Nederland garandeerde jarenlang anonimiteit en een veilige haven voor Russisch kapitaal. De financiële sector is de afgelopen decennia zo sterk verknoopt geraakt met Russisch geld, dat het nu praktisch onmogelijk is om Russische oligarchen met sancties effectief te raken.

Het is druk in de haven van de Malediven. Verschillende steenrijke Russen koersten hun luxe jachten de afgelopen dagen in de richting van de eilandengroep in de Indische Oceaan om ze te beschermen tegen inbeslagname. De afgelopen week werden dagelijks Russische oligarchen toegevoegd aan de Europese of Amerikaanse sanctielijsten. Op de Malediven gelden vooralsnog geen sancties, en dus vluchten de oligarchen daar naartoe. Het is gedaan met hun mondaine levensstijl: ze kunnen niet meer vrijelijk over de wereld reizen, kunnen hun glimmende witte boten niet op elke willekeurige plek voor anker leggen, en hun creditcards weigeren bij de kassa. Ze zijn paria’s geworden.¹

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Dat was lange tijd wel anders. Decennialang deed de Nederlandse financiële sector er juist alles aan om Russisch geld aan te trekken. Maar nu Rusland Oekraïne is binnengevallen en de wereldorde de afgelopen week flink door elkaar werd geschud, moet volgens de Tweede Kamer ook op de Zuidas het roer definitief om. De Kamer nam een motie² aan om bevroren tegoeden van oligarchen in een fonds te stoppen voor de wederopbouw van Oekraïne. ‘Je moet alle kanalen kunnen sluiten, zeker als het gaat om oligarchen die op allerlei slimme manieren hun geld wegzetten’, zei³ minister van financiën Sigrid Kaag tegen de NOS.

Maar is het wel mogelijk om de geldstromen van Russische oligarchen via de Zuidas zomaar stil te leggen? Investico deed de afgelopen jaren samen met Trouw, Het Financieele Dagblad, en de internationale journalistencollectieven ICIJ en OCCRP meermaals onderzoek naar verdachte Russische geldstromen ⁴ via Nederland. Daaruit blijkt telkens weer dat we simpelweg niet weten welk geld van oligarchen afkomstig is. Een echte oligarch heeft geen spaarrekening op zijn naam staan, en staat ook niet keurig ingeschreven in de Kamer van Koophandel. Die verschuilt zich achter brievenbusbedrijven, stromannen, ‘laundromats’ en ‘spiegelhandel’. Een creditcard is snel geblokkeerd, een visum is makkelijk ingetrokken, maar het vermogen van oligarchen is ongrijpbaar en verstopt over de hele wereld. Ook met alle politieke wil van de wereld kúnnen we hun geld dus niet zomaar bevriezen of confisqueren.

En dat hebben we aan onszelf te danken. Nederland garandeerde jarenlang anonimiteit en een veilige haven voor Russisch kapitaal, waardoor we nu simpelweg niet weten welke oligarchen met Nederlandse bv’tjes hun geld verhullen, en of hun miljoenen nog altijd over Nederlandse bankrekeningen lopen. De vertrouwelijkheid en anonimiteit die het nu zo moeilijk maken om oligarchen met sancties hard te raken, hebben we jarenlang aan hen verkocht, dat was het product waarvoor ze naar Nederland kwamen.

$49.650.700 van Protonius Investment Ltd. naar Prestigio Holdings Limited. $51.125.300 van Allport Investments Limited naar Cantley Investments Limited. $32.452.000 van Galenica Holdings Limited naar Farleigh International Limited. Het zijn betalingen die allemaal op één en dezelfde dag, 18 maart 2016, over ING-bankrekeningen in Amsterdam lopen. Het is aan de betalingen niet te zien, maar al dit geld is afkomstig van een ’s werelds rijkste oligarchen, Roman Abramovitsj⁵. Britse parlementsleden pleitten er afgelopen week voor om Abramovitsj op de sanctielijst⁶ te plaatsen vanwege zijn nauwe banden met Poetin. De Rus zette zijn voetbalclub Chelsea alvast in de verkoop⁷.

Abramovitsj had tot ten minste 2017 zeker tien bankrekeningen bij ING. Tussen 2016 en 2017 boekte hij in elf maanden tijd ruim 1,3 miljard dollar – een vijfde van zijn toenmalige geschatte vermogen – van zijn bedrijf in Cyprus via ING met heen-en-weerbetalingen naar de Britse Maagdeneilanden. Amerikaanse banken maakten zeker tien keer melding bij hun toezichthouder omdat ze de betalingen verdacht vonden, maar ING zei geen probleem te zien. Volgens een woordvoerder van Abramovitsj waren de transacties onderdeel van een interne herstructurering van diens bedrijven en zijn ze onderworpen aan uitgebreide controles. ‘De financiële zaken van Mr. Abramovitsj voldoen aan de internationale belastingwetten en -regels’, aldus de woordvoerder, ‘iets anders suggereren is onterecht.’

