinds de jaren zeventig¹ doet hij onderzoek naar de effecten van vitamine K op bloedstolling en sterke botten. De biochemicus heeft bijna vierhonderd publicaties op zijn naam staan.² Hij is niet het type onderzoeker dat in zijn ivoren toren blijft zitten. Al sinds de jaren negentig werkt hij veel samen met bedrijven. ‘Cees werd met de nek aangekeken door de rest van de vakgroep’, zegt een oud-medewerker. ‘Hij financierde zijn onderzoek met geld van de industrie en fondsen zoals de Hartstichting en Nierstichting. Dat was not done.’³

Vermeer blijkt zijn tijd vooruit, want samenwerken met bedrijven wordt begin deze eeuw het nieuwe devies. De onderzoeker wordt ondernemer en de universiteit moet haar geld gaan verdienen via de markt. Universiteiten en hogescholen ontvangen ruim honderd miljoen⁴ euro subsidie om ‘valorisatie-ecosystemen’ op te zetten. Ze gaan ‘ondernemerschapsonderwijs’ geven en richten ‘technology transfer offices’ op.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Geld in eigen zak

In 2001 is Vermeer een van de eerste wetenschappers die een bv opricht⁵, gesteund door de faculteit die hem een aantal patenten en ruim 700.000 euro meegeeft.⁶ Dat geld is de jaren ervoor met commercieel onderzoek verdiend en zou eigenlijk binnen de onderzoeksgroep herverdeeld zou moeten worden. Dat liet de commercieel succesvolle onderzoeker echter niet toe, zeggen verschillende betrokkenen die we voor onze reconstructie hebben gesproken. ‘Vermeer had het gevoel dat het zijn eigen geld was’, zegt een universitair medewerker die bij de start van het bedrijf VitaK betrokken was. ‘De oprichting van VitaK zien we binnen de universiteit als een veredelde kapitaalvlucht.’⁷

De universiteit krijgt in tien jaar tijd weliswaar een half miljoen winst van VitaK terug, maar die komt in zijn geheel terecht in een facultaire geldpot van Cees Vermeer waarmee hij personeelskosten en andere uitgaven van VitaK betaalt.⁸ We hebben de inmiddels gepensioneerde Cees Vermeer meermaals benaderd voor een interview. Aanvankelijk stemt hij in met een gesprek, maar de avond ervoor zegt hij af. Hij reageert niet op schriftelijke vragen en stuurt ons door naar de universiteitswoordvoerder.

Terwijl de universiteit enkel geld verliest aan haar beoogde cash cow, lopen Cees Vermeer en zijn ‘kroonprins’ Leon Schurgers binnen. Vermeer draagt een kostbaar patent van VitaK gratis over aan een bedrijf van hemzelf en zijn pupil.⁹ Hij schuift Schurgers waardevolle antilichamen van de universiteit gratis toe.¹⁰ En Schurgers, nu hoogleraar aan de Universiteit Maastricht, ontvangt zeventigduizend euro aan illegale betalingen van een farmaciebedrijf, die hij ook na ontdekking niet hoeft terug te betalen.¹¹

Eerste aantoonbare fraudezaak

Vermeer zelf verdient op een listige manier jarenlang flink meer dan de Balkenendenorm. Hij is al met vroegpensioen, en krijgt daarnaast een salaris van VitaK, precies tot de grens van wat hij volgens de pensioenregeling mag bijverdienen. Daar bovenop ontvangt hij een bonus van ruim een half miljoen euro¹², die hij volgens de regels van het pensioenfonds zou moeten afdragen.¹³ Maar Vermeer zegt de bonus nooit te hebben gemeld bij het fonds.¹⁴ Opzettelijk, zo blijkt: ‘Het gaat om een compensatie voor mijn salaris uit VitaK, dat 6 jaar is achtergebleven in het bedrijf (anders zou mijn pre-pensioen bij het ABP vervallen)’¹⁵. Ook zijn baas Cobbenhagen weet dat het om een sluiproute gaat: ‘Het gaat erom een plausibel verhaal te kunnen houden’, mailt hij. ‘Een verhaal dat bij wijze van spreken ook aan de pers uit te leggen is. En waardoor jij niet in de problemen komt met je vroegpensioen.’¹⁶

Uit interne documenten en e-mails, die in handen kwamen van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico en in samenwerking met dagblad De Limburger mede voor De Groene Amsterdammer zijn onderzocht, blijkt dat de universiteits-bv VitaK wegens gebrekkig toezicht een broedplaats werd voor fraude. De affaire lijkt een extreem gevolg van de opdracht aan de academische wereld om zich als ondernemer te gedragen. Sinds de eeuwwisseling moeten universiteiten fungeren als motor van de kenniseconomie en hebben daarvoor inmiddels 2.100 bedrijven opgericht.¹⁷ Aan de Universiteit Maastricht ontsproten zestig ondernemingen.¹⁸ Na eerder onthulde belangenverstrengeling en beïnvloeding van onderzoek door bedrijven (zie kader onderaan), is VitaK de eerste aantoonbare fraudezaak binnen de ondernemende universiteit.

Frauduleuze betalingen

‘Afgelopen woensdag is ineens mijn wereld ingestort’, mailt Cees Vermeer¹⁹ op een zondagavond in september 2008 aan zijn baas Jan Cobbenhagen. Zijn beoogde opvolger Leon Schurgers blijkt heimelijk zeventigduizend euro aan frauduleuze betalingen van het Noorse farmaciebedrijf NattoPharma te hebben ontvangen²⁰, zo ontdekten accountants van het farmaciebedrijf.²¹ NattoPharma is op dat moment de belangrijkste klant van VitaK. Met nepfacturen op naam van Bio-K Research, een niet-bestaand bedrijf, maakte het Noorse farmaciebedrijf anderhalf jaar lang geld over op de persoonlijke bankrekening van Schurgers.²²

‘Ik heb onmiddellijk geprobeerd een afspraak met je te regelen, maar ik kwam er niet doorheen’, schrijft Vermeer verder. ‘Om niet de schijn op mij te laden dat ik alles in mijn eentje pionier wil ik bij dezen toch contact opnemen.’ Enkele dagen eerder, in een bericht aan NattoPharma, zegt Vermeer nog heel wat anders. ‘Het is mijn bedoeling om de zaken hier ten minste een paar weken vertrouwelijk te houden. Ik weet niet of ik dat voor altijd kan volhouden.’²³

‘Ik weet dat ik Leon eigenlijk onmiddellijk moet ontslaan’, schrijft Vermeer aan zijn baas. Hij zegt zich te schamen voor de fraude die volgens hem geleid heeft tot een vertrouwensbreuk. Maar tegen zijn gevallen kroonprins zegt hij iets anders. ‘Natuurlijk zal ik je verdedigen’, mailt hij hem.²⁴ ‘Je moet niet wanhopen’. ‘Ga er maar vanuit dat ik voor jouw belangen zal vechten.’²⁵

Geen boete, geen aangifte, geen geld terug

Dat lukt, want Schurgers wordt niet ontslagen; krijgt niet de boete die hij volgens zijn arbeidscontract moet betalen en er wordt ook geen aangifte tegen hem gedaan. Hij hoeft zelfs niets van het heimelijk verdiende geld terug te betalen.²⁶ Dat is volgens Vermeer immers al opgegaan aan ‘een dure auto, dure vakanties, dure meubelen, e.d.’ De grootste straf is dat zijn onderzoeker nooit meer directeur mag worden van VitaK, en dat hij de inkomsten moet opgeven bij de Belastingdienst.²⁷

Het viel niet mee om de straf voor Schurgers te matigen, schrijft Vermeer. ‘Tot drie keer toe hebben de aandeelhouders erop aangedrongen dat ik hem op staande voet zou ontslaan. Ik kon dat voorkomen door voor te stellen dat hij zou overstappen naar de universiteit, weg uit het bedrijfsleven, over naar de wetenschap.’²⁸ Dat laatste is wat er kort daarna gebeurt: de rotte appel van VitaK neemt ontslag en kan direct als onderzoeker aan de slag binnen de faculteit.²⁹