ING was onbekend met haar klanten

Waarom de Rus – die volgens de Zwitserse Tages-Anzeiger⁸ door de Zwitserse politie in verband werd gebracht met ‘verdenkingen van witwassen’ en ‘banden met criminele organisaties’ – tot 2017 klant kon blijven bij ING is onbekend. Wel is duidelijk dat banken jarenlang veel te weinig deden om witwassen of sanctieontwijking tegen te gaan. ING moest in 2012 in de VS een recordbedrag van 619 miljoen dollar⁹ betalen voor het opzettelijk schenden van sancties tegen Cuba en Iran. Uit onderzoek van Investico uit 2020 bleek dat ING in 2014 nog heimelijk 45 miljoen ¹⁰ overmaakte voor een Russische bank die ook wel ‘de spaarpot van Poetin’ wordt genoemd en op de sanctielijst stond wegens haar betrokkenheid bij de annexatie van de Krim.

En in 2018 bleek uit strafrechtelijk onderzoek dat ING niet goed wist wie haar klanten waren. Of er een oligarch of een Russische politicus achter een Nederlandse betaalrekening schuilging, was bij de bank regelmatig onbekend. De bank schikte voor 775 miljoen¹¹ vanwege haar falende anti-witwasbeleid en verbeterde haar controles. Bij ABN Amro was het niet veel beter: deze bank betaalde vorig jaar bijna 500 miljoen euro boete ¹² en een strafrechtelijk onderzoek¹³ naar oud-topman Gerrit Zalm en twee andere oud-bestuurders loopt nog. Ook ABN Amro had vaak geen idee wie haar klanten waren.

Diezelfde banken, die het jarenlang niet voor elkaar kregen om criminele betalingen tegen te gaan, moeten nu de sancties handhaven waar onze reactie op de Oekraïne-oorlog voor een groot deel op drijft. Hoewel banken de afgelopen jaren honderden mensen aannamen voor het controleren van illegale betalingen, is de kans miniem dat ze de sancties effectief weten te handhaven. De Europese Commissie stelde de dag na de Russische inval persoonlijke sancties¹⁴ in tegen Poetin, maar die zijn naar verwachting enkel symbolisch. Poetin heeft volgens sommige experts een geschat vermogen van 200 miljard dollar¹⁵, maar heeft waarschijnlijk geen cent daarvan op zijn eigen naam staan. Banken weten simpelweg niet welk geld dat over hun rekeningen stroomt van Poetin of zijn entourage is.

Buitenlandse kantoren zijn de zwakke schakel

Terwijl de grootbanken de afgelopen jaren alerter zijn op verdachte klanten en illegale transacties, blijven hun buitenlandse kantoren een zwakke schakel. Vaak zijn het deze kantoren, ver weg van de boardrooms, waar de controles zwak zijn, en waar geld ongezien in en uit kan stromen. ING werkt bijvoorbeeld met tientallen oude computersystemen, in elk land gelden andere regels waardoor data moeilijk samen zijn te voegen, en sommige kantoren weigeren simpelweg te investeren of informatie te delen met het hoofdkantoor. ‘Je krijgt er maar geen grip ¹⁶ op’, zei een ervaren anti-witwasmedewerker in 2020.

Zo bleek in 2018 dat ING via een filiaal in het Zwitserse Genève tientallen risicovolle Russische klanten uit de olie- en gassector bediende¹⁷. En in 2020 bleek uit onderzoek van Investico dat ING Polen jarenlang als doorgeefluik had gefungeerd voor verdacht Russisch geld. ING deed vanuit de Poolse industriestad Katowice miljardenbetalingen voor twee bedrijven die onderdeel waren van het criminele Moskouse mirror trading netwerk, een netwerk dat met behulp van verhullende transacties miljarden euro’s van dubieuze oorsprong uit Rusland naar West-Europa wist te verplaatsen¹⁸. Wie er achter het netwerk schuilgaat is onduidelijk, maar vermoedens wijzen in de richting van de Russische geheime dienst en Poetins inner circle¹⁹.