De illegale betalingen zijn niet de enige neveninkomsten van Schurgers. Jaarlijks verdient hij zo’n twintigduizend euro met antilichamen die hij gratis van VitaK kreeg³⁰. De aanvankelijke afspraak dat het universiteitsbedrijf een deel van de inkomsten krijgt³¹, wordt na een jaar zelfs veranderd in het tegendeel. Dan moet VitaK gaan betalen voor de antilichamen die het eerst zelf in bezit had.³²

Heimelijke patentdeal

Het is 17 april 2008 wanneer Cees Vermeer en Leon Schurgers van een diner genieten in het chique Restaurant Eik in hartje Oslo, op steenworp afstand van het Koninklijk Paleis. Hun tafelgenoten zijn Stein Westbye en Morten Sundstø, de CEO en bestuursvoorzitter van NattoPharma.³³

De twee Maastrichtse onderzoekers zijn wel vaker in Noorwegen voor overleg met het farmabedrijf. Deze keer hebben ze een mooi product in de aanbieding. Ze verkopen een serie patenten die de koper het alleenrecht geeft op een test die hart-, vaat- en botproblemen als gevolg van een gebrek aan vitamine K opspoort. De patenten zijn het resultaat van decennialang academisch onderzoek van Vermeer³⁴, en VitaK heeft dan al ruim twee miljoen geïnvesteerd in de ontwikkeling en bescherming van de uitvinding.³⁵

Maar gek genoeg doet Vermeer de patenten drie maanden later voor nul euro van de hand³⁶. En niet aan NattoPharma, want medewerkers van dit farmaciebedrijf mogen ‘absoluut niets’ van de transactie weten, schrijft Vermeer.³⁷ Nee, de onderzoeker verkoopt het octrooi aan MGP Diagnostics, een bedrijf dat hijzelf samen met zijn drie tafelgasten heeft opgericht³⁸, en dat wordt bestuurd door Schurgers en diens echtgenote³⁹.

NattoPharma is niet de enige die in het ongewisse wordt gehouden, ook de universiteitsjurist weet van niks. Hij ontdekt pas later dat de universiteit geen aandeel kreeg in het Noorse bedrijf, terwijl dat wel de afspraak was.⁴⁰ ‘Hoe dat zo gekomen is en hoe de feitelijke en formele situatie nu is is volstrekt vaag’, mailt hij.⁴¹ De overdracht werd gedaan terwijl hij op vakantie was, en had zijn goedkeuring niet gekregen. ‘De overeenkomst zegt helemaal niets, althans zegt mij niets. Wat is daar precies de bedoeling van????’.

Op de universiteit is er geen haan die kraait naar deze gekke verkoop. De zaak komt pas aan het licht nadat Egil Greve, opvolger van Stein Westbye als CEO van NattoPharma, kort na zijn aantreden ontdekt dat zijn voorganger een patent in eigen zak heeft gestoken.⁴² ‘Ik was volkomen geschokt’, zegt Greve telefonisch. ‘De hele transactie werd achter mijn rug om gedaan. Westbye en Sundstø hebben de aandeelhouders misleid.’⁴³

Dubieuze transacties

Greve duikt in de boeken om te onderzoeken wat zijn voorganger nog meer heeft uitgespookt, en ontdekt naar eigen zeggen een reeks dubieuze transacties. Zo komt ook de fraude van Schurgers aan het licht. Maar hij doet geen aangifte. ‘Mijn enige belang was te zorgen dat NattoPharma het patent in handen kreeg.’ En dat lukt. Leon Schurgers moet zijn aandelen in MGP Diagnostics alsnog verkopen aan het Noorse bedrijf. Vermeer had zijn aandelen een paar dagen eerder al overgedaan aan Schurgers.⁴⁴ NattoPharma meldt in een persbericht dat het 2,7 miljoen dollar voor het patent betaalt⁴⁵ – hetzelfde patent dat drie maanden ervoor door de universiteit voor nul euro van de hand is gedaan. Afgaand op deze cijfers zou Schurgers een kleine anderhalf miljoen dollar aan de deal hebben verdiend.⁴⁶