Witwasmachine boven Nieuwegeins karateschool

Wie op de Zuidas zoekt om deze geldstromen te stoppen, zal veel van het louche Russische geld bovendien niet vinden. In 2019 bleek uit onderzoek naar de ‘Troika Laundromat’, een grote witwasmachine voor Russisch geld, dat een deel van de verdachte betalingen werden uitgevoerd door een bedrijf dat was gevestigd in een rijtjeshuis in het Noord-Hollandse Wormer²⁰. En een jaar later, in onderzoek naar het Moskouse mirror trading netwerk, kwamen we uit bij een pand met afgebladderde verf in Nieuwegein. Daar, boven een karateschool en een tattooshop, zat een Nederlands bv’tje waar miljarden uit het Russische witwasnetwerk doorheen stroomden²¹.

Minister Kaag van financiën zei vorige week dat ze ook sancties overweegt tegen bedrijven die voor buitenlandse klanten brievenbusbedrijven opzetten, zogenaamde trustkantoren. ‘We kijken naar de trustkantoren, de dienstkantoren voor Russische investeerders’, aldus Kaag. ‘Kunnen we die aanpakken of verbieden²²?’

Maar de meest louche klanten zitten al lang niet meer bij de officiële, gereguleerde trustkantoren. Na publicatie van de Panama Papers in 2016 gingen trustkantoren risicovolle klanten weren: zij konden voor hun administratie en bankzaken niet meer bij hen terecht en zochten hun heil bij ‘ondergrondse’, illegale trustkantoren. Economisch onderzoeksbureau SEO probeerde vorig jaar de omvang in kaart te brengen, maar kwam niet verder dan schattingen. De onderzoekers vermoeden dat vijftien procent van de markt ‘ondergronds’ zit, en telden maar liefst 690 adressen waar mogelijk illegale trustkantoren²³ zijn gevestigd. Zij zullen met maatregelen tegen trustkantoren niet getroffen worden.

In de chaos en snelheid waarmee Europa reageerde op de Russische agressie is eigenlijk niet goed duidelijk wat we met de sancties hopen te bereiken. Willen we de oligarchen dwarsbomen in de hoop dat zij hun invloed zullen aanwenden om Poetin tot inkeer te brengen? Of willen we zorgen dat de Russische staat geen toegang meer heeft tot de potten geld van oligarchen waarmee ze de oorlog kan financieren? Josep Borrell, hoge buitenlandvertegenwoordiger van de Europese Unie, kwam vorige week niet verder dan: ‘zij die de invasie in Oekraïne faciliteren zullen een prijs betalen²⁴ voor hun daden’.

De sancties drijven oligarchen in de armen van Poetin

Of een geblokkeerde creditcard de oligarchen ertoe zal brengen om Poetin op andere gedachten te zetten is hoogst onzeker. Een enkeling sprak zich uit tegen de oorlog, maar het overgrote deel hield zich stil. Dat is niet gek: Russische oligarchen zijn volledig afhankelijk van de staat. Vallen ze uit Poetins gratie, dan zijn ze hun rijkdom en zelfs hun vrijheid niet zeker. Nu oligarchen in het westen in het nauw zitten, zullen ze alleen maar afhankelijker worden van Poetin, schreef de Russische politiek analist Andrei Kolesnikov vorige week in Foreign Affairs. De sancties drijven hen in de armen van Poetin: ‘de elite is gedoemd om met Poetin tot het bittere einde te gaan²⁵ in Oekraïne. Ze lijken bereid – of gedwongen – om hem te volgen waar hij hen heen leidt.’

Dat maakt het alleen maar urgenter om de vermogens van oligarchen te bevriezen, zodat Poetin daar niet langer over kan beschikken om zijn oorlogskas te vullen. Maar juist die optie lijkt gedoemd te mislukken. De Nederlandse financiële sector is de afgelopen decennia zo sterk verknoopt geraakt met Russisch geld, dat de boel nu moeilijk te ontwarren is. En dus weten we niet hoe effectief de sancties zullen zijn, zegt Dawid Walentek²⁶, die aan de Universiteit van Amsterdam promoveerde op de effectiviteit van sancties. ‘We hebben geen idee of de sancties werken. De economische elite van Rusland heeft meer dan de helft van z’n bezittingen offshore staan. We weten daardoor niet of we oligarchen kunnen raken met sancties.’

Wat we wél weten, zegt Walentek, is dat de gewone Rus armer wordt van de algemene sancties tegen Russische banken en sectoren, en dat de ongelijkheid zal toenemen. ‘Het is vooral de gewone bevolking die onder sancties lijdt’, zegt Walentek. ‘En het geld dat oligarchen wél verliezen zullen ze proberen terug te krijgen. We weten uit ervaring dat ze dit uit de eigen bevolking zullen knijpen, Russische oligarchen zijn daar heel goed in. Nadat de sancties zijn opgeheven zal dat geld weer West-Europa in stromen. Dat is hoe het gaat.’