Terwijl Vermeer na de ‘ongeregeldheden’ belooft dat de universiteits-bv VitaK nooit meer zaken zal doen met het door hemzelf opgerichte MGPD⁴⁷, wil Schurgers anderhalf jaar later daar toch opnieuw aandelen in nemen.⁴⁸ Vermeer gaat daarmee akkoord, maar wordt teruggefloten door zijn baas Cobbenhagen. ‘Hij zal moeten kiezen: VitaK of MGPD! Beide tegelijk kan echt niet.’⁴⁹ Desondanks wordt Schurgers kort daarna opnieuw directeur van MGP Diagnostics.⁵⁰ Ook zijn vrouw Romy van Oppen blijft bij MGP Diagnostics betrokken. ‘Als een speciale traktatie voor Leon zou je Romy aangesteld kunnen houden in het bedrijf (net zoals ze nu is)’, mailt Vermeer aan Westbye.⁵¹

Niet de schoonheidsprijs

‘Een stommiteit’, ‘naïef’, ‘dit verdient niet de schoonheidsprijs’. Zo vat Jan Cobbenhagen de dubieuze patentdeal en de fraude van Leon Schurgers samen. Cobbenhagen was tot 2016 directeur van de Universiteit Maastricht Holding, dat ondernemende wetenschappers begeleidt, en adviseert het ministerie van economische zaken over start-ups.⁵² Hij is door het College van Bestuur naar voren geschoven om antwoord te geven op al onze vragen.⁵³

Zijn verdedigingsstrategie is helder: hij was een ‘aandeelhouder op afstand’ en hield ‘een vinger aan de pols, niet de handen aan het roer’. Cobbenhagen ‘ging niet op de stoel van de bestuurder zitten’, en verwijst bij moeilijke vragen door naar ‘de toenmalig directeur van VitaK.’ Wat hij verzuimt te melden, is dat de Universiteit Maastricht Holding tot 2015 zelf directeur was van VitaK.⁵⁴ In een latere reactie geeft Cobbenhagen dit toe, maar zegt dat dit enkel diende als ‘vangnet’. ‘Operationeel is nooit vorm en inhoud aan het bestuurdersschap gegeven.’⁵⁵

Het is om die reden logisch, aldus Cobbenhagen, dat hij van veel details niet op de hoogte was. Nepfacturen voor betalingen aan Leon Schurgers? ‘Ik herken dit niet.’ Gratis clones? ‘Onbekend. Ik weet niet eens wat clones zijn.’ Vermeer en Schurgers die een patent aan zichzelf gaven? ‘Dat was toen niet bekend bij ons.’ Toch blijkt uit e-mails dat Cobbenhagen wel degelijk informatie kreeg over de valse facturen van Schurgers⁵⁶, en ook op de hoogte was van het feit dat Schurgers clones van VitaK had gekregen.⁵⁷

Ook de drie commissarissen van de universiteitsholding, die toezicht moeten houden op het universiteitsbedrijf, zeggen niets van de fraudezaak of patentverkoop te weten. ‘Ik weet hier niks van, ik heb er geen enkele herinnering aan’, zegt voorzitter Gratama van Andel.⁵⁸ ‘Nee, nul. Dit is de eerste keer dat ik ervan hoor in mijn beleving’, zegt commissaris Beijer⁵⁹. ‘Van dubieuze zaken kan ik me daadwerkelijk helemaal niets herinneren’, aldus collega-commissaris Haffmans. ‘Als binnen onze span of control fraude was geweest, dan hadden we heel anders gereageerd, dat weet ik zeker.’⁶⁰

“Affaire Schurgers”

Toch blijkt uit stukken in handen van Investico dat de commissarissen wel degelijk op de hoogte waren, en in samenspraak met Cobbenhagen besloten een milde straf toe te kennen. De commissarissen vonden dat Schurgers perspectief moest worden geboden, omdat VitaK hem niet kon missen voor de afronding van een groot contract met farmaciebedrijf NattoPharma.

Uit die documenten blijkt dat ook André Postema, oud-vicevoorzitter van het College van Bestuur en destijds verantwoordelijk voor de universiteitsdeelnemingen, van de fraude wist en instemde met lichte straffen. Maar Postema, die recentelijk nog in opspraak kwam nadat de examens van de VMBO-school waar hij bestuursvoorzitter was ongeldig werden verklaard⁶¹, ontkent iets van ‘de affaire Schurgers (fraude)’ te weten.⁶²

Als we hem met die strijdigheid confronteren, reageert Postema als door een adder gebeten. ‘Ik heb geen behoefte om terug te blikken op een positie die ik niet meer bekleed, en er kan dus ook geen sprake zijn van strijdigheid. U probeert mij van alles te ontlokken, al is het maar een “eh” of een “ah”. Ik vind het eerlijk gezegd écht niet fris hoe dat gaat’, raast hij, waarna hij de verbinding verbreekt.⁶³ Hij belt terug voor een herhaling van zetten. ‘Eerst zegt u een affaire, daarna een kwestie, daarna een zaak. Meneer, ik heb gereageerd op de enkele term “affaire Schurgers”. En ik heb gezegd: ik ben niet bekend met een “affaire Schurgers.”’

Feitenonderzoek gestart

Of we het nou een affaire, zaak of kwestie noemen, Postema lijkt de zaak niet met zijn medebestuursleden te hebben besproken. ‘Er is mij noch officieel noch officieus iets ter ore gekomen dat ik kan verbinden met de door U genoemde namen/ zaken’, zegt Jo Ritzen, oud-voorzitter van het universiteitsbestuur.⁶⁴ Ook Gerard Mols, destijds rector magnificus, zegt niets van de zaak te weten. ‘Ik wil weten waarom ik er niets van heb gehoord, want ik zou zoiets toch moeten weten als rector. Als mij dit ter ore was gekomen, zou ik daar zeker op geacteerd hebben. Dit gaat om mogelijke schending van wetenschappelijke integriteit, dat kan je niet laten lopen.’⁶⁵

Dat vonden ook meerdere medewerkers van VitaK, die meldingen maakten bij het huidige College van Bestuur en de Raad van Toezicht, zo blijkt uit stukken in handen van Investico. Het College wijst de klachten van de hand. ‘De Governance-codes vragen om rolvastheid en zuiverheid van verhoudingen. Bijgevolg acht het College zich niet in een positie waarin het zich inhoudelijk met uw klacht kan inlaten.’

De Universiteit Maastricht heeft dit volledige artikel kort voor publicatie ingezien, en heeft geen feitelijke onjuistheden ontdekt.⁶⁶ De universiteit meldt dat het een eigen feitenonderzoek is gestart, en op basis van de uitkomsten zal nagaan of er nadere actie nodig is.⁶⁷

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Hoogleraar

De pedel loopt op 12 oktober 2018 de Maastrichtse universiteitsaula binnen, gevolgd door Leon Schurgers, in dieprode toga, zwarte baret op het hoofd.⁶⁸ Vandaag zet Schurgers hier de kroon op zijn wetenschappelijke carrière: hij wordt benoemd tot hoogleraar.

Hij heeft er lang op moeten wachten. Tien jaar eerder wilde hij al professor worden, maar Cees Vermeer adviseerde te wachten. ‘Je dacht toch niet dat je door het antecedenten-onderzoek kwam? Dit ligt echt minstens een paar jaar op zijn gat voor alles is vergeten. Door te wachten tot er een College van Bestuur in andere samenstelling aantreedt krijg ik de schade misschien nog ingedamd.’⁶⁹

Schurgers sluit zijn oratie af met een dankwoord. ‘Geld is de maat der dingen, de universiteit is ondernemend geworden. En hoe graag we het ook zouden willen, het is onmogelijk dit proces te keren. Het is namelijk niet de universiteit die is veranderd, het is een totale maatschappelijke verandering. In een tijd van “wisdom of the crowd” is er grote behoefte aan een volledig betrouwbaar instituut – dat betekent transparantie, en de wil om absolute rekenschap af te leggen. Ik dank het College van Bestuur en de decaan voor het in mij gestelde vertrouwen. Ik heb gezegd!’⁷⁰